«О, тыаллар, сааскы тыаллар, чэбдик тыаллар…»
Быйыл «Хора быраат хара убайыгар суруйбут суруга» диэн саха уус-уран литературатын биир уустук дьылҕалаах айымньытын айбыт поэт Дмитрий Дыдаев төрөөбүтэ 85 сылын туолла. Кини туһунан П.А. Ойуунускай аатынан судаа- рыстыбаннай бириэмийэ лауреата, суруйааччы Иван Федосеев-Доосо «…бэйэтин кылгас үйэтигэр поэзияны үҥэр таҥара оҥостон олорбута, кини туох баар өйө-санаата төрөөбүт поэзиятын дьылҕатынан өрүкүйбүтэ. Айар тыл алыптаах күүһүнэн литератураҕа өлбөт үйэлээҕи айан хаалларар кичэмэлээх санаалааҕа» диэн бэлиэтээн турардаах.
Поэт, тылбаасчыт Дмитрий Герасимович Дыдаев 1935 сыллаахха алтынньы 10 күнүгэр Чурапчы оройуонун Одьулуун нэһилиэгэр холкуостаах дьиэ кэргэнигэр күн сирин көрбүтэ. Оҕо сааһа Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларынааҕы уот кураан, сут-сутурҕан уонна хоту көһөрүллүү ыар ындыытын сүкпүт Чурапчыга ааспыта. Чурапчы орто оскуолатын бүтэрээт, 1957 сыллаахха Одьулуун библиотекатын сэбиэдиссэйинэн ананан киинэ түспүт түөлбэтигэр тахсыбыта. Айар дьоҕурдаах уолу бэлиэтии көрөннөр, 1958-1960 сылларга «Эдэр коммунист» хаһыат, «Хотугу сулус» сурунаал эрэдээксийэлэригэр үлэлээбитэ. 1960-1963 сылларга Саха судаарыстыбаннай университетын саха тылын салаатыгар үөрэммитэ. 1974 сыллаахха олунньу 25 күнүгэр эдэр сааһыгар соһуччу өлүөр диэри учууталлаан, бастаан Өлүөхүмэҕэ Чаара нэһилиэгин интернат оскуолатыгар, онтон Дьааҥыга Арыылаах нэһилиэгин аҕыс кылаас оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын үөрэппитэ. Суруйааччы 1965 сыллаахха учуутал идэлээх Дьааҥы кыыһын Татьяна Петровна Слепцованы кэргэн ылан икки уол оҕоломмуттара.
Дмитрий Дыдаев 1954 сыллаахха Чурапчы оройуонун хаһыатыгар хоһооно бэчээттэнэҕиттэн ыла литература эйгэтигэр киирэн барбыта, утум-ситим «Ыллыгым, ыллыкчааным» (1968), «1000 туруйа» (1971) кинигэлэрэ тахсыталаабыттара. Поэт «Өр сыллаах ахтылҕаным» диэн 1974 сыллаахха, өлбүт дьылыгар бэчээттэммит үһүс хомуурунньугар киирбит «Хара быраат хара убайыгар суруйбут суруга» диэн хоһоонугар Сэбиэскэй Сойуус коммунистыы партиятын Саха АССР обкома националистыы дьайыыны булан, «Д. Дыдаев “Өр сыллаах ахтылҕаным” хомуурунньугар бөдөҥ алҕастар туһунан» диэн уурааҕы ити сыл ахсынньы 24 күнүгэр таһаарбыта. Ааптар буруйтан өлөн «куоппута», кинигэ кыһатын үлэһиттэрэ сэмэҕэ тардыллыбыттара, поэт айар нэһилиэстибэтэ 15 сыл устата хам баттанан сыппыта. Дьиҥэр, бу хоһоону социалистыы реализмтан реализмҥа өтөн тахсыбыт айымньы быһыытынан сыаналыахха сөп.
Дмитрий Дыдаев тылбаасчыт быһыытынан «Интернационал» ааптара Эжен Потьеттан саҕалаан Михаил Ломоносов, Николай Некрасов, Абай Кунанбаев, Владимир Маяковскай, Демьян Беднай, Расул Гамзатов, Роберт Рождественскай курдук бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаспат суруйааччылары сахалыы саҥардыбыта айар дьоҕурун киэҥ ыырын биир көстүүтэ буолар.
ПОЭТ ДОҔОРБОР
Тыыннааҕыҥ тухары
тыл арахсыбат таһаҕасчыта,
Сүөдэҥниириҥ тухары
сүрэх сөллүбэт сүгэһэрдьитэ,
Барыҥныырыҥ тухары
баҕа санаа балтаһыта,
Көрөрүҥ тухары
күүстээх таптал күөрчүтэ,
Утуйар кэмҥэр утуйбат,
Сынньанар кэмҥэр сынньаммат,
Дьон күллэҕинэ күлэр,
Дьон ытаатаҕына ытыыр,
Эн буолбаккыан,
Поэт доҕоруом?!
