(Бэргэн бүлүмүөччүк Николай Матвеев олоҕун суола)
Аҕа дойду Улуу сэриитин хаамыытыттан көрдөххө, 1943 сыл сайыныгар Курскай тоҕойго буолбут улууканнаах кыргыһыыга бу иннинэ Европаны хаардыы хаампыт фашистыы Германия cэбилэниилээх күүстэрин Сэбиэскэй Сойуус Үлэһит-бааһынай Кыһыл армията муоһун тоһуппута. Биһиги сэриилэрбит чугуйбут өстөөх кутуругун үктээн, Днепр өрүскэ тиийэ кимэн киирбиттэрэ. Ыйааһын бэскитэ атын өттүгэр түөрэҥнээн эрэрин өйдөөбүт Рейх баһылыга Адольф Гитлер атырдьах ыйын 11 күнүгэр вермахт иннигэр Днепр өрүс уҥа кытылыгар бөҕөргөтүнэн, харыс сири халбарыйбакка көмүскэнэр соругу туруорбута.
Ньиэмэс байыаннайдара Молочнай өрүстэн саҕалаан, Днепр сүнньүнэн, Сож, Нарва өрүстэргэ тиийэн Азов уонна Балтика байҕалларын ситимниэхтээх, Илиҥҥи быһыт диэн ааттаабыт көмүскэнэр инженердии хаххаларыгар эрэнэллэрэ. Кэм-кэрдии кырыымчыгынан, хабар сирэ да уһунунан, төһө да үлэтэ сааскыттан ыла саҕаланнар, дьиҥэ тутуу ситэ бүтэ илигэ. Ол эрээри көмүскэнии Днепрдээҕи кэрчигэр өстөөх сүүрүктээх өрүс үрдүк кытылыгар күүскэ бөҕөргөтүммүт буолан, кимэн киирээччилэргэ чахчы да чымаан быһыт этэ. Кыһыл армия Үрдүкү бас дьаһалтата ыараҥнатан көрөн баран, Курскай тоҕойуттан ыла кимэн иһэр Киин, Воронежтааҕы, Истиэптээҕи, Соҕуруулуу-Арҕааҥҥы уонна Соҕурууҥҥу фроннар күүстэринэн уталыппакка эрэ Днепрдээҕи операцияны саҕалыырга быһаарбыта.
1943 сыл атырдьах ыйын 26 күнүгэр саҕаламмыт уонна сэтинньи 6 күнүгэр түмүктэммит Днепр иһин кыргыһыыга икки өттүттэн 3,9 мөлүйүөн кэриҥэ киһи, 5,5 тыһыынча тааҥка уонна бэйэтэ хамсыыр артиллерия, 25 тыһыынча кэриҥэ бууска уонна миномет, 5 тыһыынчаҕа арыый тиийбэт көтөр аал кыттыбыта биллэр. Кыһыл армия, төһө да 400 тыһыынча байыаһын толук уурдар, 1,2 мөлүйүөн киһитэ бааһыттардар, 750 километр усталаах сиринэн биирдэ көҥү көтөн киирбитин түмүгэр Смоленскай куораттан Кырыым тумул арыытыгар диэри Украина, Белоруссия уонна Россия үгүс сирдэрин, ол иһигэр Киев куораты, дойду үгүс дьонноох-сэргэлээх, баай промышленностаах түөлбэтин өстөөхтөн ыраастаабыта. Үрдүкү бас дьаһалта ставката бу операцияҕа улахан суолта биэрбитин Смоленскайтан аллараа Днепри уонна маннык хабааннаах атын өрүстэри туораабыт Кыһыл армия генералларыгар, хамандыырдаргар уонна саллааттарыгар Сэбиэскэй Сойуус Геройун үрдүк аатын биэрэр туһунан бу иннинэ да, кэннинэ да хатыламматах балаҕан ыйын 9 күнүнээҕи директивата кэрэһилиир.
«Герой туһунан ырыа» диэн Сэбиэскэй Сойуус Геройа Ф.К. Поповка анаабыт хоһоонугар саха чаҕылхай поэта Чаҕылҕан Днепр иһин кыргыһыыны хоһуйбута:
Днепр тымныы долгуннарын
Туоруур саха уола,
Тула ууга бырдааттанар
Ардах буулдьа суола.
