(Кэпсээн)
– Ийээ, биһиги кэллибит!
Хайдахтаах күндү тылларый! Экран нөҥүө буолбакка, илэ бэйэтин кууһар, ахтылҕаннаах сытын ылар, кыырыктыйан эрэр чанчыктарын, туора мырчыстаҕастаах сүүһүн сыллыыр, эппэйэ үөрэн, этиэхтээх тыллары төттөрү ыйыстыы – хайдах курдук күүтүүлээх, долгутуулаах түгэний! Хас күн, хас түүн күүппүтэй бу тыллары?
Эрхан Иванович бөтө бэрдэрэн, саҥата суох түбэһиэх ууруур-сыллыыр ийэтин соһуйа көрдө, симиттэн, инчэҕэй иэдэһин сото сатыы турда. Бу түгэҥҥэ хайдах эрэ бэйэтин кыра оҕо курдук сананан ылла. Ийэтэ хаһан да кинини бу курдук уйадыйа көрсүбүтүн өйдөөбөт. Туох эрэ буолла дуу?! Бүтэһигин хаһан көрүстүлэр этэй? Түөрт, биэс сыллааҕыта? Күннэтэ кэриэтэ субу ытыска ууран көрөн олорор курдук кэпсэтэр буолан, ийэтэ кинини маннык күүтэрин, ахтарын долоҕойугар тохтоппот эбит. Хайдах эрэ кыччаан, ыран хаалбыт ийэтин кууһан, оройуттан сыллаан ылан баран, дьэ, өйдөммүттүү:
– Ийээ, оттон бу Сандра… ээ, Сандаара-Сэцуко дии…
Бу тыллартан өй ылан, эмээхсин уолун кэннигэр турар кыыһы саҥа өйдөөн көрдө. Кууһуохтуу даллах гыммыт илиилэр салгыҥҥа ыйаннылар, онтон сэниэтэ суох аллараа намылыстылар. Кыыһы көрөөт, сиэнэ буоларын билбэтэ, чахчы атыҥыраата. Улаатан, букатын уларыйан хаалбыт, аны туох-туох таҥаһын кэтэн турарый, оҕолоор? Ис-иһиттэн ыйдаҥара күлүмүрдүү сылдьар, сырдык, туох эрэ кытаанах таҥастан тигиллибит, дьулугур таһаатын бобо тутар комбинезоннаах, сирэйин аҥаарын ылар, экран курдук улахан ачыкылаах, онтугар туох эрэ күөҕүнэн умайар суруктар көстөн, сырдаан ыла-ыла сүтэллэр, чыпчыҥныыллар. Ол нөҥүө мааска курдук кубаҕай, синньигэс сирэй көстөр. Кыыс ачыкытын устубутугар, үп-үрүҥ баттаҕа санныгар намылыйда, мичээрдээн муус маҥан тиистэрэ сандаарда. Сирэйэ саха курдук буолбатах, күп-күөх киэҥ харахтаах омук кыыһын кылааннааҕа турар эбит. Хайдах-хайдах баҕайыный, сиэнин кыра эрдэҕинэ көрбүтэ, онно эбэтигэр майгынныыр диэн үөрдүбүттэрэ эбээт…
Сандаара, эбэтин диэки хардыылаат, кууһа түстэ уонна туох эрэ диэн омуктуу саҥарда. Эбэтэ ону өйдөөбөтө, өмүттэн, уолун диэки ыйытардыы көрдө.
Эрхан Иванович кыыһыгар туһаайан эмиэ омуктуу саҥарда. Кыыс хап-сабар ачыкытын төттөрү кэттэ уонна харытыгар баар чаһы курдук тэрилин баттыалаата. Ол тэрилэ омуктуу саҥатын тута сахалыы тылбаастаан биэрэр эбит.
– Эбээ, дорообо!
Төһө да уу сахалыы саҥардар, тэрил аата тэрил, тааһы тааска охсордуу чаҥырҕас куолас эмээхсин тириитин таһынан киирдэ. Ол да буоллар, хайыай, сиэнин кытта дорооболосто:
– Ээ, Сандаара, дорообо-дорообо, тоойуом!
