Дөлүһүөн сибэккитэ

Күһүн суол саҥа турбутун кэннэ бу эҥэр көстүбэтэх сиэдэрэй оҥоһуулаах турку сыарҕа­ны көлүммүт ат кэлэн биһиги тэлгэһэбитигэр тохтоото. Мин күөрт күөртүү турар уолбун Бүөтүччэни «тахсаҥҥын көр» диэтим. Уолум, муннун саҥа быктаран иһэн, төттөрү түстэ. Оҕо эрэйдээх кэлбит дьон олус мааныларыттан симитиннэҕэ. Ити кэмнэргэ элбэх үлэлээх буо­ламмын кыһам уотун түүннэри суулаабакка үлэ­лиирим. Сөбүлээбэккэ гына-гына арбаҕаспын бүрүнэн таҕыстым. Ахсым көлө барахсан, хан­тан эрэ ыраахтан кэлбитин биллэрбиттии, кырыар­быт таныытын тардырҕатан тыбыырбахтаата, онуоха бүтэй маһыгар көнтөһүн иилэ бырахпыт бөрө истээх сонноох киһи мин диэки хайыһан:
– Ыаллар, кэпсээҥҥиэт! – диэтэ.
Хардарыам икки ардыгар, түү олбохтон орто уҥуохтаах, сүрдээх мааны таҥастаах аҕам киһи турда. Үүс бэргэһэтин кырыатыы-кырыатыы мин диэки барыҥнаан иһэрин көрдүм. Күнү-күннүктээн кыһа сыралыгар хатар буоламмын, хараҕым бэрт мөлтөхтүк көрөрө. Киһи ону сэрэйбиттии бэйэтэ кэлэн, намчы эрээри тир курдук илиитин туттаран, дорооболосто. Аата суох тарбаҕар уран уус таптайан оҥорбут ыйааһыннаах көмүс биһилэҕэ кылбас гыммытыгар, тугу эрэ уратыны оҥотторо кэлбит диэн таайа санаатым. Маннык дьон сиэдэрэй киэргэлгэ ирдэбиллээх, сэрэх уонна сэдэх да буолалларын билэр буоллаҕым дии. Кинилэр көмүс оҥоһук сыанатын бэрт үчүгэйдик билэллэрэ уонна сөбүлээтэхтэринэ, тугу даҕаны кэрэйбэккэ төлөһөрү эмиэ сатыыллара. Бу эҥээр оннук дьонунан Оруоһуттар, Кулачыактар, Да­быыдаптар, Сэлэпсиэптэр аймах биллэллэрэ. Кинилэр дьахталларын симэхтэрэ, аттарын таҥаһа ураты буолуохтааҕын ирдииллэрэ. Мин ити кыахтаах аймахтарга элбэхтик уһаммыт буоламмын, барыларын кэриэтэ билэрим. Кэл­бит ыалдьытым кинилэргэ майгыннаабат, онон ыраахтан, атын сиртэн иһэр буолуон сөп.
– Дорообо, доҕоор, Боппойоон Уус диэн эн буоллаҕыҥ? – диэн, хатан куолаһынан ыйытта.
– Ээ, мин. Туох сонуннаах дьон сылдьаҕыт? – саха үгэһинэн хардары ыйыттым.
– Кэпсээтэххэ, элбэх буолуо. Бу эйигин сураһан-сураһан тиийэн кэллим. – Киһим саҥар­даҕын аайы хайдах эрэ ыгдах гыммахтаан ылар идэлээх эбит. – Халлаан да киэһэрбит, манна тохтоон, хонон ааһар инибит, – диэн ыйытар икки, санаатын иһитиннэрэр икки ардынан этэн баран, мин диэки көрдө.
– Тыый, хонумуна, бачча хойут ханна айан­ныаххытый? Сыччыай, Бүөтүччэ, ити көлөнү сойбутун кэннэ оннун буллараар.
Үөс сиртэн сонун истэр биһиэхэ дьол кэриэтэ этэ. Балаҕаҥҥа киирбиппит, дьонум хайыы-үйэ дьиэлэрин-уоттарын өрө тардынан, мааны хоноһолору көрсөргө бэлэмнэнэ охсубуттар. Эмээхсиним Аана уонна балтым Балбаа мааны таҥастарын таҥнан, балаҕаным иһин сырдаппыттар. Иним Көстөкүүн, туһах көрө барбыт буолан, суоҕа, ойоҕо Сүөкүлэ тугу эрэ тигэн бодьуустаһа олорор. Көстөкүүн биһикки сыры-сыллата кыргыттарбыт төрдүөн уот иннигэр сыахай оонньоон букунаһаллар.
Дьон, ис киирбэх, чэбэр балаҕаҥҥа киирэн, санаалара лаппа көтөҕүлүннэ:
– Ыаллар, дорооболоруҥ. Туох айылаах кэрэ саарыстыбатыгар түбэстибит… – диэн, балаҕан иһэ толору дьахтар аймах буоларын көрөн, киһим дьээбэлэннэ.
Ити тыллартан дьонум, симиттибит майгы­лара көнөн, мичээрдэһэ түстүлэр.
– Баһаалыста ааһыҥ, ыалдьыт буолуҥ, – Аанчыгым, үөрэхтээх, сайдыылаах дьон кыыс­тара буолан, биир баайыылаахтарын көрсөрүн сөбүлүүрэ. Баар-суох мааны иһитин-хомуоһун хостоон остуол тарта. Үөрэммэтэх буоламмын мааны остуолу тартаҕына, мин илиим-атаҕым баайыллан, айахпар ас даҕаны барбат буолара. Ол оннугар бор-тор аһылыкпын ордорорум. Ити эрээри мааны дьон үгэстэрин ытыктыырым кэмнээх буолуо дуо, биир үксүн эһиги эбэҕит Аана санаата табыллан хааман-сиимэн дугуйук­та­на­рын көрөрбүттэн да дуоһуйарым. Сотору Көстөкүүн киирэн, үөрэ-көтө аһаатыбыт.