Бу хоһоон – Кыһыл армия Днепрдээҕи операциятыгар саха чулуу уолаттара кыттан, нуучча ытык өрүһүн уҥуоргу кытылыгар төрөөбүт дойдуларын «булан» хорсуннук сэриилэспиттэрин хоһуйар ода эбит. Ол курдук, алтынньы 3 күнүгэр Киин фронт 61-с армиятын 81-с стрелоктыы дивизиятын 467-с стрелоктыы полкатын 3-с ротатын стрелога, билиҥҥи Мэҥэ Хаҥалас улууһун Баатара нэһилиэгин ыччата Федор Кузьмич Попов Беларуссия Гомель уобалаһын Лоев оройуонун Глушец дэриэбинэтин туһаайыытынан, «Днепр тымныы долгуннарын» бастакынан туораан, тутуһан туран кэйгэллэһиигэ автоматынан уонна өстөөхтөн былдьаабыт илии бүлүмүөтүнэн вермахт 73 эписиэрин уонна саллаатын сууһаран, ротата өрүс арҕааҥҥы эҥэригэр бөҕөргөтүнэригэр тирэх буолан, сахалартан бастакынан Сэбиэскэй Сойуус Геройун үрдүк аатын сүкпүтэ. Ити эрэ иннинэ, балаҕан ыйын 25 күнүгэр, Воронежтааҕы фронт 47-с армиятын 206-с стрелоктыы дивизиятын 722-с стрелоктыы полкатын 1-гы батальонун бүлүмүөт ротатын отделениетын хамандыыра, Кыһыл армия старшай сержана, нуучча аҕалаах, саха ийэлээх Владимир Денисович Лонгинов, Украина киинэ Киевтэн соччо ырааҕа суох Канев куорат аттыгар, уҥуор туораппыт станковай бүлүмүөтүнэн, эмиэ поэт тылынан эттэххэ «Днепр арҕаа эҥэригэр Саха сирин булан», 80-тан тахса Гитлер сэрииһитин суох оҥорон, дивизията өрүһү сүтүгэ суох туорууругар олук ууран, Сэбиэскэй Сойуус Геройун Кыһыл көмүс сулуһунан уонна Ленин уордьанынан наҕараадаламмыта.
Эмиэ ити кэмнэргэ Днепр иһин кыргыһыы Запорожьетааҕы операциятын Соҕуруулуу-Арҕааҥҥы диэнтэн сотору 3-с Украинатааҕынан ааттаммыт фронт чаастара чиэстээхтик толорбуттара. Ол иһигэр 6-с армия Салгынтан саба түһүүттэн көмүскүүр 1587-с армиятааҕы зенитка-артиллерия полката эмиэ баара. Бу алтынньы бастакы аҥаарынааҕы хабыр хапсыһыыларга билиҥҥи Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэгиттэн төрүттээх 1587-с армиятааҕы зенитка-артиллерия полкатын бүлүмүөт ротатын наводчига, Кыһыл армия ефрейтора Николай Тимофеевич Матвеев поэт Чаҕылҕан тылынан эттэххэ «илбистээхтик сэриилэһэр саха туйгун уолунан» сураҕырбытын ааспыт күннэр-дьыллар хаардара-самыырдара умуннаран кэбиспиттэр эбит.
Саха боотурун хорсун быһыытын туһунан Россия Федерациятын Оборонаҕа министиэристибэтин киин архыыбыгар харалла сытар наҕараадалыыр докумуонугар байыаннай дьон судургу тылынан маннык суруллубут:
«Находясь на плацдарме, занятом нашими частями на правом берегу реки Днепр в районе плотины Днепрогэс, огнем из своего пулемета уничтожил 75 гитлеровцев, 1 пушку МЗА, 1 пулемет с расчетом.
Своим пулеметом в составе расчета отбил 4 контр-атаки противника и при этом уничтожил 1 ротный миномет с расчетом и 25 гитлеровцев. Достоин представления к правительственной награде ордену “Красная звезда”.
Командир 1587 АЗАП майор Медведев
14 ноября 1943 г.»
Онон 1943 сыл күһүөрү кыһыҥҥытааҕы Днепры туоруур операция кэмигэр үс саха уола, Вермахт чаастарыгар улахан хоромньуну таһаарбыттар: өрүс баһыгар стрелок Федор Попов биир хапсыһыыга 73 өстөөх саллаатын уонна эписиэрин кэйгэллээбит; орто сүүрүккэ бүлүмүөччүк Владимир Лонгинов өрүһү туорууругар 80-тан тахса, онно ылбыт кирбиитин көмүскэниигэ өссө 60-ча өстөөҕү сууһарбыт; өрүс төрдүн диэки бүлүмүөччүк Николай Матвеев бастакы хапсыһыытыгар 75, кэлин көмүскэниигэ 25 утарылаһааччыны суох оҥорбут. Ол эбэтэр биһиги үс боотурбут Днепр иһин кыргыһыыга 300-тэн лаппа тахса Рейх буойунун кыргыбыттар!
Хомойуох иһин, Николай Тимофеевич Матвеев эйэлээх уонна сэрии кэмнэринээҕи олоҕун кэрэһилиир чахчылар олох кэмчилэр.