Хара былыт курдук
Халыаннык ыанньыйан,
Хаарыан норуот кыһалҕатын
Хааннары-сииннэри
Харахха көстөр курдук гына,
Халыыпка куппуттуу,
Хаба тардан
Хапсаҕайдык ойуулаатаххына,
Хайдах эрэ
Харахтыын сырдыырга дылыгын!
Үрүҥ сөлөгөй көрдүк
Үлүскэнник көөнньөн,
Үлэһит норуот үөрүүтүн
Үрүҥ күннэри,
Үргүүк сибэккилэри холбоон,
Үүт-үкчү гына
Үтүгүннэрэн ыллаатаххына,
Үс хос үлүгэртэн
Үҥкүрүйбүт саҕа
Үлүмэ-салыма буолаҕын!
Соҕотох солуулаах тылы
Соҥҥун устан,
Сорунан олорон
Ый отут хонуга
Ыҥыранан-ынчыктаан,
Ыйыллан-түмүллэн ааспытын
Ырыҥалаабакка да хаалар гына,
Уугар-хааргар киирэҥҥин
Уһуннук эккирэтэҕин.
Ол эккирэтэн,
Ол тылгын
Кулугур хороонугар ситэҥҥин,
Кутуругуттан өрө ыйааҥҥын,
Кулахачытан аҕалаҥҥын
Куруук туруохтаах сиригэр –
Кумааҕы барахсаҥҥа
Куоппат гына
Кулугулуу саайдаххына,
Кытай да баһылыгынааҕар
Кыахтаахтык сананаҕын,
Эмиэрикэ да атыыһытынааҕар
Эрдээхтик туттаҕын,
Элбэх эриирдээх,
Эгэлгэлээх идэлээх поэт доҕоруом!
Оттон эн
Ол соҕотох тылы
Орулуур отут хонукка
Сойуолаһан-сойуолаһан
Сол курдук булбакка
Сойбут суолугар тайаннаххына,
Бүтүн сылы сиэртибэлээн
Бүппэт түбүккүн салгыыгын:
Кыйаханыа суохха
Кыйаханаҕын,
Мунчаарыа суохха
Мунчаараҕын,
Устар түүн
Уһунун-кылгаһын араарбаккын,
Ойор күн
Охторун-оонньуурун барҕалаабаккын.
Ол кэмҥэ
Уулуссаҕа быраҕыллыбыт умнаһыттааҕар
Улуу кыһалҕаҕа түһэҕин,
Куодаҕа саһар кулахытааҕар
Куччаан-кумуйан хаалаҕын,
Аан дойдутун атыылаабыт
Абааһы аймаҕар майгылыыгын,
Орто дойдутун оонньообут
Улуу хаартыһыкка уруулуугун,
Сүрүн-кутун уордарбыт
Сүдү ойууҥҥа дьүөрэлиигин.
Эйигин ол кэмҥэ, бэл,
Ааттаах кэйиик ынах да кэйбэт,
Ааттаах ытырыык ыт да ытырбат.
Ол гына-гына,
охсубуккун кубулуппаккын –
омуҥҥун уҕарыппаккын,
уоххун хараппаккын,
уруккутунааҕар ордук
унньуктаахтык сордоноҕун.
Ити гына-гына,
инниҥ диэки барбыккын
тохтоппоккун иэҥҥин кэдэҥнэппэккэ,
имэҥҥин мөлтөппөккө инникигинээҕэр
эҥсиилээхтик илбиһирэн үлэлиигин…
Огдообо олоҕун бааһын
Онолуйсубакка эрэ
Оһорсуһар кыаҕыҥ суох,
Инбэлиит эрэйин-кыһалҕатын
Энэлийсибэккэ эрэ
Эмтэһэр кыаҕыҥ суох,
Тулаайах муҥун-сорун
Тулаайахсыйбакка эрэ
Туоратыһар кыаҕыҥ суох,
Ыарыһах киһи ынчыгын
Ыалдьыспакка эрэ
Ылҕаһар кыаҕыҥ суох!..
Ол эрээри эн
Ордук улахан олохтооххун –
Ырыаҕынан
ыарахан ындыыны чэпчэтиһэҕин,
Хоһооҥҥунан
хотоҕойо суоҕу хотоҕойдуугун,
Тойуккунан
дьол туолбатах чороонун толорсоҕун,
Эн итинниккин, поэт доҕоруом!
ХАРА БЫРААТ ХАРА УБАЙЫГАР СУРУЙБУТ СУРУГА
Биһиги олоробут
«үп» диэн үөгүлээбит үйэҕэ,
Алтаннаах буоллаххына,
арҕаскар түһүөхтэрэ,
Көмүстээх буоллаххына,
көхсүгүн көтүрүөхтэрэ,
Кумааҕылаах буоллаххына,
куккун көтүтүөхтэрэ.
Олоробут
күлүүс отут бииһин ууһунан,
Күлүүс да күүһэ тулуйбат
күнүстэри көрүлүүр уоруунан,
Олох сайдыыта
көрдөххүнэ орун-оннугар:
Ас да көстөр
үлэлээбит харчыгар,
Таҥаһы да
таҥныаххын сөп, киһи сиэринэн,
Улахан уочаракка
уһуннук туран, сиэпкин тэбэнэн..
