СААС
УБАЙБАР МЭХЭЭЛЭҔЭ
Эн суох буолуоххуттан икки ый ааста. Орто дойдуга эмиэ сандал саас салалынна, сотору таптыыр Кыайыыҥ күнүгэр дьон-сэргэ бөҕө куорат, дэриэбинэ аайы тоҕуоруйуо.
Дьинэр, өлөр туһунан хаһан да санаабат этин. Бэл мин бүөрбүн уларыттарар ыарахан операцияҕа киирэрбэр эппитиҥ: «Сэрииттэн мин, сүүрбэбиттэн эрэ тахсыбыт киһи, 28 сиринэн бааһыран, бүттэтэ суох буолан эргиллибитим. Ол кэнниттэн үйэ аҥара тыыннаах сырыттым. Онон эн кытаат өрөйөн-чөрөйөн биэр, биһиги өһөс, кытаанах дьоммут», – диэн, ити тылларгын күчүмэҕэй түгэҥҥэ наар саныыбын.
Эн бу этиһиилээх-охсуһуулаах орто дойдуга олус уустук, элбэх эрэйдээх олоҕу олорон аастыҥ. Икки уоллааҕын иккиэн борбуйдарын көтөҕөн, ыал-күөс буолан баран, абалаахтык да суорума суолламмыттара. Мин кинилэри, бырааттарбын Толялаах Валерканы, билигин олус суохтуубун. Толя дипломнай үлэтэ Россияҕа физикаҕа үлэлэргэ үс бастыҥ миэстэҕэ ыхсыбыта, бэйэтэ Хоту сир физико-техническэй проблемаларын үөрэтэр институкка киирбитэ. Валеркалаах уолларын эн чиэскэр Миша диэн ааттаабыттара, ол сиэниҥ оскуоланы кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбитинэн, үрдүк үөрэххэ холкутук киирбитинэн киэн туттарыҥ.
Икки уолгуттан иккиэннэриттэн ытыс соттууҥ сэриигэ бааһырбыттаргар эбии сүүрбэ тохсус, отутус сырҕан баастары сүрэххэр хааллардахтара.
Сэрии олоххор сүппэт-оспот өйдөбүл буолан сылдьара, окуопаҕа илиинэн киирсиигэ дьууктаабыт фашист офицерын бэстилиэтин дойдугар илдьэ кэлбиккин манна сөбүлээбэтэхтэрэ. Сэрии туһунан кэпсээбэт этиҥ да дьолго окуопаттан ыыппыт суруктарыҥ оччотооҥу кэми кыратык сырдаталлар: «Атаакаҕа хаста да киирэ сырыттым. Урут киһини өлөрөрү туох эрэ курдук саныырым, билигин ниэмэһи өлөрөрү чооруоһу өлөрөрдөөҕөр чэпчэкитик саныыбын», – диэбиккин биир суруккар. Суруктаргыттан бэчээккэ таһааралларыгар ити кэнники тыллары уларыппыттар этэ: «ниэмэстэрдиин кыргыһарга илиим-атаҕым бара үөрэннэ», – диэн. Дьиҥэр, «чооруоһу өлөрөрдөөҕөр чэпчэкитик саныыбын» диэбит тылларгар сэрии диэн ынырыгын, тыа сэмэй ыччатын майгытын хайдахтаах уларыппытын көрөбүт. Атын туруккар: «Оборуонаҕа турабыт, ниэмэс биһигиттэн 200300 миэтэрэ, кэпсэтэр саҥалара барыта иһиллэ турар, күнүс бэйэлэрэ көстөллөр, күнүстэри-түүннэри ытыалаһабыт», – диэбиккин. Итинник сибиниэс ардах аннынан сороҕор атаакаҕа киирэн, ардыгар оборуонаҕа туран, Москва анныттан эт тилэххинэн Белоруссияны, Латвияны кэмнээн, Илиҥҥи Пруссияҕа тиийэн, взвод командира буолан, 1945 сыл муус устарга Кенигсберг куораты ылыстаҕыҥ. «Кенигсбери ылыыга мин взводпар баара эрэ тоҕус саллаат тыыннаах хаалбыта», – диэн суруйбутуҥ.
Билигин эн суоххун. Кырдьаҕас саллааты бүтэһиктээх суолугар байыаннайдар кэлэн, бочуотунай харабылга туран, үстэ салют ытан атаарбыттара саныахха астык.