Били тэрилбит, чыпчыҥныы түһээт, туох эрэ диэн омуктуу тылбаастаата. Эрэй да буолар эбит! Аана Уйбаанабына эт-хаан сиэнин кытта бу чаҥырҕас тэрил нөҥүө кэпсэтиэм эрэ дии санаабатах эбит. Соҕотох уола соҕуруу үөрэнэн, дьоппуон кыыһын кэргэн ылан, Японияҕа олохсуйан, учуонай буолан, улахан тэрилтэҕэ үлэлиириттэн киэн туттар да этэ. Эдэр ыал күҥҥэ көрбүт соҕотох кыыстара бу – Сандаара-Сэцуко.
Сиэнин иккис аатын сөбүлээбэтэҕэ. «Сөссүүкэ буолан, аата, аат баранан… Нууччалыы да соччото суохтук иһиллэр» дии санаабыта эрээри, биллэн турар, таһыгар таһаарбатаҕа. Киниэхэ быһаарбыттарынан, дьоппуоннуу «хаар-муус дойдуттан төрүттээх хаар оҕо» диэн ис хоһоонноох үһү. Кыыс биэс саастааҕар үһүөн Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыттара. Онно чоҕулуччу көрбүт сытыы кыысчааны кини ис сүрэҕиттэн таптаабыта. Сэрэйбит сэрэх, сахалыы саҥарбат этэ, ол эрээри илиилэринэн-атахтарынан кэпсэтэн, бэркэ өйдөһөллөрө. Сандаара сахалыы тыллары үөрэтэ охсон, эбэтин үөрдүбүтэ.
Оттон кийиитэ Саха сирин дэриэбинэтигэр аан бастаан кэлбит буолан, өйдөөбөтө, ылыммата үгүс быһыылааҕа. Самнайбыт эргэ дьиэлэри, иҥнэйбит күрүөлэри, быыл өрүкүйэр уулуссаны, саах сыбахтаах хотону соһуйбуттуу көрбүтэ. Таһырдьа баар нууһунньукка кииримээри, сирэйин мырдыҥнаппыта. Барахсан, сиртэн-буортан тэйбит курдук, ырааһа, чочуонайа бэрдэ, арба, дойдутугар саҥарар, өйдөөх туалеттаахтар, уулуссаларын мыылалаан сууйар буоллахтара.
Баҕар, ол да иһин буолуо, эдэрдэр дэриэбинэҕэ уһаабатахтара, нэһиилэ үс хонон баран, куораттаабыттара, онно тиийэн, туох эрэ кэмпириэнсийэҕэ кыттан баран, дойдуларыгар көппүт сурахтаахтара. Мааны кийиит ол кэннэ Арыылаахха үктэммэтэҕэ, кыыһын да ыыппатаҕа. Эрхан Иванович бэйэтэ түөрт-биэс сылга биирдэ кэлэн, уонча хонон, айылҕаҕа сылдьан балыктаан, сөтүөлээн, сынньанан барара. Ол да буоллар, ийэтин кытары сибээһин хаһан да быспатаҕа, суотабай төлөпүөнүнэн кэпсэтэ турара. Аана Уйбаанабына кыыһын аахха олорор буолан, уолун ахтарын аахсыбатахха, соҕотохсуйар да солото суоҕа.
***
Аана сиэниттэн сөҕөрө улаатан истэ. Кийиитигэр кэһэйбит буолан, Сандаараны ханна олордуон-туруоруон да билбэтэ. Хата, кэнники сылларга дьиэҕэ толору хааччыллыы киирэн, били таһырдьааҥҥы нууһунньук туттуллубат буолан турар.
Эрдэттэн бэлэмнэммит астаах остуолга олордулар. Дьиэ хаһаайката Валентина Ивановна күнү быһа түбүгүрэн, бырааһынньык остуолун тардыбыт. Убайым ахтыбыта буолуо диэн, саха аһын маанытын астаабыт, хата, сай ортото киниэхэ хасааһа да элбэҕэ кыайда. Бука, «уолум кэлиэ» диэн эмээхсин хаһааннаҕа.
