(Уйбаан Ороһуунускай төрөөбүтэ 75 сылыгар)
1967 сыллаахха мин биир сыл ыалдьан, эмтэнэн баран университекка саха салаатыгар туттарсан киирбитим. Куорат 2-с №-дээх оскуолатын бүтэрбитим. Өссө оскуола улахан кылаастарыгар үөрэнэ сылдьан үс сыл устудьуоннар «Сэргэлээх уоттара» диэн литературнай түмсүүлэригэр сылдьыбытым. Онно сылдьан Уйбааны маҥнай көрбүт эбиппин. Дьиҥнээх билсиим устудьуон буолбутум кэннэ «Сэргэлээх уоттарыгар» буолбута. Түмсүүнү анал үөрэхтээх кириитик Егор Петрович Шестаков- Эрчимэн салайара. Түмсүүгэ үс Иванов этибит: Уйбаан, Баһылай уонна мин. Оччолорго араспаанньам ийэм киэнинэн Иванов этэ. Кэлин кэргэн ыларбар (кэргэним Нам Винокуровтарын кыыстара),
айбыт уонна ииппит аҕаларым араспаанньалара иккиэн Винокуров буолан, араспаанньабын Винокуровка уларыппытым. Ол иһин оччотооҕу кафедра сэбиэдиссэйэ, бөдөҥ филолог (кэлин наука дуоктара буолбута) Николай Демьянович Дьячковскай миигин: «Кэргэн тахсыбыт уол», — диэн сүрэхтээбитэ. Аҕам быраата Иван Егорович Винокуров кини аспирана этэ, кандидатскай диссертациятын Дьячковскай салайбыта.Онон, дьиҥэр, мин Винокуров буолбутум соһуччута суох буолуохтааҕа да, Демьянович кэргэним араспаанньатын ылбыппынан итинник хаадьылыыра.
Уйбаан миигиттэн биир куурус үрдүкү үөрэнэрэ. Мин оччолортон хоһоон суруйарым. Уус-уран кириитикэҕэ тардыстыылааҕым. Айымньылары ырытыһыыларга өрүү кыттарым. Кэлин соҕус түмсүү ыстаарыстата буолан, «Сэргэлээх уоттара» эркин хаһыатын таһаарарга ардыгар үс Иванов буоларбыт Уйбаан оччолорго эмиэ хоһоон суруйара. Оттон Вася Иванов биһиэхэ ытыс саҕа кэпсээннэринэн да билиннэр, хоһооннордооҕо. Ону мин, ыстаарыста уонна эрэдээктэр киһи, үһүөммүт хоһооннорун бииргэ кэккэлэтэрим.
Ол эрээри оччолорго да Уйбаан хоһоонунан эрэ муҥурдаммат этэ, кэпсээн суруйара, пьесаларга да холоноро. Ол саҕаттан кини Исидор Бараховка анаан пьеса, хоһоон суруйталаабыта. Билигин санаатахха, ол дьулуура «Исидор Барахов туһунан ырыа» буолбута. Онон бу саха сүҥкэн салайааччы- тын сырдык аата тиллэригэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ биллиитигэр Ороһуунускай биллэр-көстөр кылааты оччоттон киллэрбит эбит.
Ол саҕана Уйбаан 1946 сыллаах төрүөх дэнэрэ. Миигиттэн балыс этэ. Кэлин миэтэрикэтин булан,
1945 сыллаахха атырдьах ыйын 9 күнүгэр төрөөбүтэ диэн бигэргэммитэ. Сааһынан медицина факультетын устудьуона Василий Иннокентьевич Иванов аҕабыт этэ. Кини 1942 сыллаах төрүөх. Үөрэҕин бүтэрэн үгүс сылларга хирург бырааһынан үлэлээбитэ, кэлин суруналыыс быһыытынан «Саха сирэ» хаһыакка, «Чолбон» сурунаалга үлэлээбитэ. Үһүөн Россия Суруйааччыларын сойууһун чилиэннэрэбит.