Түмүкпэр, биһиги дэриэбинэттэн ветеран-саллаат Ньукуус кэпсээбитин ахтыым: «Сэрииттэн төннөн иһэн, Ньармааньыйа сиригэр Мэхээлэни көрсүбүтүм. Тимир суол ыстаансыйатыгар хамандатыыра дьиэтигэр кэллим. Арай көрөбүн – биһиги нэһилиэк киһитэ – эпписиэр тойон буола сылдьар эбит, киирэр-тахсар, дьаһайар, саллааттары хамаандалыыр. Киһим аатын таһыччы умнан кэбиспиппин, арай Тоско диэн хос аатын эрэ өйдүүбүн. Харса суохпар түһэн, хамандатыыра дьиэтин айаҕар кэлэн олордум. Эпписиэр эмиэ дьиэттэн тахсан миэхэ супту хааман кэллэ, тугу эрэ нууччалыы кутан-симэн эрдэҕинэ, быһа түһэн сахалыы ыйыттым: «Эн Тоскоҕун дуо?» Киһим ходьох гынна, онтон кууһан уураан-сыллаан ылла итиэннэ эттэ: «Киэһэ миэхэ барыахпыт, мантан чугас дьиэлээхпин». Оо, онно олус да үчүгэйдик түүнү быһа олорон сэһэргэспиппит, ахтылҕаммытын таһаарбыппыт. Эчи, дьиэтин үлэһитэ – ас таһар ниэмэс дуу, нуучча дуу кыыһа кэрэтэ, үчүгэйэ бэрдэ…»
Онно олоҕуран бу кэпсээн суруйдум, сыыстарбыт буоллахпына баалаама дуу.
УРУСХАЛ ОРТОТУГАР
Саас кэлэн, сир ийэ барахсан күн күлүмэх уурааһыныттан налыйан, баһыттан атаҕар диэри сууламмыт маҥан саҕынньаҕын суйдаан, күүтэ-кэтэһэ наскыйа сыттаҕа. От-мас барыта күнү көрсө дыгдаһан, онтон ботур-итир күөҕүнэн өрө анньан күн сирин олоҕун, тапталын уруйдаан барда.
Тыынар тыыннаах барыта – дириҥ чүөмпэҕэ устар көмүс хатырыктаахтыын, от быыһынан сыылаҥхайдаһар үөннэрдиин, киит, харахадьыыл курдук дьулаан улахан харамайдардыын, тылбыгыр кынаттаахтыын, лаҥкыр муостаахтыын ханыыларын көрдөөн, ол баҕатын ханнарарга утуйар уулара көттө, өйдүүн-санаалыын имэгирэ иирдилэр.
Эгэ күн уота арҕаһын сылытыаҕыттан киһи барахсан саллайар төбөтө ол туһунан элбэхтэ санаата, таҕылы ханнарар таптал таарымтатыгар да ылларбыт элбээтэ…
Туох тутуо, тохтотуо буоллаҕай айылҕа айбытын, үөһэттэн бэриллибити!
Охонооһой бу дьиэ урусхалыгар киириэҕиттэн күнүн да, түүнүн да быһаарбат буолбута ыраатта.
Өстөөх тохтоло суох ытыалыыр, быыһа-арда суох улуйан-кэлийэн кэлэн дэлбэритэ ыстанар буомба, снаряд тоҕута-хайыта барара силлиһэн, сир-дойду биир кэм титирэстии, өрүтэ мөхсө олорор. Халлаан сиигэ да көстүбэт буруо-тараа, быыл-буор күдэнэ өрө оргуйар.
Охонооһой халын таас эркин кэннигэр, күөдэл-наадал кирпииччэ анныгар умса түһэ сытан, ити өрүтэ кырбаһар өлүүгэ-сүтүүгэ да улаханнык кыһаллыбат курдук буолла. Киһи барахсан туохха баҕарар түргэнник үөрэнээхтиир эбит. Маҥнай сэриигэ кэлэригэр: «Дьону хайдах кус-куобах курдук ытарым буолла», – диэн санаарҕыыр бэйэтэ бу сэрии уотугар киирбит икки сылын устата фашиһы инин тартарбакка дьууктуур буолла. «Вперед! За Родину! За Сталина!» – диэн хамаанда бэрилиннэр эрэ биллибэт күүс иннин диэки дьөгдьөрүтэринии, иирбиттэн да, итирбиттэн да атыннык хаһыытыы-хаһыытыы, ытыалаан тибиирдэтибиирдэ өстөөххө саба сырсан киирэллэрэ. Ол тухары хаарыаннаах да доҕотторун сүтэрдэ, бэйэтин да буулдьа элбэхтэ сиирэ-халты көттө.