– Кэрэ сибэккилэр ортолоругар олорон аһыыртан ордук дьол бу орто дойдуга баара буолуо дуо? – кэрэни сыаналыы үөрүйэх киһи сиэринэн хоноһобут, тулатын эргиччи көрө-көрө, сотору-сотору өрө тыынар.
Онно көрбүтүм, кырдьык, биһиги дьахтал­ларбыт талбыт курдук олус да кэрэлэр эбит этэ.
– Соппуруон, дьоллоох да дьоҥҥут, – диэ­мэхтиир. Кини дириҥ дьирбиилээх хараҕын түгэ­ҕэр туох эрэ санаарҕабыл толбоно арахпаттык олорсо сылдьара. – Онтон бу мин ыраах, Суола үрэх төрдүттэн, баар-суох мааны оҕобор анараа дойдуга аттанар кэриэс симэҕин куттарар баҕа­лаах кэлэн олоробун.
Итини истэн, этим тымныйан ылла. Күлэ-үөрэ олорбут дьонум ах бардылар.
– Тылым тахсыбата сүрдээх… Антах ким даҕа­ны ылымматаҕа… – Ыалдьыппыт ыгдаҥныыра бэргээн, бөтөн ылаттыырга дылы гынна. – Мин даҕаны чыычааҕым киһилии киһиэхэ түбэспитэ буоллар, ама, айбыт аҕата аан дойдуну кэрийэн ытыы-соҥуу сылдьыам этэ дуо?.. – килбэҥнии түспүт хараҕын уутун умса туттан сотунна.
Аргыһа, киһитин көхсүн таптайа-таптайа:
– Миитэрэй Уйбаанабыс, эрдин… – диэмэх­тээтэ.
– Ээ-э… Санаатым эрэ итирдик буолан хаалабын…
– Ыарахан санааҕа баттатан сылдьар киһи быһыылааххын, тыыҥҥын таһаарыаххын санаа­таххына, симиттибэккэ кэпсээтэҕиҥ дии… – Аанам сэрэнэн тыл ыһыгынна.
– Ээ-э… – Миитэрэй саараабыттыы мулук-халык тутунна, сиэдэрэй ойуулаах саппыйатыт­тан удьурдай хамсатын ороон, табах уурунна. – Ээ, оннук этэ, аны кэлэн тугу кистээн. Тыл өрт уота барарын курдук түргэнник тарҕанан, бэйэбин урутаан даҕаны иһэр буоллаҕына көҥүлэ. Бу да эҥээргэ хоп-сип кэллэ ини. Былыр үтүөбүтүнэн аатырарбыт, аны мөкүбүтүнэн биллэн эрдэхпит… Соппуруон, мин кэпсээммин сүөргүлээбэккэ дириҥэтэн иһит, дьэ ол кэннит­тэн аккаастыыр буоллаххына, аккаастаар. Биһиги мээнэҕэ бачча ыраах суолу быспат дьоммут, саас даҕаны ыраатта. Оҕобутун күндүтүк саныыр­быт бэрдиттэн бу сылдьабыт. Хайаан Ныһар Баай саарбаҕа сууланан улааппыт мааны кыыһа, айыы таҥара иннигэр умнаһыт курдук таҥнан-саптан, киэргэнэн-симэнэн тиийиэҕэй? Айыыта да бэрт буолаарай. Оччоҕо тоҕо үйэм тухары байар туһугар өрө хачымахтаспыппыный?

II

Оҕом, маҥан туллугум, алта уол кэнниттэн сэттис оҕонон төрөөбүтэ. Мин кинини саҥа төрөөтүн кытта, тута таптаабытым. Ийэтин хо­һугар киирбиппэр, соҕурууттан анаан булан аҕалбыт куба куорсунун курдук муус маҥан куруһуба таҥаспар сууланан, эмиэ оннук билэлээх сыттык үрдүгэр сүрдээх көрсүөтүк тойтоллон сытара. Оокком сыыһа, аанньал кур­дук ып-ыраас харахтарын сыыһынан миигин «көрөөччүм-харайааччым бу кэллэ» диэбиттии, күн курдук күлүм аллайа көрсүбүтэ. Уоһун оҕото быһа онньоҥноон үөрбүтэ буолан үмүрүҥ­нүүрэ. Арай, суутун сүөрэн өрө анньан иһэн көрө түспүтүм, кыысчааным сүнньүн уҥуоҕун үрдү­нэн мэҥ оҕото хараарыс гынна. Ону дьиктир­гээн одуулуу турдахпына, ийэтэ: «Сэрэнэн тут, иннэнэн кэйээрэй, дөлүһүөн сибэккилээх…» – дии-дии күллэ. Чахчы, мэҥэ үүт-үкчү атан эрэр дөлүһүөн сибэккитин курдук этэ. «Кырдьык даҕаны, тоҕо дьээбэтэй… Чэ буоллун, хата хатыытыттан куттанан мээнэ дьээбэлиэхтэрэ суоҕа», – диэтим.