Уйбаанныын суолбут кэлин да алтыспыта. Ол курдук кини аспирантураҕа мин кэннибиттэн киирэн, топонимикаҕа үлэлэһэр санаалааҕа. Мин аспирантураны көмүскээһинэ суох бүтэрбитим. Университекка да сылдьан Уйбаан хас да научнай куруһуокка тэҥҥэ сылдьара. Кини ол кэмтэн бириэмэтин сатаан аттаран, адьас иллэҥэ суох, тус-туспа эйгэлэргэ холонор, бэйэтин көрдөнөр идэлээҕэ, сүрдээх ис бэрээдэктээҕэ, барытын сурунара, күнүн бэл чааһынан үллэрэн, тугу оҥоруохтааҕын, кимниин көрсүһүөхтээҕин былааннаан сылдьара. Онтун толордоҕуна, бэлиэ туруоран иһэрэ. Кини чахчы идэтигэр бэриниилээҕэ, олоххо элбэҕи ситиһэр дьулуурдааҕа. Үөрэнэ сылдьан кыһыҥҥы, сайыҥҥы каникулларга соҕуруу айанныыра. Ол курдук биир түгэҥҥэ Чингиз Айтматов курдук сүдү киһилиин көрсүбүтүн миэхэ кэпсээн турар. Дьиҥэр, омос көрдөххө, Уйбаан оннук сытыы-хотуу, тобуллаҕас киһи буолбатах курдуга. Ол эрээри туруоруммут сыалын үксүгэр ситиспит буолара. Кини наукаҕа да, айар үлэҕэ да ситиһиилэрдээх буолуохтааҕа оччолортон көстөрө. Дойдутун Үөһээ Бүлүү сирин ааттарын хомуйан таһаартарбыт кинигэтиттэн көрдөххө, аатырбыт Багдарыын Сүлбэ курдук өрөспүүбүлүкэ биир биллэр топонимиһа буолуон сөбө. Ону Тыл, литература уонна история институтун дьоно киниэхэ оннук кыах биэрбэккэлэр, научнай үлэтин сайыннарбакка хаалбыта.
Үс Уйбаныаптан чахчы талаанынан, оҕолорго аналлаах хас да кинигэтинэн, сэһэнинэн улахан эрэйэ суох Суруйааччылар сойуустарыгар киирбиппит Баһылай Уйбаныап этэ. Кэлин кини уус-уран айымньыттан тэйэ быһыытыйан, кыраайы үөрэтэр хайысхалаах кинигэлэргэ охтон, дьонугар-сэргэтигэр улаханнык туһалаабыта. Оттон Ороһуунускай үгүс хайысхатыттан ордук тахсыылааҕа ырыа тылын суруйуу буолбута. Кини ырыалара хас да кинигэнэн тахсаннар, элбэх ылланар ырыалардаах поэт буолбутун бары билэбит.
Сойууска киириигэ элбэх охсууну мин көрсүбүтүм. Оттон Уйбаан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһугар маҥнай сайабылыанньа киллэрбитин тибэн кэбиспиттэрэ. Убай тэҥэ дьонуттан хомойон биһиэхэ, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһугар, кэлбитигэр, оччолорго бэрэссэдээтэли солбуйааччы буоларбынан, миэхэ сайабылыанньаҕын аҕал, дьыалаҕын киллэр диэбиппин Уйбаан суһаллык толорбута. Биһиги кинини Россия Суруйааччыларын сойууһун чи- лиэнигэр 1999 сыллаахха ылбыппыт. Кини чилиэнин билиэтэ кэлбитигэр бырабылыанньа миигин командировкалаан, Үөһээ Бүлүү ыһыаҕар баран туттарбыппар Иван Еремеевич олус да үөрбүтэ.
Доҕорум 60 сааһын туоларыгар «Календарь знаменательных и памятных дат» (Дьокуускай, 2004. — С.143-144) «60 лет со дня рождения И.Е. Иванова- Оросунского, заслуженного работника культуры РС(Я), поэта, публициста» диэн кыра ыстатыйа суруйан бэчээттэппитим.
Мин эдэр эрдэхпиттэн дневник сурунар идэлээхпин. Онно Уйбаан Ороһуунускайга сыһыаннаах хас да бэлиэтээһин баар. Олортон икки түбэлтэни аҕалыахпын баҕарабын.
Бастакыта:
«Ороһуунускай туһунан Надежда Аржакова- Иванова «Дьылҕа буолбут олох» диэн кинигэтин презентацията»
2003 с. муус устар 18 күнэ.
Ойуунускай музейа. Киэһэ 5 ч.
Уйбаан эрдэ кэлэн миэхэ кинигэтин хаалларбыт этэ, дьиэбэр телефоннаабыта, ыгҥырбыта. Музейга тиийдим. Суруйааччы аҕыйах. Аһылыктаах эбит. Дьон сыыйа кэллэ. Биир Ньурба театрын артиската (Попова) диэн салайан ыытта. Миэхэ тыл биэриэх буолла. Сотору биэрдэ. Мин Уйбаанныын бииргэ үөрэммиппин, бэрт сэмэй курдук эрээри, ардыгар хорсунун, Чингиз Айтматов курдук киһини көрсүбүтүн, Киргизияҕа Максим Кирович Аммосов суолун хайбытын кэпсээтим. Уонна үс уордьаннаах диэтим. Мин кэннибиттэн сорохтор эмиэ инньэ диэтилэр. Онон табаарыһым биэчэригэр кытынным. Литература музейыгар биэчэрдиир диэн чиэс. Аржакова-Иванова (кинигэ ааптара) мин 2-с оскуолаттан билэр кыыһым. Күллүм: мин эмиэ Уйбаныап этим, онтон кэргэним араспаанньатынан Винокуров буолбутум, Н.Д. Дьячковскай миигин «кэргэн тахсыбыт уол» диэн этэрэ диэн саҕалаатым. Ол эрээри икки аҕам араспаанньата иккиэн Винокуров, онон сүтэрэрим суох дии санаабытым диэтим. Дьон сэргэхсийдэ. Мин биографиям кистэлэҥин истибит бэрт аҕыйах буолуо.