Сэрии иннинэ Сахатын сиригэр, чуумпу холкуоһугар олус да холкутук олорбуттар эбит. Маннык уот будулҕан ортотугар түбэһии, күн ахсын өлүү-тиллии мөккүөрүгэр сылдьыы диэн ким өйүгэр оҕустарбыта баарай? Сэттэ кылааһы бүтэрэн, куоракка техникумна үөрэнэ киирбитэ. Сайын каникулугар Алданын кытылыгар күллүр-баллыр охсунар борокуот аалынан хас да күн айаннаан кэлбитигэр, ийэлээх аҕата үөрдүлэр да этэ! «Оҕобут үөрэхтээх хамыһаар киһи буолуо, биһигини иитиэ-аһатыа» диэн эрдэхтэрэ, ийэтэ төбө үрдүк уолун умса тардан туран: «Оҕом. Оҕом…» – диэн ботугуруу-ботугуруу, сүүһүттэн сыллаа да сыллаа буолбута.
Биирбитигэр да, биэс уоммутугар да ийэ барахсаҥна син биир көмүскэлэ суох быыкаа оҕобут ээ бука бары!
Бөтүрүөп иннинэ аҕатынаан итии да итии күн тэлиэгэлээх аттарыгар хотуурдарын, кыраабылларын, кыстыктарын, утуйар танастарын тиэнэн дэриэбинэттэн хас да биэрэстэлээх «Күрүөлээх» ходуһаларыгар айаннаан талыгыраппыттара. Суол икки өттүнэн ат тобугунан долгулдьуйар оту, сайын ортотугар мунутуур тыллан-чэлгийэн турар хатыннары көрө-көрө, дыргыл көөймүстүгэс салгыны түөһүн мунунан эҕирийэ-эҕирийэ сүрэҕэ үөрүүттэн эппэнниирэ – дойдутугар астына-дуоһуйа сынньаныа, күүс-уох мунньунуо уонна дьэ күһүн үөрэҕэр айанныа. Бииргэ үөрэммит оҕолорун бэлиэр ахтыбыкка дылы, өссө онно баара ээ тулатын бүтүннүү сырдатар кэрэчээн биир кыыс… Кинилиин арай холбоһон, үөрэҕи түмүктээн, үрүн үлэһит аатыран төннүүм… Дьонноро кэлин тосту кырыйдылар, аҕата быйылгыттан бэл холкуоска үлэлээбэт, өскүөрүтүн моой оттуур эрэ кыахтаах оҕонньор дэтэн, бу айаннаан истэҕэ. Кыһыны быһа, кэлэр-барар дьонунан эбэтэр кимиэхэ эмэ суруйтаран соҕотоҕун кыайыам суоҕа диэн уолун хайаан да оттуу кэлэригэр үлэһэрэ.
Суол хаҥас өттүгэр Алдан эбэ нэлэһийэ түстэ, күн уота өрүс ньууругар толбоннура ирбинньиктэнэр, хайыр таас кытылы долгуннар сүрэҕэлдьээбиттии салаамахтыыллар, халлаан суһумнуу көҕөрөр урсунугар кылбаа маҥан хоптолор төттөрү-таары дайаллар. Саха сирин самаан сайына! Мантан үтүө, ураты күүтүүлээх кэм суох буоллаҕа – хас биирдии киһи эрэнэ-итэҕэйэ саныыр: өҥ-быйаҥ кэлиэ, оччоҕо кыыдааннаах кыһыны, аны сайыҥҥа диэри дьылы этэҥҥэ туоруохпут…
«һат-һат!» – бырдахтанан, кутуругунан дэйбиирдэнэн кэбиһэр атын сүрэҕэлдьээбиттии соруйа-соруйа аҕата тэлиэгэ иннигэр нүксүллэн, синньигэс көхсө холбойон олорор. Оттон суол хас эргиирин, тоҕойун аайы улуу уруһуйдьут ойууларыныы, саҥаттан саҥа хартыыналар тыыннаах бэйэлэрэ тэлибирэһэ-долгулдьуһа тахсан иһэллэр: саҕахха диэри анньыллыбыт бурдук буолага, ону кырыйа көппүт илибирэс иирэлэр, кындыа кылыс кыргыттар маҥан сотолоро кылбаҥнаһа түһүлгэҕэ киирэн иһэллэринии дьылыгырас хатыҥнар күөх бочур сэбирдэхтэрэ сипсиһэллэр, киппэ боотур уолаттар кыргыс хонуутугар кэккэлээбиттэринии, тииттэр им-ньим лиҥкинэһэн тураллар, суол тула сибэкки араас өҥүнэн дьиримниир, үөһэ туйаарар тохтообокко-уоскуйбакка дьирилиир-дьырылыыр, бэл үтүө сайын буоларын уруйдаан баччааҥҥа диэри кэҕэ этэн чоргуйар. «Үчүгэй сайын кэҕэ Борокуоппайап таҥаратыгар диэри этэр» диэн кырдьаҕастар этэр буолаллара, оннук кэм кэллэҕэ.