Кыыс оҕону кэтэспитим ырааппыта бэрдиттэн уонна таҥара маннык кэрэ киһини бэлэх ууммутуттан долгуйан, иккиэннэрин кууһан сытан ытамньыйан ылбытым. Чэ, быһата, бэ­йэм алыс уйан куттаахпын диэххэ да сөп. Убайдара, кинини харахтарын кырыытынан уоран көрөөт, тута сүрэхтэрэ ууллубута. Оо, оҕо­лорум эрэйдээхтэр, хайдахтаах курдук балыстарын таптыылларай… Кыыстан эрэ ба­рытыттан кинилэр Кэтиилэрэ ордук буолан тахсара. «Биһиги Кэтирииспит суһуоҕа быдан уһун», «биһиги Кэтиибит хараҕынааҕар хараҕа кыараҕас», «маҥан эрээри, Кэтириис курдук буолбатах»…
Кыысчааммытын эбэтин аатынан Хаача, Кэтириис диэн ааттаабыппыт. Бэйэбит тап­таан Кэтии диэн ыҥырарбыт. Оҕом бой курдук сыа сымнаҕас илиитинэн моонньубуттан куус­таҕына, миигиттэн ордук дьоллоох киһи суоҕун курдук саныырым. Эмээхсиним Суоппуйа күнэ эмиэ кыыһыттан тахсара, онон биһиги араастаан атаахтатарбытын букатын утарбат этэ. Уонна итинник кэрэ киһини киһи хайдах таптаабат, атаахтаппат буолуой? Бэйэтэ оннук намчы, нарын этэ. Кини алта-сэттэ сааһыттан уратытын билинэр курдук туттара: арылхай хараҕын чыпчылыҥнатан чыычаах кынатын кур­дук уһун кыламаннарын быыһынан тырып-ирип көрдөҕүнэ, хайа бэйэлээх тугун харыстыай, оҕолордуун-улаханныын тиһэх амтаннаахта­рын мүччү туталлара. «Бу туох үчүгэй чыычааҕай…» диэн көрбүт эрэ барыта хайгыыра. Дьон хара­ҕа иҥнэриттэн мин, төрөппүт киһи, арды­гар дьааххана саныырым эрээри, аартык айаҕар үүммүт кэрэ сибэккини кыайан кистээбэтиҥ кур­дук, кыайан кистээбэтэҕим…
Оҕобут алта убай, аҕалаах ийэ, икки эбэ, биир эһэ, бүтүн тэлгэһэ хара үлэһиттэр илиилэрин үрдүгэр улааппыта. Таҥас сиэдэрэйэ, ас ам­таннааҕа, көлө бастыҥа, бэл, талыллыбыт дьүө­гэ кыргыттар барыта киниэхэ эрэ бааллара. Төһө даҕаны далбарга сырыттар, Кэтии сүрдээх көрсүө-сэмэй, килбик кыыс буола улааппыта. Уон биэһин туолуор диэри ийэтин халадаайын кэннигэр саһан турар буолара. Сааһын ситэн, уҥуох-тирии бэйэтэ эт тутан барбытыгар, киһи хараҕын араарбакка, кинини эрэ көрө сыл­дьыах курдук кэрэ кыыска кубулуйбута. Такымынан охсуллар хойуу хара суһуохтааҕа, хатыҥ мас курдук дьулугур көнө уҥуохтааҕа, ийэтинии куба маҥан субалааҕа, үргүбүт таба курдук киэҥ хара харахтааҕа. Дьээбэлэнэн хойуу кыламанна­рын быыһынан түөрэ-таары көрбөхтөөн, саар­ба кыыл хойуу кутуругун курдук кылааннаах хаастарын хамсатан тэбэнэтирэн турдаҕына, уолан сүрэхтээх эрэ барыта ууллара. Хара үлэни туппатах куобах кулгааҕыныы намчы илиилэрин, кулунчук курдук дугуйан хаамар атахтарын ырыаҕа ылланыах, хоһооҥҥо хоһуллуох эрэ курдук саныырым мин, аҕа киһи. «Аҕаа, миигин күүскүнэн эргэ биэрээйэҕин, мин эн эрэ курдук киһиэхэ тахсыаҕым… Онтон атыҥҥа биэр­дэххинэ, хомолтобуттан хотон иһигэр киирэн баран тахсыам суоҕа…» – диэхтиирэ, оҕом сыыһа… Онто ханна баарый… Ыы-ы-ыы… – киһи­бит сүрэҕин бааһа аһыллан, төтөлө суох ыг­даҥныы-ыгдаҥныы ытамньыйан барар. Би­һиги кыргыттарбыт онтон куттанан, куобах суорҕаннарын анныгар дьылыстылар.
– Ол бэйэлээх таҥара маанылаах оҕотун, күн анныгар төрөөбүт саамай таптыыр чыычаах­пын бэйэм баҕабынан анараа дойдуга атаарбыт аньыы­­лаах бу олоробун… Мин хараҕым уутун сир то­ҕо уйара буолуой? Чэ, быһата, маннык буолла.
Оҕобут сааһын ситиитэ киһи эрэ барыта илиитин ыйытар идэлэннэ. Кыыспыт сөбү­лээ­тэҕинэ, ийэтэ биһикки буолуммаппыт, биһиги сөбүлээтэхпитинэ, убайдара букатын чугаһап­пат аатыраллар, аны кинилэр сөпсөөтөхтө­рүнэ, оҕобут сирэр. Ол курдук туох эрэ улуу та­баар­даах атыыһыт дьон курдук дьаабылана олордохпутуна, Дьокуускайтан атаһым, аатыр­быт Хаарпап атыыһыт түөһүллэн кэллэ. Кэтии­битин көрөөт, ол күнтэн оҕолорун, ойоҕун умнан, биһиэхэ тиэстэртэн ордубат буолла. Миигин арыгылата-арыгылата: «Кыыскын миэхэ биэр», – диэн хаайар. Сыыттаһа кэлбит дьону күлүү-элэк оҥостон аараттан төнүннэрэр сураҕа иһилин­нэ. Улахан уолум Уйбааскы, сүрдээх ордуос майгылаах этэ, биирдэ итирэн баран дьаабылана сырыттахпытына, Хаарпаппын үл­тү сынньан кэбистэ. Тойон кыыһыран, куорат­тан хаһаактары таһааран уолбун туттаран ылан куорат түрмэтигэр илдьэ киирдэ. Кэтирииһим эрэйдээх ону буруй оҥостон, букатын хоһуттан быкпат буолан хаалла. Ол күтүр өстөөх сотору дьонунан сурук ыыппыта: «Уолгун тыыннаах­тыы көрүөххүн баҕарар буоллаххына, кыыскын миэхэ эргэ биэр…» – диэн. Хор, оҕобут киниэхэ, бырааптаах дьоҥҥо, биһиэхэ, оонньуур сыахай курдук буолан хааллаҕа ити. Эмээхси­ним уолун аһыйан ытааһын-соҥооһун бөҕөтө: «Ити үлүгэр киһиэ­хэ туохпутунан тэҥнэһэн оҕобутун быыһаан ылыах­пытый, кыыскын биэр…» – эҥин дэтэлиирэ элбээтэ.