«Баайаҕалар сэрии сылларыгар» кинигэҕэ киирбит биографиятыттан сирдэттэххэ, кини 1942 сыллаахха Дьокуускайдааҕы потребкооперация техникумун бүтэрбит уонна сэриигэ барбыт. Ол эрээри, Оборона министиэристибэтин киин архыыбын докумуоннарыгар кини 1941 сыл атырдьах ыйын 27 күнүгэр Дьокуускай оройуонунааҕы военкоматынан фроҥҥа ыҥырыллыбыта ыйыллар. Байыаннай үөрэҕи ханна барбыта биллибэт эрээри, биир суругар: «Туйгун снайпер аатын ыллым, эмиэ да бастыҥ пулеметчикпын», – диэн эппититтэн сылыктаатахха, сэриилэһэр армияҕа тиийиитигэр снайпер уонна бүлүмүөччүк идэлэригэр уһуйуллуон сөпкө дылы.
Байыаннай архыып бигэргэтэринэн, бастакы бойобуой сүрэхтэниитин 1942 сыл сэтинньитигэр ааспыт. Доҕотторун суруктарыттан биллэххэ, ол сүрэхтэммит сирэ – Рейх сойуустаах сэриилэрин да, Кыһыл армия да өттүттэн улахан хаан тохтуулаах Сталинградтааҕы кыргыһыы хонуута. Сабаҕалаатахха, саха саллаата, 1942 сыллаахха алтынньы 25 күнүгэр сөргүтүллэн тэриллибит Соҕуруулуу-Арҕааҥҥы фронт кэккэтигэр киирэн, Сталинградтааҕы кыргыһыыны Кыһыл армия кыайыытынан түмүктээбит «Уран» операцияҕа кыттыбыт.
Онон комсомоллаах саха уола сэриилэһэр армияҕа тиийиэҕиттэн ыла хотой оҕотун курдук тута ынырыктаах хапсыһыыга быраҕыллан, ууну-уоту ортотунан ааспыт, өлүүнү-сүтүүнү, эрэйи-кыһалҕаны эҥэринэн тыыран буспут-хаппыт, сэрииһит бэрдэ буолбут. ДШК (Дегтерева-Шпагина крупнокалиберный) диэн, кэлин 40 судаарыстыба армиялара сэбилэммит, 12,7 мм калибрдаах, мүнүүтэ устата 600–1200 буулдьаны тибиирдэр, сулумаҕар 33,5, көлүөһэлээҕэр 157 кг тиийэр ыйааһыннаах, чэпчэки куйаҕы уонна көтөр аалы сууһарар, Салгынтан саба түһүүттэн көмүскүүр чаастар улахан станковай бүлүмүөттэрин баһылаан эрэллээх доҕор оҥостубут.
Үлэһит-бааһынай Кыһыл армиятын байыаһа, тыа сирин сайдам ыччата Николай Матвеев төрөөбүт оройуонун «Коммунист» хаһыатын 1943 сыл ыам ыйын 1 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэммит лоп бааччы тыллардаах суруга кини хайдах курдук уһаарыллан тахсыбытын ырылхайдык кэрэһилиир:
«…Билигин сэрии уотун ортотугар, инники кэккэҕэ охсуһа сылдьабыт. Байыаннай техникалары туйгуннук баһылаатым. Туйгун снайпер аатын ыллым, эмиэ да бастыҥ пулеметчикпын. Үөрэнэр бириэмэбэр командованиеттан хас да төгүл махталлары ылбытым. Оттон билигин өстөөххө кимэн киириини харса суох ыытар кэмнэргэ бастыҥнартан хаалсыбаппын.
Бойобуой счетум уонунан фашиһы сир сирэйиттэн суох гыныынан күннэтэ ахсын эбиллэн иһэр. Онон миигин эрэниҥ! Мин комсомолга иитиллибитим, Кыһыл аармыйа бойобуой олоҕор бустум-хаттым. Өстөөхтөрү букатыннаахтык үлтүрүтүөххэ диэри охсуһуом. Эһиги, мин дьоннорум, барыгыт тыылга үчүгэйдик үлэлээҥ. Производство бастаан иһээччилэрэ буолуҥ!
Тапталлаах оройуонум, Таатта ыччаттарыгар мин ааппыттан бойобуой большевисткай эҕэрдэтэ тиэрдиҥ! Кинилэр байыаннай дьыаланы дьаныардаахтык үөрэтэллэригэр баҕарабын. Манан суруйар бүтэр. Суостаах охсуһуулар ортолоругар мантан ордугу суруйар кыаллыбат».
Бу суруктан кини патриоттуу санаата, киэҥ-холку эрээри көнө-чиккэ майгыта, эрдээх сүрэҕэ, бэйэтин күүһүгэр-кыаҕыгар эрэллээҕэ, күннэтэ уоттаах кыргыһыыларга киирэн тахсара ырылхайдык көстөр. Манна тоҕо эрэ «Эҕэрдэни кытта старшай сержант Н.Т. Матвеев» диэн илии баттаммыта кэлин кини байыаннай чыыныгар сыыһа өйдөбүлү үөскэппитэ. Дьиҥэр, байыаннай архыып докумуоннара Николай Матвеев Кыһыл армия ефрейтора буоларын туоһулууллар.