Ат арҕаһын имэрийэ, сиҥнэ үүммүт сэбирдэхтэр арыллан, быраҕыллыбыт сонуок сыырын талыгыратан таҥнары түһэллэрин кытта киэҥ ходуһа иннилэригэр суһумнуу түстэ, тумустуу үтэн киирбит чараҥҥа аҕата атын туора салайан таһааран тохтотто уонна:
–Чэ, тоойуом, эбэбитигэр кэллибит, уот оттон сирбитин-дойдубутун аһатан, чэйдээн баран киирэн көрүөхпүт…
–Табаарыс лейтенант, табаарыс лейтенант… – атаҕыттан тардыалыы-тардыалыы ыҥырбыттарыгар, санаатын ситимэ быстан, олоро түстэ – төбөтө кэлгиэлээх сааһыра барбыт сержант биир эдэркээн кыыстыын турар – кыыс синиэлин тоҥолохтоммут, күрэҥ гимнастеркатын орө үтэ сылдьар түөһүгэр намылыйар чачархай суһуоҕа, салгын сиэбэтэх туналҕан дьүһүнэ, улаханнык кыбыстан дуу, долгуйан дуу имэ тэтэрэ, күп-күөҕүнэн чоҕулуччу көрбүтэ –бу өлүү айаҕа буолан, бүтүннүү быыл-буор, кир-хах ортотугар хантан эрэ үөһэ халлаантан тырыбынаан түспүт ып-ыраас, сып-сырдык аанньал курдуга.
«Букатын оҕочоос, төрөппүттэрэ хайаан маннык эрэйдээҕи сэриигэ ыыталлара буолла?» – диэн сержант кэпсиирин быыһыгар Охонооһой санаан аһарда.
–…Комбат күн аайы быһыы-майгы хайдаҕын иһитиннэрэргэр бирикээстиир, ол инниттэн анаан-минээн рациялаан рядовой Рябининаны ыытта…
Кыыс лаахтаах тынырахтарын пилоткатыгар тиэрдэн, чиэс биэрэн, дакылааттыах курдук буолан эрдэҕинэ, Охонооһой сапсыйан кэбистэ:
–Сөп-сөп, өйдөнөр, аатыҥ кимий?
–Лиза.
–Табаарыс сержант, – диэтэ Охонооһой, – комбакка тиэрт – взводум дьонуттан уон биэс киһи эрэ хаалла. Эбии күүс ыыттын, ниэмэстэр кимэн киирдэхтэринэ, бачча аҕыйах бэйэбит тулуһар кыахпыт суох, оттон рация иһин махтанабыт, сибээһи тутуһа олоруохпут, эркин уонна кирпииччэ быыһыгар хороон курдук онюстубут миэстэтин диэки кыыска даллах гынна, – Лиза, эн манна рацияҕын туруор, оҥоһун, бу киэһэттэн комбаттыын сибээһи олохтуохпут…
–Барарбын көҥүллээ, – сержант чиэс биэрдэ.
Охонооһой кэҕис гынна уонна халын кирпииччэ эркиҥҥэ
сөрүөстэн түннүгүнэн сэрэнэн таһырдьаны көрдө – өстөөхтөр оол-ол сэмнэҕэ хаалбыт баһаарынай башня кэтэҕэр бааллар, билигин биллибэттэр.
Аҕыйах хонуктааҕыта комбат ыҥыран ылан, бу болуоссакка турар, үс уулусса тэҥинэн тиксэр дьиэтин ылан, онно бөҕөргөтүнэн, ниэмэстэр кэлэллэрин-баралларын ханан хайдах хамсыылларын, күүстэрин түмэллэрин дакылааттыы туралларыгар соруйбута. Дьэ онтон ыла инники уһулу ойон киирбит бу дьиэҕэ уот силлиэ аннынан сырсан киирэн олордохторо, харса суох буомбалыылларыттан, артиллериянан ытыалыылларыттан, быыс биэрбэт пүлүмүөт, аптамаат уочаратыттан кэннилэригэр баар батальоннарын кытта ситимнэрэ мөлтөх. Хас харыс сирэ буулдьа, оскуолка тобураҕынан кутар уулуссаны, болуоссаты туораан, бу дьиэҕэ кэлэр адьас уустук, хайы-үйэ хас да киһи сибээс олохтоору былдьанна. Взводун хайа охсор аҥара эрэ хаалла, өлбүт табаарыстарын алын этээскэ таас чаппа быыһыгар кистээбитэ буолаллар, ол сыта-сымара бары атын сыттары баһыйан, бэл манна иккис этээскэ тиийэ тунуйар.