Биир күн сарыарда эрдэ баҕайы таһырдьа тахсыбытым, оҕом дьиэтин чанчыгар турар оҕус маска санаа бөҕөтүгэр баттатан бүк түһэн олорор эбит. «Хайа, сыччыай, хайдах буол­луҥ?» – диэн ыйыппыппар, сүр хомойбут, уу-хаар бас­пыт хараҕынан миигин көрөн ылаат: «Чэ, аҕаа, убайым оҕоккотун төһөҕө диэри хаайта­ран үлтү сыстара сытыарыамый, барарбар эрэ тиийэбин. Ол эрээри Ныһар Баай кыыһа итин­ник атаҕастабылы бырастыы гыныам биллибэт. Кэм көрдөрүө, кини даҕаны үөһэ тэстэр ини…» – диэн киһи куттаныах кытаанахтык этэн баран, тир гынан хаалла. Мин оҕом хатыылааҕын онно аан маҥнай билбитим. Дөлүһүөн сибэкки­тин үргээри гыннахха, тоҕо иннэнэн кэйэрий? Кэрэтин харыстаан. Үчүгэй ас кутаары. Онтон кылгас кэмҥэ тэтэрэр сибэккитин алдьаттахха, хатыыта эрэ хаалан үйэ тухары кэлбити-барбыты тэһитэ кэйэ туруоҕа.
Далбарга сылдьыбыт киһи атаҕастаммыт иэстэбилэ ыарахан буолуохтааҕын сэрэйдэрбин даҕаны, ытыы-ытыы аанньалбын ол дьаабалга көҥүллээн ыыппытым. Оо, бу акаары, ол дьиккэр угаайытыгар киирэн тэҥҥэ арыгыласпакка, хара ааныттан ылыммаппын эппитим буоллар дуу… Эбэтэр били санаата сыппыт эдэр дьонут­тан хайаларыгар эмэ сөбүлэҥмин биэрбитим буоллар дуу… Билигин кэлэн кэмсинэн да диэн.
Ол курдук кыыспын далга баппатах хара далаҕаҕа уруута-тарыыта суох сүгүннэрбит кур­дук буолан биэрэн ыыттаҕым үһү. Хас эмэ ый хаайа сытан кырбаан ыарыһах оҥорбут уолбутун сиргэммит курдук эмэһэҕэ тэбиэлээн киллэр­битэ. Кыһыйбытым иһин хайыамый, күүс күүстэн сөллөрө диэн итини этэллэр. Кэтии барыаҕыттан биһиги тэлгэһэбит күнэ киирбитинэн барбыта. Суоппуйам ыарытыйан икки, санааҕа баттатан икки суһал баҕайытык айаннаан хаалбыта. Уй­бааскым, сыл эрэ курдук өкөҥнүү сылдьан баран, хаанынан хотуолаан эмиэ таҥаралаабыта. Быарын быһыта тэбиэлээбиттэрэ хайа аанньа буолуой? Уолаттарым, атаҕастанан санаалара оонньоотоҕо аатыран, иһэр-аһыыр, хаартылыыр дьаллыкка ылларбыттара. Сыыйа муспут баа­йым торумнанан, саппыйам түгэҕэ хапсыйан бардаҕа дии…
III

Ол муор-туор олордохпутуна, биир сааскы күн сыыдам атынан намыһах уҥуохтаах киһи тилигирэтэн кэлэн тиэргэҥҥэ киирдэ. Оччугуй уолум Сэмэн ойон тахсан иһэн: «Кэтии!!!» – диэн саҥа аллайаат, аттан түһэн эрэр киһиэхэ утары сүүрдэ. Бары таһырдьа ыстанныбыт. Сэмэнчик тиэргэн ортотугар били киһини өрө кулахачыта сылдьар. Өйдөөн көрбүппүт, эр киһилии кылгас халтаҥ сонноох, сулардыы кыргыллыбыт хойуу баттахтаах Кэтирииспит илэ бэйэтинэн кэлэн күлүм чаҕылла сылдьар эбит. Биһиги саба сырсан тиийэн, үрдүгэр түстүбүт. Оо, оҕом сыыһа, дэлби дьүдьэйэн атар аҥаара эрэ хаалаахтаабыт этэ. Солуута суох кэҥээбит хараҕа мин билбэт өһөс өһөх уоппунан кутталлаахтык ирбинньиктэнэ умайара. Ыарахан олоҕун туоһулуур кубархай имэ тоҥ муус өҥүнэн дьэҥкэрэрэ. Ол эрээри тө­рүөҕүттэн билэр кэрэ сэбэрэм букатын кэхтэн көрбөтөх. Арай намыын бэйэтигэр туох эрэ уот ыстаммытын курдук эрчимнээх эр киһилии туттуу иҥмит курдуга. Оҕобун кууһарбын кытта бары кыһалҕам, эрэйим букатын үргэн хаалбыт курдук буола түспүтэ. Киэһэ уот иннигэр оло­рон кини санньыччы көрбүт хараҕын түгэҕэр туох эрэ ыар санаа саһан сытарын, дьэ, таба көрбү­түм. Онно, били, бараары туран эппит тыл­ларыт­тан сүрэхпин дьөлө кэйбит иннэтэ сүр ыарыылаах­тык эмиэ тэһэ аспыта. Биһиги кини олоҕун туһу­нан тугу даҕаны ыйыталаспатах­пыт, бөрү­күтэ суох дьылҕаламмыта тас көрүҥэр көс­тө сылдьара.