Уопсайынан, истиҥ кэпсэтии, биэчэр буолла. Арааһа Аржакова миигин да суруйуон сөп эбит. Көрдөһүүһүбүн. Б.Ф. Неустроевы бэркэ суруйбут этэ. Уйбааны кылгастык, формула курдук, үрдүк таһымнаахтык суруйбут. «Чолбоҥҥо» сылдьан Уйбаан наҕараадатын, эҕэрдэтин ылан, музейга тиийдим. Василиса (секретарь), Галя (бухгалтер) кэлэннэр остуол тардыһа сылдьаллар. Дьон сыыйа муһунна. Үөһээ Бүлүү баһылыга М.М. Донской баар. Николай Лугинов кэллэ. Сүрүн остуолга Лугинову, Харлампьеваны, үбүлээри олордор буоллум. Уйбаан бэйэтэ кэлэн кинигэтин быыстапкатын оҥоро сылдьара. Раиса Аммосова кэлбит (мин кэл диэбитим). Покровскайтан Ойуку киирдэ. Микрофону Герман Степанов диэн ырыаһыт уол холбообут. Марфа Данилова, хойутуу Раиса Захарова, Р. Крылова кэллилэр. Акулина Васильева диэн ырыаһыт кэллэ. Дьикти куоластаах кыыс эбит. Урут билсибэт этибит. Уһун уҥуохтаах, маҥан. Эдьиийин билэбин. Билигин ырыанан эмтиир үһү.
Ороһубут кэтэҕиттэн хаан кэлэн, Василий Иванов (суруйааччы, быраас-хирург) уонна биир быраас дьахтар баар буоланнар, балачча өр бадьыыстаһан, тохтоттулар. Онон хойутаан саҕалаатыбыт. Пластырдаабыттар. Кэргэнэ Степанида хойутаан кэлбитин ыҥыран Уйбааҥҥа кэккэлэһиннэрэ олортубут. Лугинов үгэһинэн эрдэ тылэтэн баран барда. Кини оннугармин Уйбаан туһунан киирии тыл эттим. Дакылаат суох. Надежда Аржакова хойутаан кэллэ, көннөрү тыл этиэхтээх. Маҥнай кинини, Уйбааҥҥа кинигэлээх киһини, дакылааттатыахпыт дуу дии санаабыппыт. Ону Надежда таһы-быһа аккаастаабыта. Тыл эрэ этиэх буолбута. Суруйааччылар эҕэрдэлэрин хоһоонунан
суруйбуппун аахтым, биэрдим. Ол иннинэ Наталья Уйбааҥҥа «Гражданскай килбиэнин» туттарда. Дьон толору сыһа. Уйбаан кыыһа Иванида (Иван+Степанида) француз кэргэнинээн Фабристыын бааллар, тыл эттилэр, эҕэрдэ элбэх. Этэргэ дылы, үргүлдьүттэн үргүлдьү сылдьан Ороһу үбүлүөйүн соччо куһаҕана суох ыыттым. Раиса Терентьевна уонна Сардаана Платоновна тыл эттилэр, ыллаатылар. Герман Степанов эмиэ хас да ырыаны ыллаата. Мин ыллаабатым. Раиса Захарова Уйбаан «Кэрэчээнэтин» ыллаата. Оҕо сааһын табаарыстара В.Д. Михайлов, В.Т. Иванов истиҥ тылы эттилэр. Биир доҕоро Иван Калинич Лазарев — бэрт дьээбэлээх, сэргэх киһи быһыылаах. И.В. Борисов, Ю.И. Васильев, В.Н. Луковцев, К.Д. Уткин, Ойуку, Тумат, В. Иванов, Н.А. Аржакова, И.А. Никифоров, «Хотун Бүлүү» ааптара Анисим Григорьевич, күтүөтэ Николай Никитич Иванов (Хатас), А.Е. Герасимова, В.В. Илларионов, П.И. Уаров, А.И. Аргунова, Н.П. Васильев («Кэскил»), Дабыл, П.И. Докторов эҕэрдэлээтилэр. Композитор П.Н. Иванова эҕэрдэлээтэ, ыллаата. Аркадий Алексеев кэлбэтэх. Уйбааҥҥа үс тыһыынча солкуобайы Наталья бэрдэрбитэ. Остуолун салайааччытын кыайан булуммакка (биир Тюркана диэн кыыһа эрэ баар) ыксаталыы сырытта, миигин Чурапчыга ыытыан да баҕарбатаҕа, киэһэ- сарсыарда дьиэбэр төлөпүөннүүр-ыксыыр, паникалыыр, маны билбитим буоллар, тэриниэ да суох этим дэтэлиир. Ол эрээри үбүлүөй бэркэ ааста. Арыгыта суох, кымыс (бытыылкалаах) баар. Уйбаан санаата көннө, миэхэ махтанна. Массыынаны Калитин биэрбитэ. Онон Ороһу үбүлүөйүн күүспүт тиийэринэн ыыта сатаатыбыт. Аны Үөһээ Бүлүүгэ оҥорор үһү. Онно Туматы ыҥырда. Төлөтөр буоллаҕына, барабын диир. Итинник көлүөнэбит биир киһитин үбүлүөйүн бэлиэтээтибит.