Охонооһой эмискэ аптамаатын эһэ охсон ылан, баһаарынай башня бэтэрээ дьиэни кыйа нөрүччү туттан, буруотараа быыһынан сүүрэн күлүгүлдьүһэн эрэр тимир кааскалаах икки ниэмэһи кынаан ытан субурутта, биирдэстэрэ бүдүрүйдэ уонна умса охтон, хамнаабакка хаалла, атына дьиэ иһигэр ньимис гынна. Дьэ күннэтэ бу курдук быкпыты ытыалаһа оонньуурунан мунурданаллар. Ол эрээри маннык өр буолбата чахчы, адьас сотору хайа эрэ өттүттэн кимэн киирии саҕаланаары, барыта тынаабыт, хахай өстөөҕөр ойоору быыппастан олорорун курдук түгэн…
–Табаарыс лейтенант, эбии күүс кэлбит дуу? – атыыр °5Уһу туруору туппут курдук бөдөн-садан украинец Матвейчук кэлэн, урусхал ортотугар рациятын туруора сатыыр кыыһы көрө-көрө ыйытта уонна харда эрэйбэккэ кыыс аттынааҕы эркин синнибитигэр быардыы түстэ:
–Кырасаабысса, аатыҥ кимий?
Лиза кини диэки кылап гына көрөөт, иэдэстэрэ кытара кыыстылар, саната суох умса тутунна.
«Дьахтары көрбөккө сылдьар баҕайылар оҕону сүгүннүүллэрэ биллибэт», – дии санаат, Охонооһой тымтан кэллэ:
–Матвейчук! Сибилигин рациянан артиллерияҕа анаан ыйыы-кэрдии биэриэхпит, эн кэтэбилин түмүктэрин суруйан аҕал.
–Туох суруйуута кэлиэй, барыта төбөбөр баар.
–Матвейчук, бирикээһи толор.
Лейтенант диэки сөбүлээбэтэхтии көрөн баран, Матвейчук халҕана да, холуодата да хаалбатах аан аһаҕаһынан атын хоско дааданнаата.
«Лизаны аттыбыттан араарбатахпына табыллар, эниндьүһүн буолуон сөп», – диэн Охонооһой сэргэ хоско саллааттар туох эрэ анекдоттан күлсэллэрин, маатыра-куутура былаастаан кэпсэтэллэрин истэ-истэ.
–Лиза, төрөппүттэрин бааллар дуо?
–Ийэм эрэ баар, аҕам суох.
–Оскуоланы хаһан бүтэрбиккиний?
–Быйыл саас уонна көрдөһөн фронна кэлбитим…
«Көрдөһөн…» Эдэр саас романтиката диэн итинник
буоллаҕа, санааларыгар тугу да тулутуо суох, кинилэр сэриигэ тиийдилэр да ниэмэһи үөдэн-таһаан оноруох курдук саныыллар уонна манна кэлэн начаас икки ардыгар муннуга бэрдэрэллэр. Олох оннук судургу, эгэлгэ чаҕылхай кырааскаларынан ойууламматаҕын өйдүүллэр, өлүү, бааһырыы, хаан-сиин, ынчык-бөтүөх эгэлгэлээн толкуйдаабыт олох торуттан быдан ырааҕын, олус дьэбирин-ыарын, хара кырааската хойуутун эттэринэн-хааннарынан билэллэр.
…Киэһэрдэ. Соҕуруу халлаан түргэнник суһуктуйар. Снаряд, буомба тыаһа-ууһа намыраата. Ниэмэстэр сэриигэ да үлэ курдук чуолкайдар: күнүс – ытыалаһыы, түүн – сынньаланч Онон билигин өтөр-өтөр аптамааттар тачыгыраһаллар уонна күөдэл-наадал дьиэлэрин ракета күндээрдэ сырдатан ылар.
Лиза сытар кирпииччэлэр чөмөхтөрүн диэки уу-чуумпу, утуйан буккураппыт быһыылаах, бэл атын хоско баар саллааттар саналара иһиллибэт, арай кэтэбилгэ турааччы утуктаабытын аһара сатаан ырыа матыыбын иһиирэр.
Ыам ыйа. Саха сиригэр саамай кэтэһиилээх кэм. Аны аҕыйах хонугунан күөххэ үктэнии, өн-тот олоххо тиийии буолуоҕа. Этэннэ кыстаан, самаан сайын салалларын, кусхаас кэлэрин көрсөр үчүгэй да буоллаҕа!