– Аҕаа, аҕам оҕотоо… Мин эн санныгар тү­һээн көрбөтөх алдьархайгын соһон аҕалан ту­рарбын таайбытыҥ эбитэ дуу?.. Эрэйгэ тө­рөөбүт эрэй­тэн атыны утары уунарым суох… – диэн саҕалаа­быта сарсыныгар, от тордуохтуу турдахпына бүтэйгэ өйөнөн туран.
Мин, илиим тордуохтаах оппун кыайбак­ка нукаай буолбутун көрдөрүмээри, олоро түспүтүм.
– Сыччыай, тугу таһаҕас гына сылдьаргын сүөкээ, барытын уйуоҕум, буруйдаах мин баар­бын… – диэтим.
– Һы, эн буолуоҥ дуо?… Буруйдаах миэхэ ньыламан маҥан бодону биэрбит Таҥара баар. Буруйдаах күнүүһүт Дьаабал баар. Ол иһин мин кинилэртэн иккиэннэриттэн аккаастанным, – диэтэ сүрдээх иччилээхтик.
Ити саҥаттан мин этим атыйан ылла.
– Тукаам, ити аата тугу этэҕин? Таҥараттан аккаастанар киһи суох ээ…
– Ол аата мин суох буолбутум быдаарыйдаҕа дии… – ынырыктык ботугураата.
Онно тоҕо эрэ харахпар саҥа тыллаат эмин­ньэҕэ тононон түспүт хатыылаах дөлүһүөн көстө түспүтэ.
– Тугуҥ тылай, Кэтириис?!
– Эппитим дии, эрэйтэн эрэй төрүүр диэн. Быһата, мин анараа абааһыны дьаһайан баран кэллим… – диэн баран, санна ыгдаҥнаата.
– Туох даа? Тугу-тугу тыллаһаҕын, хотуой!!!
– Аҕаа… миигин үөт түрэҕинэн таһый, саатар мөх, күргүйдээ… Баҕар, уһуктуоҕум, баҕар этим ыалдьыаҕа, баҕар дууһам ырааһырыаҕа… – дии-дии атахпын кууһа түстэ.
– Оо, оокком, холумтаныҥ күлүн көмөн ба­ран кэлэн тураҕын дуу, тугуй?!
– Оннук аҕаа, оннук… Кини киһи буолбатах, дьиикэй кыыл. Аньыытын оҥорон, эн кинини аһынаҕын дуу, тугуй?! Ама, миигин оннооҕор эн өйдөөбөтүҥ буолуо дуо? Оо, ол аата кэлэйии кэриим ыта кэм даа батыһан кэлбит буоллаҕа… Аҕаа, бу орто дойдуга тулуур күөрчэҕин тох­толо суох ытыйа турар өс баарын билэриҥ эбитэ дуу, суоҕа дуу… Өс өнчөҕүн таарыйбыт ки­һи иэстэбилтэн куоппат. Ол эрээри аны ол сүлүһүннээх оноҕос тэйэн кэлэн бэйэҕин дьөлө түһэрэ өссө ыарыылаах буолар эбит. Мин онно таптаран бааһыран кэлэн турабын. Аҕаа, эн эрэ миигин бырастыы гын, оччоҕо кэнтиккэ да барарбар чэпчэкитик айанныаҕым… – дии-дии умса түһэн сытан ыйылыыр.
Кини сулардыы кыргыллыбыт өрө тура сылдьар хойуу хатыылаах баттахтаах төбөтүн имэрийэ олорон, «ама, бу мин Кэтиим, мин аанньалым дуо? Тоҕо түргэнэй кэхтибитэ…» диэх курдук санаталаан ыллым. Онтон төҥкөйөн сыгынньах моойугар дөлүһүөн сибэккитэ мэҥин көрөөт, бүтэр бүппүтүн кэннэ дьэ көмүскүөх киһилии, бүтүн бэйэбинэн көхсүгэр саба түстүм.
– Сыччыай, кэбис, бүппүт буоллаҕына муҥ­наныма. Тугу эрэ толкуйдуохпут… Бааһы сүһү­рэ илигинэ эмтиир судургу буолааччы… – диэн баран, өрө тардан түөспэр сыһыары туттум. Оҕом муҥнаах көмүскэтиэх киһилии кыра эрдэҕинээҕитин курдук кумуччу туттан түөспэр хам барда.
– Аҕаа, ол эрээри миигин олус дьоло суох дии санаама, мин син кыл түгэнэ да буоллар дьол дьүһүнүн көрбүтүм. Тустаахха ол да баҕалаах… –
итини этэригэр уу-хаар быыһынан чаҕылыһа түспүт харахтарын көрөөт, кыаммакка ыгылла-ыгылла ытаан бардым.
Миигин дьон: «Ныһар дьахтар курдук ха­раҕын уута чугас», – диэччилэр. Ким билэр, хайа тимир тириилээх итинниги уйуо эбитэ буолла, онно биһиги оҕобунаан кыамтата суох уһуннук ытаспыппыт. Быһыыта, бырастыылаһар тиһэх иэйиибит буоларын бүтэйдии сэрэйэн буоллаҕа буолуо. Ол түүн оҕом оронугар сытан көһүйэн хаалбытын булбуппут. Кэлин убайдара сонун сиэбиттэн туох эрэ мэлииккэ бурдук курдук кумааҕы суулаах дьааты бул­буттара. Ити кэриэс эппит ынырык тыллара сүрэхпэр хатыы курдук хатанан ааспаттык аала сылдьалларыттан, үөлүллүбүт мунду курдук хаҕым эрэ хапсыҥныыр… Ити курдук ай­ма­на олордохпутуна, Хаарпап атыыһыт чаҕара Ньукулай икки хаһаактаах Кэтирииһи көр­дөөн кэлбиттэрэ. Туох буолбутун ол Ньукулай дьол­лоохтон истибиппит.