Сталинградтааҕы кыргыһыы кэннэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин историятыгар сигэннэххэ, 1943 сыллаахха тохсунньу бүтүүтүгэр Ростов уобалаһын Федоровка хуторыгар Соҕуруулуу-Арҕааҥҥы фронт 5-с тааҥка армиятын зенитка-артиллерия дивизионарыттан таҥыллан 1587-с армиятааҕы зенитка-артиллерия полката тэриллибит. Саха уола бу холбоһук кэккэтигэр үөскүөҕүттэн ыла киирбит буолуон сөп. Саҥа тэриллибит полк 5-с тааҥка армиятын састаабыгар 1943 сыл олунньу-кулун тутар ыйдарыгар Харьковтааҕы көмүскэнэр операцияҕа бойобуой сүрэхтэниитин ааспыт.
Салгыы 1587-с армиятааҕы зенитка-артиллерия полката 12-с армияҕа бэриллэн, 1943 сыл сайыҥҥы ыйдарыгар чохтоох Донбасс сирдэрин босхолоһор, Донец өрүһү туоруур. Ол кэннэ 6-с армияҕа холбоһон, балаҕан ыйын 25 күнүгэр Днепр кытылыгар тиийбит. Алтынньыга полк Днепр иһин кыргыһыыга кыттан хорсуннук сэриилэспит, бойобуой сорудаҕы толорон икки төгүл өрүһү туораабыт, Запорожье куораты босхолоспут, аатырар ДнепроГЭС быһытын өстөөхтөн төннөрсүбүт. Ол түмүгэр, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин 1944 сыл тохсунньу 31 күнүнээҕи ыйааҕынан, 1587-с армиятааҕы зенитка-артиллерия полката «Запорожьетааҕы» диэн бочуоттаах ааты сүкпүт. Бу хорсун буойуттар инники кэккэлэригэр Кыһыл армия ефрейтора, станковай бүлүмүөт наводчига, саха уола Николай Матвеев сылдьыбытын туһунан үөһэ билиһиннэрэн турабыт. Байыаннай архыып докумуоннара кэрэһилииллэринэн, кинини «Кыһыл сулус» уордьанынан наҕараадалыыр туһунан 3-с Украинатааҕы фронт 6-с армиятын артиллериятын командующайа, артиллерия генерал-майора Н. Левин 01/Н №-дээх бирикээһэ 1944 сыллаахха тохсунньу 3 күнүгэр тахсыбыт.
Аҕа дойду Улуу сэриитин историятыттан сирдэттэххэ, Запорожьетааҕы 1587-с армиятааҕы артиллерия уонна зенитка полката 3-с Украинатааҕы фронт 6-с армиятын кэккэтигэр киирэн, 1943 сыл сэтинньи 7 күнүттэн 1944 сыл ыам ыйын 12 күнүгэр диэри, Днепр хаҥас кытылыттан Днестр өрүскэ, Тирасполь куоракка тиийэ фашистыы Германия уонна кини кыттыгастарын сэбилэниилээх күүстэрин утары сэриилэспит. От ыйыгар 3-с Украинатааҕы фронт 37-с армиятын дьаһалыгар бэриллэ сылдьан баран ити ый бүтүүтэ 6-с армияҕа төннөрүллэн тимир суолунан Винница куоракка айаннаан тиийбит. Онтон Үрдүкү бас дьаһалта резервэтигэр киирэн, балаҕан ыйыттан ахсынньыга диэри, Арҕаа Украина Львов уобалаһын Рава Русская куоратыгар тиийэн тыын ылбыт, күүс-уох мунньуммут.
1945 сыл тохсунньутугар Запорожьетааҕы 1587-с артиллерия уонна зенитка полката 6-с армияны кытта 1-гы Украинатааҕы фроҥҥа бэриллибит. Аҕа дойду Улуу сэриитин историятыттан көрдөххө, Сэбиэскэй Сойуус маршала Г.К. Жуков хамаандалыыр 1-гы Белоруссиятааҕы уонна Сэбиэскэй Сойуус маршала И.С. Конев хамаандалыыр 1-гы Украинатааҕы фроннара, Висла-Одердааҕы операцияҕа кыттан, тохсунньу 12 күнүттэн олунньу 3 күнүгэр диэри өстөөх сэттэ хос көмүскэниитин урусхаллаабыттар. Ол түмүгэр, Кыһыл армия Вислаттан арҕаа Польша сирин Одер өрүскэ тиийэ босхолоон Германия төрүт түөлбэтигэр үктэммитэ. Бу кыайыылаах кимэн киириигэ 1587-с артиллерия уонна зенитка полката 6-с армия кэккэтигэр Сандомир-Силезия уонна Үөһээ Силезия хайысхаларынан сэриилэспит.