Билигин дойдутугар баара буоллар, доруоп саатын сүкпүтүнэн, хайалар анныларынааҕы күөллэринэн, Алдан кытылынан түүннэри-күннэри хаампыт-сиэлбит буолуо этэ. Кэнэс ырбыыга түбэстэр, дурда туттан да олоруо, онтон күөх халлаан урсунугар дьиктитик көөчүктэнэ субуруһан, улам-улам намтаан, кустар куһугураһа түһэллэриттэн уу ньуура сырдык бырдаҥаларынан өрө ыһылларыттан сүрэх эппэйэр үөрүүтүн хайдах тылынан кэпсиэн баарай?
Техникумна киирэр дьылын сааһыгар дуоһуйа-астына кустаата да этэ! Түүнү быһа сааланан, күн тэмтэйэ ойуута толору кустаах ботуонкатын сүгэн, тыаны быыһынан иһэн, бииргэ үөскээбит Маайыһын көрсө түспүттээҕэ. Хайдах эрэ иккиэн кыбыста быһыытыйбыттара, кыыс ынах көрдүү сылдьабын диэбитэ, синнибит хатынна бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи олорон одоҥ-додоҥ кэпсэппиттэрэ. Адьас аҕыйах тылы бырахсыбыттара эрээри ол көрсүһүү өйтөн-сүрэхтэн умнуллубат: күн күөрэйэн эрэр чэбдик сааскы сарсыардата, синнибит хатынна олорор Маайыс. Хата туох имнэммитэ буолла – ботуонкатыттан икки көҕөнү таһааран, кыыска ууммута:
–Мэ, Ньукуолуҥҥа мииннээн иһээрин.
–Оо, дьэ бэрт! – Маайыс үөрэ түспүтэ. – Ийэлээх аҕам эрэйдээхтэр үөрүөхтэрэ буоллаҕа…
Икки илиитигэр кустары туппутунан, күн күндэлэс сырдыга оту-маһы быыһынан тарааньыктанарын хоту сиидэс былаачыйалаах кыыс уһун суһуоҕа намылыйа, нарын биилэ, төгүрүк самыыта имиллэннии бара турбута.
Киһи дьылҕата араастаан да эргийэр-урбайар – ынах хомуйа сылдьар Маайыс уонна сөрүө сана хаар хаалбатах тыа, субу тыллаары-көҕөреөрү иһийэн турар сааскы айылҕа; онтон кордоөх-нардаах техникум олоҕо, уруок да кэмигэр, сынньалашга да хараҕа көрдөөн тахсар кэрэчээн кыыһа уонна мас куорат аҕыйах массыыналаах, сэдэх дьонноох уулуссата билигин оскуола модьоҕотун сана атыллаан тахсаат, уот холорук ортотугар түбэспит нуучча эдэркээн кыыһа Лиза уонна кутаа уотунан өрүтэ кууспаҕалыыр өлүү илбиһин битийэр үнкүүтүн ортотугар үлтү күөрэлэммит таас чаппата…
Охонооһой көхсө көймөстө-көймөстө кыһыйда, таггаһын устубакка, сууммакка, хас да түүннээх күн буор-быыл ортотугар буккуллартан быт баҕайы буулаан эрэр, ол эрээри тарбанар ордук куһаҕан – өссө сэтэриэ…
Табаарыс лейтенант, табаарыс лейтенант…. – киргшиччэ чөмөҕүн диэкиттэн Лиза симик саната иһилиннэ.
–Истэбин.
–Хоһоон ааҕыым эрэ.
–Баһаалыста.
Кыыс көхсүн этиттэ уонна оргууй ааҕан барда:
Не жалею, не зову, не плачу –
Все пройдет, как с белых яблонь дым…
Өтөр-өтөр аптамааттар бөтүгүрэһэллэрин, буускалар ыардык сөтөллөллөрүн, субу-субу ракета туналҕан сырдыга бөҕү-саҕы сандаардан ааһарын күөнүгэр нарын-сэмэй куолас хоһоон ааҕара ханна эрэ ырыых-ыраах хаалбыт эйэлээх олох тыынынан илгийэр дьиктитэ.