IV

Ылдьаа Хаарпап санаата, дьэ, табыллан, икки сыарҕалаах атынан күһүҥҥү тоҥот суолунан чэпчэкитик айаннаан куораты булла. Киин уулуссаҕа турар улахан дьиэтигэр тохтообокко, быһа түгэх диэки ааста. Хараҥа уулуссалары нөҥүөлээн, саамай уһук турар самнайбыт дьиэҕэ тохтоото. Бастакы сыарҕаттан бэйэтэ ыадастан туран, чаҕар киһитигэр тугу эрэ бардьыгынаан баран, дьиэ намыһах аанын ары­йан иһирдьэ киирдэ. Чаҕара Ньукулай, ик­кис сыарҕаттан тииҥ истээх сонун хардары тардыммыт олох оҕолуу быһыылаах кыысчааны сулбу ойутан туруоран, үөс батааска биэрбэккэ, дьиэҕэ дьөгдьөрүттэ. Кэтириис барык-сарык умайар уоттаах, ыһыллыбыт-тоҕуллубут дьиэни өҥөйөөт, туохха түбэспитин, дьэ, өйдөөтө. Тугу гыныан булбакка ааҥҥа тэпсэҥнии турдаҕына, төгүрүк остуол аттыгар аччаччы тэбинэн олорбут дьаар-арыгы сытынан аҥылыйбыт, топпут киһи, сымса үлүгэрдик илиититтэн харбаан ылан, оһох кэннин диэки состо. Кутталыттан ииримтийбит кыысчаан часкыйа-часкыйа төттөрү сосуһан көрдө даҕаны, анарааҥҥыта ону истиэх киһи буолуо дуо, тилигирэппитинэн мас ороҥҥо тиэрэ аста. Кэтириис хаһан даҕаны күүппэтэх алдьархайыгар түбэһэн, сарылыы-сарылыы туох баарынан өрөлөһөн көрдө да, сүүлэ киир­бит киһи утарылаһыннара барбата, күүһүнэн хам баттаата. Тииҥ истээх саҕынньаҕын хас­тыы тардан ылан киэр элиттэ, таҥнан кэлбит мааны таҥаһын сыыһын тырыта тыытан өрө бүгүллэхтэннэ. Кыысчаан сэниэтэ эстиэр диэри көмүскэнэ сатаата даҕаны, хардаҥ эһэ курдук күүһүгэр сылдьар баҕадьы кинини тулутуо дуо? Оҥорорун оҥорон баран, ытаан ыгдаҥныы сытар кыысчааны сиргэммиттии истиэнэ диэки сыҕаччы тэптэ.
– Аҕаҕар атаахтаабытыҥ таҕыста ини… Ман­на мин сокуоммунан олоруоҥ! Иһиттиҥ дуо?! Уһаты-туора хаамыаҥ даҕаны, бэйэҕин ааһан, чугастааҕыларгын кытта эһиэҕим. Бүгүҥҥүттэн бу дьиэттэн быкпаккын. Мин кэлэн тыыммын таһааран аралдьыйан барар буолуоҕум. Дьах­тар дьахтар курдук дьиэҕин уоккун харан уонна тойонуҥ кэлэрин ыт иччитин кэтэһэрин кур­дук кэтэһиэх тустааххын. Миигин үөртэххинэ – үчүгэйдик аһыаҥ-таҥныаҥ, хомотуоҥ – туга да суох хаалыаҥ! – диэн баргыытаан баран, ааны сэгэтэн Ньукулайы ыҥырда. Киһитэ киирбитигэр: – Эн бүгүҥҥүттэн бу дьахтар илиитэ-атаҕа, хараҕа, кулгааҕа буолаҕын. Тугу гыммытын күннэтэ миэхэ тиэрдэн иһээр. Араас буолан кыймаҥнаата­ҕына, үлтү сынньан биэрээр. Би­лигин ити таҥа­һын барытын хомуйан ылан мин сыарҕабар таһааран уур. Сыгынньах буоллаҕына, ханна ыраатар үһүө… – диэн тойомсуйан баран, ааны хайа быраҕан тахсан барда.
Кэтии эрэйдээх бу ынырык атаҕастабылтан хараҕын үүтэ көстүбэт буола куттаннар, абак­кардар даҕаны, тугу даҕаны гынар кыаҕа суоҕа. Ытыы-ытыы туран уот иннигэр кэлэн олох маска олордо. Бэйэтиттэн бэйэтэ сиргэммиттии, хайыта тыытыллыбыт таҥаһын самсыы тутан көрө-көрө өрүтэ бахсырыйбахтаата. Кини кырачаан төбө­түн иһигэр тугу толкуйдуурун ким таайыай, кыыл­лыы атаҕастаммыт аатын ким кэлэн көмүскүөй?
Сотору Ньукулай киирэн, буруйдаммыт киһи­лии ааҥҥа тэпсэҥнээмэхтээн баран, тиэрэ ха­йыһан олорор кыыска туһаайан:
– Тоойуом, мин билигин оһох оттон уу сылы­тыаҕым… – диэтэ.
Онуоха Кэтириис куттанан өрө сарылыы түстэ даҕаны, оһох кэннигэр ыстанна.
– Миигиттэн куттаныма, мин киһини атаҕас­таабат сордоохпун. Түбэһэн баран хайыаҥый, тулуйаргар тиийэҕин. Мин да, эн да үөн курдук өлүөхпүтүн баҕарбаппыт буолбаат… – дии-дии, оһоҕун оттон хачыгырайда.
Син ким эрэ аһыммытыттан, Кэтириис оһох эркинигэр сыстан туран маккыраччы ытаата. Ньукулай тулуйумуна, таһырдьаны былдьаста.