– Баалыкка, бу оҕонньоруҥ ханна барда? – Эрхан Иванович эмис убаһа этин хадьырыйа олорон, ыйытар. Эт сыата дьабадьытынан сүүрбүтүн, салпыакканан соттон кэбиһэр. Аны тэриэлкэҕэ баппат улахан, ыһаарыламмыт собону ылан, бэркэ минньигэһиргэтэн, сиэн барда, мэйиитин тыастаахтык оборон сыпсырыйда. Оо, ахтыбыт да эбит, төрүт аһа барахсаны!.. Мэктиэтигэр, ийэтэ куппут үүттээх итии чэйэ этин сааһынан киирэн, сылааһынан угуттуур. Дьоппуон киһитин санаатыгар, олус сыалаах-арыылаах, буортулаах ас киниэхэ алгыы-алгыы, ыллыы-туойа киирэр курдук. Кыыһа кини диэки күп-күөҕүнэн соһуйбуттуу көрөрүн биллэр да, аахайбатаҕа буола сатыы олордо.
– Ээ, ол киһи бачча үчүгэйгэ дьиэҕэ олоруо дуо? Хоно сытан оттуур. Улахан уолун илдьэ сылдьар. Хата, Уйбаанчыкпыт улахан отчут буолан эрэр, – балта аһын сыҕарытан биэрэ-биэрэ, кэпсиир-ипсиир, кыаһыламматах куудара сүүмэҕэ сүүһүгэр түспүтүн, эттээх ботуой илиитинэн өрө анньынар.
Уончалаах уоллаах кыыс «робот курдук» эдьиийдэриттэн харахтарын араарбакка, хас хамсанарын өрө мыҥаан, кыраҕытык кэтии олордулар. «Ити кини чахчы робот быһыылаах, киһи аһын аһаабат эбит», – диэн Сайаана быраатын кулгааҕар сибигинэйэр. «Суох-суох, баҕар, ити… ин… инопитяҥка буолуо», – Сулустаан омуннуран, арыый обургутук саҥаран кэбиһэн, ийэтиттэн кынчарыллан, остуол анныгар киирэн хаалла.
Аана Уйбаанабына сиэннэрин буойан баран, өйдөөн көрбүтэ, чахчы, Сандаара бу үлүгэр дэлэй астан тугу да тыыппакка олорор эбит. Чэй оннугар уу куттарбыта, онно туох эрэ бороһуогу кутан баран, ону иһэр. Эмээхсин чахчы мунаарда: «Аспытын сөбүлээбэтэ буолуо дуо? Амтана атына дуу? Барахсан, эчи, тостуох айылаах, синньигэһэ да бэрт…»
– Тоойуом, тоҕо аһаабаккын? – диэн тулуйбакка ыйытта. – Бу алаадьы диэн саха төрүт аһа. Амсай ээ, тукаам, сөбүлүүр этиҥ дии.
Кыыс аат харата ылан, аатыгар эрэ эмти ытыран, амсайбыта буолла. Чахчы, атын аһылыктаах, атын айылгылаах барахсан быһыылаах.
– Сандаара үөрэҕин бүтэрэн, билигин университекка үлэлиир, науканан дьарыктанар. Саха сиригэр үүнэр үүнээйилэри чинчийэ кэллибит, – Эрхан Иванович, көхсүн этитэн баран, кэлбит сыалларын кэпсээтэ. – Уонча сыллааҕыта алдьархайдаах вирус тарҕанан, аан дойдуну аймаабытын билэҕит. Онно дьоппуон учуонайдара муора түгэҕэр үүнэр салахайтан вакцина оҥорон, элбэх дьону быыһаан тураллар. Ол үлэҕэ мин эмиэ кыттыспытым. Вирус хаптайбыт курдук буоллар да, дөрүн-дөрүн биир эмит хаалыылаах дойдуга быгыалыыр, онтон, баҕар, салгыы тарҕаныан да сөп, дьүһүн кубулуйан иһэр. Онон өссө күүстээх эмп айыллыан наада. Хоту, хайалаах сиргэ үүнэр от айылгытын чинчийиэхтээхпит. Таарыйа тиит
хатырыгын, лабыктаны, уопсайынан эмтээх отто-
ру көрүөхпүт. Дьоппуоннар хоту дойду үүнээйи-тин олус сыаналыыллар, ураты күүстээҕин били-нэллэр, – диэн уутугар-хаарыгар киирэн, кэпсии олордо.