Жизнь моя иль ты приснилась мне,
Словно я весенней гулкой ранью Проскакал на розовом коне… – ити тыллары этэригэр кыыс куолаһа титирэстээн ылла, «олоҕум барахсан, түһээтим дуу эйигин» Охонооһой сахалыы тылбаастаан ити тыллары ботугураата, кырдьык бу сылдьан, буулдьаҕа дуу, миинэҕэ дуу түбэһэн өлөн хааллаҕына, баара-суоҕа сүүрбэ түөрт сааска суох буолуу – син биир олорботох, орто дойдуну түһээн эрэ көрбөт курдук буоларыгар тиийэр. Эмискэ бу билииппэ быһаҕы биититтэн харбыалаһар үйэҕэ кэрэҕэ-үтүөҕэ тардыһыы чыпчаала буолан аттыгар сытар кыыс көһүннэ, күнүс Лиза саппыкытын тиирэ киэптээбит бөтөҕөлөрдөөх уһун дьылыгыр атахтарын, ыраахха диэри үтэр түөстэрин уоракөстө кынастаспытын санаан сүрэҕэ минньигэстик ньүөлүйдэ, кыһыйан кыймаҥнатары баһыйан этин-сиинин устун итии хаана тиҥиргии тарҕанна: «Бэйи, кэбис-кэбис, аньыыны санаамыахха, оҕону кэлэн…»
Кыыс ах барда, Охонооһой өрө кэдэрийэн кирпииччэ муннукка тулуппаттыы кыһыйбыт көхсүн аала аа.ма хайҕаата:
–Үчүгэй, Лиза, өссө аах…
Кыыһа этитэ барбата:
Клен ты мой опавший, Клен заледенелый…
Саппыкы хара сототун толору киэптээбит муус манан бөтөҕөлөр эмиэ уол хараҕын иннигэр элэннэстилэр, хайдах эрэ тыына хаайтарыах курдук буолла, кулгааҕа куугунаата. Как жену чужую Обнимал березку…
«Атын киһи кэргэнин кэриэтэ хатыны кууста…» Ити тыллары ботугураат, сүрэҕэ тэбэн кэбистэ да Охонооһой ойон турда: «Лиза, Лиза…» – диэн ботугуруу-ботугуруу кирпииччэ урусхалларын диэки хаамта, биирдэ өйдөөбүтэ – кыыс бүрүммүт синиэлин нэлэкэйдээн быыллаах гимнастеркатын тыгынас түөскэ эпсэри түһэн уураан-сыллаан эрэр эбит, Лиза налыйан хаалбытыттан эрдийэн, илиитэ кыыс синньигэс биилинэн, лаппаҕар самыытынан, манан суон атахтарынан халтарыҥнаата, саллаат дорохой таҥаһын хастыы тардыталаата, ракета уота тоҕута-хайыта барбыт хос иһин сырдаппытыгар, баттаҕа ыһылла, синиэлгэ муус маҥан сыгынньах этэ-сиинэ уратытык сандаарар тиэрэ сытар кыыс көмүскэтин толору уунан бычылыйбыт харахтара көстөн аастылар:
–Лейтенант, мин уураһа да иликпин ээ…
–Мин эмиэ…
Түүҥҥү сэрии дирбиэнин баһыйа, аллаах ат туйаҕын тыаһын курдук сүрэхтэр тиҥийэ тэптилэр, урусхалламмыт куораттан, ыыс быдаан сиртэн-уоттан тэйэн кый үөһэ көтөн .куугунаттылар, муннук аайы чохчоломмут буускалар, таанкалар оҕо оонньууругар кубулуйан, ырыых-ыраах аллара бытарыһа хааллылар уонна тыын-быар хаайтарар, тумнаста туймаардар көтүү…
Халлаан сырдыыта сирдээҕи олохтон төннөн, синиэл үрдүгэр илиилэринэн-атахтарынан ыга куустуһан ботуритир кэпсэтэ сыттылар.
Борук-сорук иһиттэн бары-барыта чуолкайдык көстөр буолан истэҕин аайы сэрии тыаһа-ууһа эмиэ уорааннанан барда.
–Лиза, эн биһикки иккиэн бу аан маҥнай таптастыбыт дии, сэрии бүттэҕинэ эйигин дойдубар илдьэ барыам.
–Барсыам, Афоня, күн сиригэр баарым тухары мин эйиэнэ эрэ буолуом, мантан тыыннаах эрэ төлө көттөрбүт…
Охонооһой илиитин иминэн харбыалаһан, туора бырахпыт портупеятын тардыалаһан чугаһатта, «ТТ» бэстилиэтин сулбу ойутан таһааран, рацияны тоҕута ытыалаата.
– Афоня, хайдах буоллун? – ыксаабыт сипсиэр иһилиннэ. – Иирдин дуу?