Кинилэр суолларыгар кэлин «ньиэмэстэр Брестэринэн» сүрэхтэммит, былыргы нууччалар Бреславль, поляктар Вроцлав диэн ааттыыр, билигин Польшаҕа киирэр, оччотооҕуга Рейх Бреслау куората сытара. Бикипиэдьийэттэн сирдэтэххэ, бу Бреслауны 1944 сыллаахха балаҕан ыйын 25 күнүгэр фашистыы Германия баһылыга Гитлер «фестунг» ол эбэтэр кириэппэс быһыытынан биллэрэн, көмүскэнэргэ бэлэмнэнэр үлэ саҕаламмыт. Куорат нэһилиэнньэтэ Кыһыл армия чаастара тиийиилэригэр төрүт олохтоохтордуун, сэрииттэн куоппут дьоннуун, вермахт, СС, ополчение күүстэриниин мөлүйүөн кэриҥэ ахсааннааҕа. Онтон гарнизон ахсаана 45 тыһыынча этэ. Турар сирэ эмиэ табыгастааҕа – тулатын өрүстэр уонна каналлар, куталаах сирдэр иилииллэрэ, онно эбии буускалаах, бүлүмүөттээх бөҕөргөтүнүүлэр бааллара. Хас хардыы сир ахсын барбыт хабараан хапсыһыылар олунньу 16 күнүттэн муус устар 31 күнүгэр диэри уҕараабакка салҕаабыттара биллэр.
Кыһыл армия Үрдүкү бас дьаһалтата сүрүн күүһү Берлин хайысхатыгар бырахпыт буолан, Бреслауны төгүрүктээн ылар сорук, 1945 сыл олунньу 20 күнүнээҕи чахчынан, 30 тыһыынчаттан тахса байыастаах 6-с армия чаастарыгар – алта стрелоктыы дивизияҕа, 77-с бөҕөргөтүнүүлээх оройуон байыастарыгар, хаста да артиллерия-миномет уонна тааҥка полкаларыгар сүктэриллибит. Бу «ньиэмэстэр Брестэрин» төгүрүктээччилэргэ Висла-Одердааҕы операцияҕа килбиэннээх кыттыытын иһин, муус устар 5 күнүгэр Үрдүкү бас командующай Иосиф Сталин 048 №-дээх бирикээһинэн эбии «Одердааҕы» диэн бочуоттаах ааты сүкпүт Запорожьетааҕы 1587-с артиллерия уонна зенитка полката уонна кини ньыгыл кэккэтигэр «Кыһыл сулус» уордьан кавалера, ефрейтор Николай Матвеев эмиэ сэриилэспит.
Рейх салалтата төһө да Берлин тулатыгар хаайтаран уһугулаан олордор сытыытык дьирээлэһэр кириэппэһи умнубата – салгын суолунан сэрии сэбин эрэ буолбакка, икки төгүл салгын десанын батальоннарын көмөҕө бырахпыта, кулун тутар 5 күнүгэр гарнизон хамандыырынан анаммыт генерал Герман Нихоф көтөн кэлбитэ, оннооҕор ыам ыйын 4 күнүгэр көмүскэнии политикаҕа салайааччыта гауляйтер Карл Ханке Гитлер кэриэһинэн Рейхфюрерынан ананан кириэппэстэн көтөр аалынан барбыта. Онон көмүскэнээччилэр салгынынан ситимнэрин быһар инниттэн Кыһыл армия зенитчиктэрин иннигэр ньиэмэс көтөр аалларын бултаһар сорук турбут. Бу кэмҥэ бэргэнник ытар Кыһыл армия ефрейтора Николай Матвеев эбээһинэһин чиэстээхтик толорон кулун тутар 20–21 күннэригэр утуу-субуу өстөөх таһаҕас таһар Ю-52 көрүҥнээх икки көтөр аалын суулларбыт. Хомойуох иһин, бу кини тиһэх кыргыһыыта буолан биэрбит – артиллерия ытыалааһыныгар түбэһэн суорума суолламмыт. Саха боотурун тэллэх уонна сыттык булуммут тиһэх охсуһуутун туоһулуур докумуоҥҥа субу курдук этиллэр:
«Выполняя задачу воздушной блокады города Бреслау в трудных условиях ночной стрельбы 20.3.45 г., сбил один транспортный самолет типа Ю-52 и 21.3.45 года групповым огнем сбил второй самолет Ю-52, не дав им сбросить груз окруженной группировке противника в г. Бреслау.
При выполнении боевой задачи 21.3.45 г. погиб смертью храброго воина от артобстрела противника.
Достоин посмертно правительственной награды ордена “ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ВОЙНА I-СТЕПЕНИ”.