Кыыс кулгааҕар наушнигы кэтэн баран, тылбаасчытын көмөтүнэн, тугу кэпсэтэллэрин истэ сатыы олордо. Онтон аҕатыгар тугу эрэ этэн баран, туран, остуолга олорооччуларга хаста да сүгүрүс гынна.
– Сандаара сылайбыт үһү, хоско киирэн сынньана түһүөн баҕарар, – диэтэ аҕата.
– Ээ, оннук-оннук, айантан сылайдаҕа, биһиги суолбут туох аанньа үһү. Тоойуом, ити хос бэлэмнээбиппит, онно киирэн сытан сынньана түс, – эбэтэ хап-сабар хардарда.
Сиэнэ хоско киирбитин кэннэ, Аана Уйбаанабына уолугар нөрүйэн сибигинэйдэ:
– Ити оҕо букатын уларыйан хаалбыт дии, бастаан билбэтим ээ. Кыра сылдьан хара харахтаахха дылы этэ дии…
– Ээ, ити аныгы оҕолор муодалара, ийээ, аахайыма. Харахтарыгар оптическай линза кэтэллэр, онтулара чугаһатан көрдөрөр-хайыыр… Баттахтарын маҥхаталлар, өссө тирии курдук мааска кэтэр буолбуттар. Күн уотуттан, быылтан харыстыыр үһү. Онон, бэл, тириилэрин уларыта сылдьаллар. Ойоҕум, хата, кырдьыбат, кыыс оҕо курдук, арай, мин эрэ кырдьан иһэбин быһыылаах, һэ-һэ-һэ… Астаабыт аспын сирдэ диэн хомойума, ийээ. Ити бороһуогунан аһыыр буолбута хас да сыл буолла, доруобуйаҕа туһалаах, элбэх эниэргийэни биэрэр диир. Дьоппуоннар арыылаах-сыалаах астан аккаастаммыттара ыраатта.
– Ээ, оттон эн төрөөбүт аскын аҕыннаҕыҥ буолуо, аһаан ис. Оҕобун онно аанньа да аһаппаттар быһыылаах ээ?
– Һуу, дьэ, аны аһара аһаан кэбистим. Биллэн турар, ахтан буоллаҕаа, ийээ. Үксүн балыгынан, муора үөннэринэн, отунан-маһынан аһыыбыт. Иһим-үөһүм да онно үөрэннэ быһыылаах…
– Оҕобун, кэл, сыллаан ылыым эрэ… – Аана Уйбаанабына уолун моонньуттан кууһан, төҥкөтөн баран, сүүһүттэн, чанчыгыттан сыллаата. Эрхан Иванович кытарбыт-наҕарбыт, манньыйбыт сирэйэ утары сиэркилэҕэ мытырыйан көһүннэ…
***
Сайааналаах Сулустаан туспа мучумааҥҥа түбэстилэр. Төрөппүттэрин хосторугар киирэн, ыскаап үрдүгэр тахсан, хаптаһын быыс үрдүнэн хайаҕас баарынан кылатан, «робот» тугу гынарын манаатылар. Ол гынан баран, хоско «робот» буолбакка, көннөрү киһи сылдьарын көрөн, уолчаан соһуйан хаалла, кэлэйбиттии уоһун мэрбэҥнэттэ.
Эдьиийдэрэ комбинезонун устан маҥан халаат кэппит, мааскатын, линзатын устубут, онон кыараҕас хара харахтаах кыыс буолан хаалбыт эбит. Кини биир улахан чымадаанын арыйан, малын хостоото. Туох эрэ үрүҥ көмүстүҥү өҥнөөх хоруопканы ылан, арыйан баран, остуолга уурда. Харытыгар кэтэ сылдьар чаһытын баттыалаабытыгар, хоруопка иһэ күөх уотунан чыпчылыҥнаата, чыыбырҕаата. Кыыс онно туһаайан омуктуу саҥарда. Арай, доҕоор, хоруопка иһиттэн эмиэ күөх уот умайда уонна дьон төбөлөрө быган таҕыстылар.
Сулустаан хаһан да көрбөтөҕүн көрөн, айаҕын аллаччы атан кэбистэ. Эдьиийэ баарбытын биллэрэн кэбиһиэ диэн илиитинэн сапсыйда, айаҕын саба тутунна. Уолчаан, билиэх-көрүөх баҕата батарбакка, моонньун уһата-уһата хайаҕаһы кыҥастаста.