– Мин киниттэн син биир иэстэһиэҕим… Кини даҕаны хара буору уобара кэлиэҕэ. Кэтэ­һиэххэ, тулуйуохха эрэ. Хара ыты хара ыттыы дьаһайыллыа… Өрүү өһөспөр өспүн ситиһэ иликпинэ өлүөм суоҕа. Оо, аҕаа, оо, ийээ… – диэн, уйа-хайа суох ытаан чараас санна ибир­дии тураахтаата. Сарсыарданан арыый уоскуйан, Ньу­кулай бэлэмнээбит уутунан суунан, биир куһуок аһы айаҕар укпакка утуйда.
Ити күнтэн киэһэ аайы халлаан хараҥарыыта Хаарпап баҕадьы түөһүллэн кэлэн, араастаан атаҕастаан барар идэлэннэ. Кэтириис сирдээн тимириэн сир кытаанах, халлааннаан көтүөн халлаан ыраах буолан тот киһи тэпсилгэнигэр ку­булуйан, эрэй-муҥ эҥээрдэнэн олордо. Ар­дыгар бэйэтигэр тиийинэр санаалар кииртэ­лээн ылал­лара даҕаны, иэстэбил туһунан санаа­таҕына, онтукайа тоҕо эрэ уостан хаалара. Дьэ ити курдук туора топпут Хаарпап атыыһыт сэмсэ дьахта­ра буолан түөрт ый курдук дьиэттэн быкпакка, халлааны харахтаабакка хаайыллан олордо.
Биир киэһэ тойоно, таҕылын ханнаран ба­ран, уот иннигэр түөһүллэн олорон Ньукулайы соруйда:
– Нохоо, тахсаҥҥын мин аппыттан бэрэ­мэдэйи киллэр эрэ.
Ньукулай тута балачча ыйааһыннаах бэрэ­мэдэйи көтөҕөн мадьалытан киллэрдэ.
– Кэтириис, кэл эрэ бэттэх, – диэн Хаарпап бэрт ньуолбар куолаһынан ыҥырда.
Кэтии хайыай, чугуруҥнуу-чугуруҥнуу уот иннигэр чугаһаата.
– Бу бэрэмэдэйгэ мааны таҥастар бааллар, ону сарсын таҥнан бэлэм олороор. Омук дойдутуттан кэлбит атаһым аатырбыт атыыһыт Вульфсон тойон кэрэ саха дьахтарын көрүөн баҕарар. Мин киниэхэ эйигиттэн атын кими билиһиннэриэмий, эн курдуктар элбэҕэ суохтар. Ол-бу буолан мунньаҥнаайаҕын… Омук то­йонугар сирдэриэҥ даҕаны, бэйэҕиттэн бэйэҥ хоргутаар! – диэн баран, харда күүппэккэ аан диэки баадаҥнаата.
Кэтии синигэр түһэн туохха даҕаны кыһал­лыбат буолан сылдьара, онон ымырдаан даҕаны көрбөтө.
Тойон барарын кытта, Ньукулай киирэн:
– Баҕайы, ол эйигин улахан сулууга атаһыгар атыылаары оҥостор. Чэ, хата, баҕар анараа ки­һини кытта саатар кылгастык да буоллар, арыый киһилии олоруоҥ… Бэйи, таҥара дьиэ­тигэр сырыттарбын эн ааккар үҥэн көрүөм этэ… – диэтэ.
Кинилэр кэнники кэмҥэ бодоруспуттара, онон ботугураһаллара элбээбитэ. Кэтириис бу му­ҥа-таҥа суох эмиэ бэйэтин курдук нэктэл кулут буолан титирэстии сылдьар киһини аһынара. Ол эрээри киниэхэ бэйэтин санаатын аһаҕастык кэпсииртэн туттунара.
– Хайыамый, аналым оччо буоллаҕа. Хаста-хаста көрдөһөөхтөөтүҥ, туох да сырдык ыйда­ҥаран көстүбүтэ суох. Арааһа, таҥара миигиттэн кэлэйэн тиэрэ хайыспыта ырааппыт быһыылаах, хата ол оннугар тулам араас абааһыларынан туолла ини. Испэр кытта киирбиккэ дылылар, тоҕо эрэ санаам барыта хара… – диэн санаатын иһитиннэрдэ.
– Кэбис, тоойуом, итинник тыллаһар аньыы, син тот олордохпут дии. Эн эдэргин, онтон ки­ни сотору кырдьыа-ахсыа, оччоҕо, баҕар… – диэн баран, Ньукулай тылын быһа ыстаата.
Кэтириис Ньукулай кэпсээниттэн Хаарпап Өстүөһэ диэн алдьархайдаах уордаах хотун ойохтооҕун, үс улааппыт уолаттардааҕын би­лэрэ. Ньукулай кэпсээнинэн, уолаттар аҕаларын курдук буолбакка, киһилии дьон быһыылаах. Тойон эдэриттэн ымсыырбыт дьахтарын ба­рытын араас албаһынан эрийэн ылан, суорума суоллуур идэлээх эбит. Туһанан баран, кими атах балай үүрэрэ, кими атыылаан харчы оҥос­торо бэйэтин дьыалата курдук. Оннооҕор аҕыйах сыллааҕыта хантан эрэ эдэркээн баҕа­йы кыысчааны аҕалан, соҕурууну соҕуруунан соһо сылдьан баран, биирдэ мэлитэн кэбиспит. Ньукулай: «Дьууктаабыт даҕаны буоллаҕына көҥүлэ», – диэн түмүк оҥороро. Ити сидьиҥ быһыытын үрдүк тойоттор биллэллэр даҕаны, тоҕо эрэ билбэтэх-көрбөтөх курдук тутталлар үһү. Баай буолан эппиэккэ турартан дөбөҥнүк куотары сатыыр.
– Чэ, кини даҕаны үтэһэтэ туолуоҕа, – Ньу­кулай сырыы аайы кэпсээнин ити тылларынан түмүктүүрэ.