Командир 1587 зенитно-артиллерийского Запорожского полка подполковник Медведев
30 марта 1945 года».
Манна биир дьиктиргэтэр өрүккэ тохтоон ааһыах кэриҥнээхпит. Ол курдук, наҕараадаҕа түһэрэллэригэр кулун тутар 21 күнүгэр өлбүт диэн бэлиэтээбит эбит буоллахтарына мантан ураты докумуоннарга ыйыллыбытынан кини кулун тутар 20 күнүгэр өлбүт. Запорожьетааҕы 1587-с артиллерия уонна зенитка полкатын бүлүмүөт ротатын станковай бүлүмүөтүн наводчига, Кыһыл армия ефрейтора, «Кыһыл сулус» уордьан кавалера, Бүтүн Сойуустааҕы коммунист (бассабыык) партиятын чилиэнэ Н.Т. Матвеевы доҕотторо Бреслау куорат аттынааҕы Хердниротшна диэн сиргэ уҥуоҕун туппуттар. Итиэннэ аҕыйах хонугунан бу кутурҕаннаах сураҕы ийэтигэр, Саха АССР Таатта оройуонун Баайаҕа-Игидэй нэһилиэгин олохтооҕо Варвара Федотовна Матвееваҕа биллэрэр суругу ыыппыттар. Бу сурук билигин Баайаҕа нэһилиэгин историятын музейыгар хараллан сытар.
Саха хорсун саллаатын бойобуой доҕотторун аатыттан байыаннай холбоһук парторга, кэлин чопчуламмытынан Кыһыл армия капитана Л.Ю. Шахвазьян муус устар 4 күнүгэр маннык суругу суруйбут:
«Дорогая Варвара Федотовна!
Мы, боевые товарищи вашего сына, прошедшие с ним долгий боевой путь от стен Сталинграда до логова нашего врага – фашисткой Германии, с тяжелым чувством вынуждены передать вам самую скорбную весть, какую только может получить мать о судьбе своего сына. Ваш сын погиб смертью храбрых в боях за честь, свободу и независимость нашей Отчизны. С болью в сердце мы все восприняли эту утрату. Ваш сын был храбрым воином. Он был отмечен наградой правительства: орденом “Красная Звезда”. Он связал свою судьбу с великой партией Ленина, Сталина и с честью носил высокое звание члена большевистской партии. С болью в сердце, с проклятьем на устах мы опускали боевого друга в проклятую немецкую землю. Но мы клялись отомстить! И мы отомстим! Мы похоронили своего боевого друга со всеми воинскими почестями. На могиле воздвигли скромный солдатский памятник. Те фотографии, которые мы вам высылаем, сделанные боевым товарищем вашего сына, покажут вам, что мы отдали сполна своему соратнику последние солдатские почести.
Дорогая Варвара Федотовна!
Вы в тяжком горе! Но пусть сознание того, что ваше горе разделяют боевые друзья вашего сына и то, что ваш сын погиб за правое дело, хоть сколько-нибудь смягчит для вас горести невозвратимой утраты.
От имени боевых друзей вашего сына с чувством самого глубокого сочувствия».
Кыайыы кэнниттэн Бреслау Польша норуоттуу өрөспүүбүлүкэтигэр бэриллэн Вроцлав воеводство киинэ Вроцлав куорат буолбут. Кыһыл кириэс Польшатааҕы сүрүн бырабылыанньата биллэрбитинэн, кэлин Н.Т. Матвеев уҥуоҕун куорат соҕуруу өттүнээҕи Сквороня Гура оройуонун Боровской уулуссатыгар көһөрөн, сэбиэскэй буойуннарга анаммыт мэҥэ өйдөбүнньүк 27-с №-дээх иинигэр көмпүттэр. Бу туһунан чахчыны 1979 сыллаахха алтынньы 9 күнүгэр Кыһыл армия ефрейтора үөрэммит Баайаҕа оскуолатын кыһыл суолдьуттарыгар ССРС Оборонаҕа министиэристибэтин Киин архыыбыттан чопчулаан биллэрбиттэр.
Аҕа дойду Улуу сэриитин историята кэрэһилииринэн, ыам ыйын 6 күнүгэр Бреслау гарнизонун хамандыыра, пехота генерала Герман Нихофф 6-с армия командующайа генерал-лейтенант В.А. Глуздовскайга капитуляцияланарын биллэрбит. Бу кыайыынан 6-с армия чаастарыгар сэрии түмүктэммитэ. Матвеев сулууспалаабыт чааһа – Запорожьетааҕы-Одердааҕы 1587-с артиллерия уонна зенитка полката, Бреслауны ылыы иһин ССРС Үрдүкү Сэбиэтин 1945 сыл бэс ыйын 4 күнүнээҕи ыйааҕынан, Богдан Хмельницкай II истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта. Манна «Таммахтар холбоһоннор байҕал үөскүүр» диэн өс номоҕунуу полк Дон истиэптэригэр тэриллиэҕиттэн ыла кини тимир кэккэтигэр киирэн бүлүмүөт бэргэн уотунан өстөөҕү самнарсыбыт саха уолун сэмэй кылаата баара чахчы.