Сандаара ол хоруопка иһиттэн быкпыт төбөлөрү кытта бэрт үчүгэйдик кэпсэтэ олорор эбит. Арааһа, дьоппуоннар видеонан көрөн кэпсэтэртэн хал буолбуттар, субу илэ көрөн олорор курдук кэпсэтэр тэрили айбыттар быһыылаах. Дьэ сүрдээх дьон диэтэҕиҥ! Аҕыйах сыллааҕыта аан дойду бөҕүн хомуйан, ону ыпсаран, ыга баттаан, муора арыыларын оҥорор буолбуттара, билигин дойдуларын хас да бөдөҥ арыынан кэҥэттэн олороллор дииллэр…
Хоско Аана Уйбаанабына киирэн кэллэ. Онуоха хоруопка иһинээҕи биир төбө, Сандаараҕа маарынныыр сирэйдээх дьахтар, түргэн-түргэнник саҥарбахтаан баран, мэлис гынан хаалла. Иккис төбө – муус-маҥан бытыктаах, тараҕай оҕонньор, хаста да сүгүрүс гыммахтаан баран, эмиэ мэлийдэ. Быыс кэннигэр эбэлэрин көрбүт «сыщиктар» тыас хомунан эрэллэрэ иһилиннэ.
Аана сиэнэ эмиэ уларыйан, кэм «ириэнэх» сахаҕа маарынныыр буолбутун сөбүлүү көрдө.
– Тоойуом, ити дьоҥҥун кытары кэпсэттиҥ дуо? – диэбитинэн ороҥҥо кэлэн олордо. – Дорооболоспокко да хааллым дии…
Сандаара омуктуу саҥарда, онтон өй ылан, чаһытын баттыалаата.
– Оннук, ийэлээх эһэбин кытары кэпсэттим. Хайдах тиийбиппитин ыйыталлар, долгуйаллар. Эһиэхэ эҕэрдэ ыыттылар, – тылбаастыыр куолас чаҥырҕаата.
– Сандаараа, бу дойдугар, дьоҥҥор кэлбиккиттэн мин олус үөрдүм. Төһө да буолбутун иһин, иккис дойдуҥ буоллаҕа. Көр, хаан тардыыта диэн күүстээх. Сахаҥ хаана тардан, түргэнник үөрэниэҥ буоллаҕа. Оҕом үүнээйини үөрэтэр сүүнэ киһи, учуонай буолбут эбиккин…
– Эбээ, мин эйиэхэ кэһиибин аҕалбытым, – диэн баран, кыыс чымадааныттан кыра хоруопкалары ылан, остуолга уурда.
– Кэһии даа? Бу оҕоккобун көр эрэ… Бу тугуй, тоойуом?
– Бу биһиги институппут саҥа айбыт оҥоһуга. «Эдэр саас эликсиирэ» диэн. Бу эликсиири туһаннахха, кырдьыы диэни билиммэт буолаҕын, төттөрү эдэргэр түһэн иһэҕин, ыарыыларыҥ сүтэллэр, үйэҥ уһуур. Элбэх киһиэхэ иһэрдэн, боруобалыыр чинчийиини туйгуннук ааспыта, онон туох да куттала суох. Кэнники кэмҥэ аан дойду саамай кэтэһэр эликсиирэ бу баар. Эбээ, эн доруобай уонна эдэр буолуоххун баҕарабын…
Аана Уйбаанабына бөтө бэрдэрэн, туох диэн саҥарыаҕын билбэккэ олордо. Бачча сааһыгар диэри маннык күндү, сыаналаах бэлэҕи тута илик эбит. Киһи төрөөн, эҥини истэр ээ – били олоҥхоҕо кэпсэнэр өлбөт мэҥэ уута айыллан, сири-сибиири сиксигинэн көтүтэн, бу киниэхэ тиийэн кэллэҕэ.
Хоско тыаһа суох киирэн баран, кэпсэтиини истэн турбут Эрхан Иванович икки күндү киһитин кууһан ылла. Үһүөн куустуспутунан, саҥата суох ол курдук олордулар…
Ангелина Васильева-Дайыына
Чолбон. – 2021. – №1