Ити кэмнэ ниэмэстэр алта уостаах «ванюшалара» киһи куйахата күүрэринии, ньиэрбэ хас биирдии кылын дырдырҕата кыычыгырыы-кыыкыныы улуйда-кэлийдэ. Дьиэ тула снарядтар тоҕута-хайыта ыстанан, үөһэттэн быыл-буор кыыстаах уолу тумнарардыы саккыраата, иккиэн өссө эпсэри куустустулар уонна Охонооһой ип-итиинэн сипсийдэ:
–Көрбөккүн дуо – хайдахтаах ытыалаһыыный?! Эн рацияҕын өстөөх оскуолкалара алдьаттылар, оттон рацията суох радистка – радистка буолбатах. Бүгүн бу өлүү айаҕыттан эйигин таһаарыахпыт, онтон фашиһы куораттан үүрбүппүт кэннэ эн биһикки көрсүөхпүт уонна хаһан да арахсыахпыт суоҕа, куруук бииргэ сылдьыахпыт…
–Афоня, мин манна хаалабын, эн аттыгар эрэ…
–Суох, эн бараҕын, ол – бирикээс, сотору хайаан да көрсүөхпүт…
Чугас снаряд дэлби барда, кулгаах кулукута хайа ыстанар алдьархайа, эмиэ илбис кыыһын иирэр мэнэгэй үлүгэрэ, хардары-таары хабарҕалаһан хадьыктаһыы сана күнэ үүннэҕэ.
Түбэһиэх көрсөн биир түүн таптал таарымтатыгар ылларбыттар билбэттэр этэ – аны аҕыйах чааһынан батальонҥа төннөн иһэн, снарядка таптаран, кыыс нарынчаан сүнньэ тостон, ньургуһуннар ортолоругар муус манан унуохтара атыгыраан тахсан, кыа хаанынан устан, оһоллоох орто дойду олоҕуттан тыла суох барыахтааҕын, оттон Охонооһой итинник иэдээннээх кыргыһыыларга ким да күлүгэр сөрүөстүбэккэ, өргөстөөх үнүүгэ түөһүнэн уун утары кииртэлээтэр да, мүччү-хаччы тыыннаах ордон, Германияҕа сэриини түмүктээн, эйэлээх олоххо үктэнэн, үгүс сылларга быр-бааччы олоруохтааҕын.
Эмиэ аан дойдуга сандал саас барахсан кэллэ, аҕыс уоннаах Охонооһой оҕонньор торуоскатынан сири бигээн көрө-көрө уурталаан, ампаарын айаҕар тиийэн олордо. Күн уота угуттаабытыттан утуктаан иһэн, сахсырҕа дыыгыныы көппүтүттэн сэргэхсийэн хонос гынна. Көр эрэ, сахсырҕа тиллибит дии, күн сирэ көлүөнэттэн көлүөнэ солбуһан, киһилиин-сүөһүлүүн, көтөрдүүн-сүүрэрдиин эмиэ сана сааһы эппэйэ-долгуйа көрсөн эрдэхтэрэ. Хаһан этэй – аан дойдуга иннилэринэ да, кэннилэринэ да, ким да кинилэр курдук имэн иэйиитигэр куустарбатаҕыныы санана, буомба, снаряд дэлбэритэ ыстанар тыаһынан доҕуһуоллата, урусхал ортотугар уоллаах кыые таптаһа сыппыттара.
Кыраман дьыллар кэтэхтэригэр хааллаҕа ол чыпчылҕан түгэн таас чаппа быыһыгар охтубут взводун уолаттара быылы кытта быыл, буору кытта буор буоллахтара, бүгүн ол дьиэҕэ олорооччулар киһи бөҕө сэймэктэммит муостатынан хаамалларын туһунан өйдөрүгэр да оҕустарбаттара чахчы. Арай үрдүк халлаанҥа Үрүҥ Аар Тойон баар буоллаҕына, барытын көрө-истэ, быһаара-дьаһайа олороро дуу… Оттон бүгүн аан дойдуга ким да өллүн-тилиннин, туох да бардын-кэллин, айылҕа долгуһуйбат, биир да сэбирдэх тэлибирии мөхсүбүтүн кубулутуо суоҕа, күөл, өрүс урсуна туох да буолбатаҕын курдук дьиримнии оонньуо, тула бүтүннүү күлэ-сала, үөрэ-көтө сылдьыахтара.
Умнуллуо барыта – эдэркээн кыыстаах уол уохтаах тапталлара, өлүү-тиллии үлүгэригэр сылдьыбыт былдьаһыктаах түгэннэрэ…
Арай күн сиригэр ньуулдьаҕай ыччаттартан сааһырбыт дьонно диэри утуйар ууларын уйгуурда, уйаҕас сүрэхтэрин битигирэччи мөҕүһүннэрэ орто дойду үрдүнэн үйэлэргэ өлбөөдүйбэт модун сааскы күн сандаара мичийэ күлүмнүө.
«Чолбон» 2020 №3