Аны Кыһыл армия ефрейтора Николай Матвеев тиһэх наҕараадатыгар төннөрбүт тоҕоостоох. Сүүһүнэн ньиэмэс эписиэрдэрин уонна саллааттарын кыдыйбыт, өстөөх буускатын, минометын, бүлүмүөтүн расчеттарын, бэл көтөр аалларын суох оҥортообут бэргэн бүлүмүөччүгү өлбүтүн кэннэ Аҕа дойду сэриитин I истиэпэннээх уордьанынан наҕараадалыыр туһунан 6-с армия артиллериятын командующайа, артиллерия генерал-майора Квашневскай 014/Н №-дээх бирикээһэ муус устар 17 күнүгэр тахсыбыт. Ол эрээри күн бүгүҥҥэ диэри бу наҕараада өстөөҕү утары охсуһууга сырдык тыынын толук уурбут герой аймах-билэ дьонугар, төрөөбүт дойдутугар тиийэ илик…
Бу суруйуубут түмүгэр Богдан Хмельницкай II истиэпэннээх уордьаннаах Запорожье-Одердааҕы 1587-с артиллерия уонна зенитка полкатын бүлүмүөт ротатын станковай бүлүмүөтүн наводчига, Кыһыл армия ефрейтора, Аҕа дойду сэриитин I истиэпэннээх уонна «Кыһыл сулус» уордьаннар кавалера, Бүтүн Сойуустааҕы коммунист (бассабыык) партиятын чилиэнэ Николай Тимофеевич Матвеев төрдүн-ууһун, аймах-билэ дьонун туһунан кэмчитик да буоллар кыбытыах кэриҥнээхпит.
Оборона министиэристибэтин Киин архыыба туоһулуурунан, кини 1916 сыллаахха Саха АССР Таатта оройуонун Баайаҕа-Игидэй нэһилиэгэр төрөөбүт. Чопчулаан 1917 сыллаах Бүтүн Россиятааҕы тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһиттэн көрдөххө, төрөппүттэрэ Саха уобалаһын Дьокуускай уокуругун Байаҕантай улууһун I Игидэй нэһилиэгин II Баайаҕа аҕатын ууһун дьоно. Бу докумуоҥҥа сигэннэххэ, икки өрөбөлүүссүйэ буолар дьылыгар аҕата Тимофей Матвеевич 44, ийэтэ Варвара Федотовна 40 саастаахтар. Ону тэҥэ 15 уонна 13 саастаах, ситэн-хотон эрэр эдьиийдэрдээҕэ, өссө хайа өттүнэн эбитэ буолла, 100 сааһын туолбут аарыма кырдьаҕас эһэлээҕэ (хос эһэтэ эбитэ дуу) ыйыллыбыт. Ыал сурукка киирбит 2 саастаах уолчаана Николай бэйэтэ буоларыгар сөп.
2010 сыллаахха тахсыбыт «“Буденнай” холкуос историятыттан» кинигэҕэ киирбит ыаллыы Алдан нэһилиэгэр олорбут улахан эдьиийин кыыһа Мария Власьевна Матвеева-Колодезникова тэттик ахтыыта бу тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһин сиһилээн биэрэр уонна герой майгытын-сигилитин ойуулуур:
«…Эбэм Матвеева (Белолюбская) Марфа Тимофеевна төрөөбүт-үөскээбит дойдута – Мөҥүрүөн. Ийэтэ Малгина (Матвеева) Варвара Федотовна мин кыра эрдэхпинэ баар этэ. Эбэм этэринэн, 100 сааһыгар чугаһаан баран өлбүт. Онтон эбэм эбэтэ 100 сааһыгар тиийбитэ үһү. Оччолорго 100 ынахтаах Таһымнатар баай диэн аатырара үһү. Эбэм төрөөбүт балта Ксенья эрдэ өлбүт. Быраата Николай кооперативнай техникуму бүтэрээт, сэриигэ баран Кыайыы эрэ иннинэ өлбүтэ диэн эбэм ытамньыйан кэпсиирэ. Киниттэн лаппа балыс саастаах буолан, оҕом курдук оҕолообутум, оҕом курдук этэ диирэ. Киһи тахсар өйдөөх-санаалаах киһи этэ диэн аһыйара…»
Матвеевтар 5,0 дэһээтинэ ходуһа, 1,0 дэһээтинэ тэлгэһэ, 0,68 дэһээтинэ ыһыы сирдээхтэр (дэһээтинэ – 1,0925 га – ааптар), 4 сылгылаахтар, 10 сүөһүлээхтэр эбит. Бу нэһилиэк оччотооҕу туругунан орто ыал таһыма этэ: холобура, эмиэ II Баайаҕа аҕатын ууһугар киирэр нэһилиэк төрүт-уус баай дэнэр дьоно – Байаҕантай улууһугар кулубалыы сылдьыбыт Отоороптор аҕалара П.П. Слепцов 10,0 дэһээтинэ ходуһа, 1,0 тэлгэһэ, 0,94 ыһыы сирдээҕин, 3 сылгыны, 15 сүөһүнү; кини биитэ Г.П. Слепцов 10,0 дэһээтинэ ходуһа, 1,0 тэлгэһэ, 0,72 ыһыы сирдээҕин, 6 сылгыны, 13 сүөһүнү суруттарбыттар. Ити биэрэпискэ Баайаҕаҕа билигин суох Матвеев диэн араспаанньалаах түөрт дьиэ кэргэн баара бэлиэтэммит: олортон биирдии ыал I Баайаҕа уонна Мөҥүрүөн, иккитэ II Баайаҕа аҕатын уустарыгар киирбиттэр, аҕа баһылыктар аҕаларын ааттарыттан сэрэйдэххэ, бу түөрт дьон бииргэ төрөөбүт буолбатахтар.