Уйбаан биир дьарыгын — сүппүт, ууга түспүт дьону чахчы булан биэрэрин туоһута буолан турабын. Билиэтин туттара тиийбит киһи кинилэргэ бэйэлэригэр түспүтүм. Миигин бэркэ маанылаан хоннордулар. Киэһэ Үөһээ Бүлүү анныгар ууга түспүт уонна көстүбэтэх киһилээх дьон Уйбааҥҥа кэлэ сырыттылар. Көмөлөс диэн көрдөстүлэр. Ол дэҥнэммит киһи таҥаһын аҕалыҥ диэбит. Ону сыттанан утуйбут. Киэһэ өргө диэри мин хоспор кэпсэппиппит. Онтон Уйбаан утуйа барбыта.
Сарсыарда тураат, миэхэ киирэн киһилэрэ чүөмпэ түгэҕэр сытар, түһээтэхпинэ, ол киһи: «Ыччакабын, бу чүөмпэ тымныы да эбит. Дэлби тоҥнум», — диэбит үһү. Дьоно кэлбиттэригэр Уйбаан барыста уонна саманна сытар диэн көрдөрөн биэрбит. Ону бэҕэһээ күнү быһа муҥхалаан баран булбатах дьон, биирдэ тардаат, өлүктэрин арааран адаарытан таһаарбыттар.
Куоракка биһиги дьиэбитигэр сылдьыбыта. Токур тимиринэн хостору чинчийбитэ. Биир хоско ол тимирэ эргичиҥнии түспүтэ. Онуоха Уйбаан: «Бу хос ыарахан тыыннаах курдук», — диэбитэ. Кэлин ол хоско улахан уолбут оһолломмута…
Мин оччолорго П.А. Ойуунускай аатынан Литература музейыгар оҕолонон олорор кэргэним оннугар түүҥҥү харабыллыырым. Онно кэлбитигэр мин: «Уйбаан, Платон Алексеевич ханна көмүллүбүтүн булуоххун сөп дуо?» — диэбитим. Уйбаан эппитэ: «Кэмэ кэллэҕинэ, кини ханна сытарын биллэриэҕэ бэйэтэ», — диэбитэ. Тоҕо инньэ диэбитин чопчулаһа барбатаҕым. Баҕар… Итинник дьикти дьоҕура киниэхэ айылҕаттан бэриллибит быһыылааҕа. Ону оччолорго үгүстэр итэҕэйбэт этилэрэ, ону ааһан сымыйаччыга күтүрүүллэрэ, күлүү-элэк гыныахтарын да саныыллара.
Уйбаан Ороһуунускай аатын Саха сирэ барыта билэр диэтэххэ, омуннааһын буолуо суоҕа. Кини биллэр суруналыыс, суруйааччы, мелодист, көрбүөччү, чинчийээччи, публицист, кыраайы үөрэтээччи этэ. Бэйэтин харыстаммакка айар үлэнэн үлүһүйэн, сыратын онно анаан, хомус тылыныы тостубута. Баара буоллар, быйыл 75 сааһын туолуох, аатын-суолун ааттатан ытык кырдьаҕас аатырыах этэ. Кини киһи кыаҕа муҥура суоҕун олоҕунан, дьулуурунан итэҕэппит дьонтон биирдэстэрэ буолар.
УРСУН,
үөлээннээҕэ, П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата
Чолбон. — 2020. — балаҕан ыйа