Отой да суох
төрөөбүт дойдугар
Эн көрдүүр
ытыктаһыыҥ-таптаһыыҥ,
Тылынан этиллэр,
хаһыакка хайҕанар
Сүүс омуктуун
сүдү уруурҕаһыыҥ.
Баар арай быдьар үөхсүү,
Маатыра арааһа,
быһаҕынан көрсүү –
Улахан омуктарыҥ,
убайыам, оннуктар,
Үрүҥ субалаахтар —
хара хааннаахтар.
Буруйдаах буолаҕын
суукка эн,
Тыыннаах ордон,
үҥсэ кэлбиккинэн.
Киэһэ быкпаккын,
кирийэҕин дьиэҕэр,
Күнүс көстүбэккин,
көһүтэллэр күүлэҕэр.
Аны дьааттаналлар
аатырар акыйааннар,
Араас омуктар
атомы боруобалааннар,
Салгыныҥ,
саппыйа иһигэр тыынарыҥ курдук,
Саппаҕыран иһэр
оччугуйдук.
Сотору эн
айхал тылгын кытта
Ииҥҥэ киириэҥ
дьаҥтан, ыарыыттан,
Арахсыаҥ,
күннэтэ ахсын киэн тутта,
Арбаан туойар
олоххуттан.
Элбэх түөһү тоҥсунуу,
арыгынан барыыһырыы,
Дьахтардааһын дьаллыга,
ньылаҥнаһыы, хаптаҥнаһыы.
Убайыам, иһит,
интиҥ эмиэ
Улахан омук эгэлгэтэ.
Ииннэниэххэр диэри
бэйдиэ —
Өлүү
иирбит эмэгэтэ…
Убайыам, оннук
биһиги олохпут.
Дьоҥҥо кэпсээ:
«Үрдүк дьоллоохпут!»
Бырастыы гын,
тойон киирдэ…
Көрсүһүөхпүт дуо, аны биирдэ?! * * *
Дорҕоон буоламмын, дуораһыйан иһэн, уостан сүтүмүүм.
Үрдүккэ таласпыт сырдык санааларым кэннибэр хааллыннар!
Охсуспут охсуһуум: хотторбут хомолтом, хоппут үөрүүм
Кэлэр ыччаппар тосхол буоланнар, суолларын ыйдыннар!
Ол иһин түүнүн сырдыыр,
Оту-маһы кырса түүтэ
Толбонунан кырааскалыыр.
Ыйдаҥаҕа түүн көрүөҥ:
Дьиримнииллэр үүт күөллэр,
Тапталы туойар бөрүөҥ
Кустук өҥнөөх тылы тиһэр.
Таптал — куба.
Оттон куба
Ыйдаҥаны сөбүлүүр,
Көмүс кыспа долгуннарга
Дуоһуйа ар сөтүөлүүр.
О, тыаллар,
сааскы тыаллар,
чэбдик тыаллар,
Уолукпун сайан,
сүрэҕим төлөнүн
эбии сирэлитиҥ,
Миигин сирдээҥ,
ыраах илдьиҥ,
сырдык сыаллар.
Мунаах ыллыктар
муннарбат бэлиэҕит
лабаатын чэлгитиҥ!
Дьоҥҥо кэпсээ:
«Үрдүк дьоллоохпут!»
Бырастыы гын,
тойон киирдэ…
Көрсүһүөхпүт дуо, аны биирдэ?!
Дорҕоон буоламмын, дуораһыйан иһэн, уостан сүтүмүүм.
Үрдүккэ таласпыт сырдык санааларым кэннибэр хааллыннар!
Охсуспут охсуһуум: хотторбут хомолтом, хоппут үөрүүм
Кэлэр ыччаппар тосхол буоланнар, суолларын ыйдыннар!
Эйиэхэ тиэрдэр суол тириэртэр,
Эн ааныҥ аһаҕас көрүстэр –
Сүрэҕи сымнатар ырыаны
Суруйуом этэ мин даҕаны.
АҔАБАР
Эн оттон хаалларбыт
Кыһыҥҥы кутааҕар
Бэлэмҥэ иттээри
Кэлбэтим, аҕаа, мин.
Мин эмиэ хардаҕас бырахтым
Мин бэйэм мастаабыт
Кураанах маспыттан.
О, умай эн, кутаам,
Мин оҕом улаатан,
Мас эбии быраҕыар диэритин!
Бүтүн ый хонугун тухары
Эн кэрэҥ, эн үтүөҥ туһунан
Мин хоһоон суруйдум даҕаны,
Эппэтим санаабын толору.
Эйиэхэ тиийэр суол унньуктаах,
Эйиэхэ киирэр аан сабыылаах –
Ол иһин тылларым сыппахтар,
Умсуйар сыалларын таппаттар
«Чолбон» сурунаал. — 2020. — алтынньы ый