Манна даҕатан сылыктаатахха, I Игидэй нэһилиэгин II Баайаҕа аҕатын ууһун ыаллара билиҥҥи Томтор бөһүөлэгин тулатынан уонна онтон биир көс хоту баар Араҥастаах сайылыкка диэри Баайаҕа үрэҕин хочолорунан, киниэхэ түһэр от үрэхтэринэн, алаастарынан тарҕанан олорбуттар. Кэлин 1930–1940-с сыллардааҕы артыаллар, холкуостар тэриллиилэрин, алааһынан-үрэҕинэн бытанан олорбут ыаллары бөдөҥсүтэн дэриэбинэлэргэ олохтооһун саҕана, Николай Матвеев дьоно Баайаҕа нэһилиэгин хоту өттүгэр баар Мөҥүрүөн сайылыгар кииннээх «Буденнай» холкуоска киирбиттэр.
Саха генийэ Былатыан Ойуунускай «Өрүөл кэриэһэ» хоһоонугар «Өллөрбүн даҕаны өстөөхпүт буулдьатын өттүкпэр-сүрэхпэр түһэрэн тохтотуҥ!» диэн строкалардаах. Бу саталаах тыллары поэт өлөөрү сытар бассабыык уоһунан саҥардыбыт. Дьиҥэр, маннык санааны ийэ дойдутун, бар дьонун тус олоҕунааҕар да ордук күүскэ таптыыр, кинилэр кэскиллэрин туһугар сырдык тыынын хаһан баҕарар толук уурарга бэлэм ханнык даҕаны норуот, хайа даҕаны кэм патриота этэр кыахтаах. Ойуунускай бэйэтэ эмиэ оннук өйгө-санааҕа этиттэрбит чаҕылхай көлүөнэ тумус туттар киһитэ этэ. Онтон Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри кэриэтэ Аҕа дойдутун көмүскэспит, Волга кытылыттан Донец, Днепр, Соҕурууҥҥу Буг, Днестр, Висла өрүстэри уҥуордаан Одерга тиийбит, номоххо киирбит Сталинградтааҕы, Днепр иһин кыргыһыыларга, Висла-Одер операциятыгар, «Бреслау кириэппэһи төгүрүктээһиҥҥэ кыттан ууну-уоту, өлүүнү-сүтүүнү ортотунан ааспыт, тиһэҕэр бар дьонун иннигэр сырдык тыынын толук уурбут Кыһыл армия бэргэн бүлүмүөччүгэ Николай Матвеев – Ойуунускайдаах көлүөнэлэрин кумир оҥостон иитиллибит, кинилэри утумнаабыт көлүөнэ бэрэстэбиитэлэ. Маннык дьон суох буолбуттарын да иннигэр кинилэр сырдык ааттара, хорсун быһыылара, ситиспит кыайыылара, ылбыт наҕараадалара бүттүүн саха омук баайа-дуола, куйаҕа-хаххата буолар аналлаах.
Дьэ ол иһин Н.Т. Матвеев тиһэх хаанын тоҕон туран ылбыт наҕараадата – Аҕа дойду сэриитин I истиэпэннээх уордьана Улуу Кыайыы уонна хорсун быһыы 75 сылларыгар, тапталлаах өрөспүүбүлүкэтигэр, төрөөбүт Тааттатыгар, киинэ түспүт Баайаҕатыгар эргиллиэхтээх, тиллиэхтээх, кэнчээри ыччат күөн туттар ытык бэлиэтэ буолуохтаах!
Гаврил АНДРОСОВ