Кэтириис сымыһаҕын хаан оҕуолуор диэри быһа ытыран саҥата суох хаалара эрээри, Ньу­кулай этэрбэһин оһугар анньына сылдьар кыыннаах быһаҕар ымсыырбыт хараҕын уотун быраҕан ылара.
– Кэтириис, оҕом эрэ буолларгын эрэйи эти­рик түөһүнэн эрдибит, муҥу муннунан тыыр­быт киһи биир күттүөннээх тылын долоҕойгор хатаан өйдөөн иһит. Мин тойоҥҥо бэрт буолан эппэппин, эйигин сыыһа быһыыламматын диэн этэбин. Төһө даҕаны ыарахан буоллар, тойон тугу эппитин эҥкилэ суох толоро сатаар. Анараа атаһа эйигин сэҥээрбэтэ даҕаны, дьылҕаҥ төннүбэт­тик түҥнэстэр. Кини хаһан баҕарар туһаммыт дьахтарын маҥнай үрдүк сололоох тойотторго көрдөрөн, улахан сыанаҕа атыылыы сатааччы. Онтукайа табыллыбатаҕына, намыһах сыанаҕа ким ыларга батарар. Ол дьоно туох диэтэҥий, арбаҕастаах даҕаны аргыстаспат абааһылара буолааччылар. Мин эйиэхэ итинтэн атын тугунан даҕаны көмөлөһөр кыаҕым суох. Бүгүҥҥү тойон ханнык эрэ омук сириттэн сылдьар, туох да сытала суох байбыт киһи дииллэр. Кини эйигин кытта манна баарын эрэ тухары олоруоҕа, онтон сөбүлээтэҕинэ кэллэҕин аайы илдьэ олорор дьахтар оҥостуоҕа. Сөбүлээбэтэҕинэ, ким баҕарбыкка уларсыкка сылдьар тэпсилгэн дьахтар гыныахтара. Кэтириис, аны кэлэн туох кистэлэй, дьахтар кубулҕатынан туһанары са­тыырыҥ буоллар, барыта бэйэҥ илииҥ иһигэр буола түһүө этэ. Кинилэр туһанар буоллахтары­на, эн даҕаны туһанарыҥ тоҕо сатаммат… Сап­пыйалаах баай улахан кийиитин Татыйааһы кө­рөрүҥ буоллар, Хаарпап атыылаабыт дьахтара диэҥ суоҕа этэ. Кинини Хаҥаластан аҕалбы­та. Сыл курдук буолан баран, аймах дьахта­рым диэн албыннаан эргэ биэрбитэ. Татыйаас сүр­дээх сытыы-хотуу кыыс буолан, тойону бэйэтин төбөтүн эргитэн, тылыгар киллэрбит этэ. Эн даҕаны киниттэн туох итэҕэстээх буолуоххунуй, арай өсөһүҥ эрэ мэһэйдиир. Куруук бүргэс­кин көрдөрө сылдьаҕын, албыннаһары сатаабак­кын. Эр киһи ардыгар кыра оҕо курдук кэнэн соҕус буолар, ону туһанары сатаатаргын. Аны урук­кугар хайдах даҕаны төннүбэккин, ону өй­дөө… – Ньукулай ити киэһэ сатыырынан, кыа­йарынан сүбэлээбитэ буолбута.
– Ньукулай, эн кинини итиччэ абааһы көрөр эрээригин, тоҕо баччааҥҥа диэри арахпакка нэктэл кулут буолан сылдьаҕын?
– Мин эр киһи элээмэтэбин, миигин ким да­ҕаны атыылыы даҕаны, атыылаһа даҕаны сатаа­бат. Кулут ыамата күн сирин көрүөҕүттэн моонньугар сыаптаах, атаҕар-илиитигэр хан­далылаах, көхсүн эрэ тоһуйары сатыыр анал­лаах төрүүр. Ону кытта эйэлэспэтэххинэ, ыт курдук быаргын быһа үктүөхтэрэ… – Ньукулай умса нөрүйэн олорон сибигинэйэ былаан саҥаран баран, ким эрэ истиэ диэбиттии, тулатын өҥөҥнөөмөхтөөн ылла. – Онтон эһиги үтүө дьонтон төрөөбүт эрээри, тэҥнээххит атаҕастабылыгар түбэһэн муҥу көрө сылдьаргыт сүрүккэтэ бэрт. Чэ, ити курдук… Кытаат, бө­рөлөр ортолоругар түбэһэн баран, бөрөлүү майгыланнаххына эрэ тыыннаах хаалыаҥ. Мин ити эйигин кытта бодороспуппунан аһаҕастык этэбин, өсөһөн туһа суоҕун билээхтиир буол­лаҕым дии… – диэн баран, бэйэтэ эппитин итэҕэйбэтэхтии, Кэтирииһи куттаммыт харах­тарынан кылап гына көрө охсон ылла. Анараата кини оһугар анньылла сылдьар быһаҕыттан өссө даҕаны хараҕын араарбакка турарыттан, этэ тардан дьик гынна, уонна: – Оо, муҥнаах, мэйиигэр биилээх киирбит ээ, бадаҕа… Ити үтүө тыллартан хадьарыҥ оҕоккото хааҥҥын хамнаппата тоҕо бэрдэй. Дьахтар да дьулаан дьүүлү дьууппатын анныгар куду анньан кистиир эбит буоллаҕа. Арах, арах… Тугу-тугу оҥостоохтуугун… – диэн баран тиэрэ хайыста.

V

Сарсыныгар киэһэлик мааны турку сыар­ҕаны икки көтөл акка көлүммүт, киһи билбэт буолуор диэри ыбылы киэргэммит Хаар­пап дьиэҕэ кө­төн түстэ. Хостон дьиктитик холкутуйбут Кэти­риис мааны таҥаһы таҥнан тахсан кэлбитигэр, эргийэ сылдьан көрбөхтөөтө уонна уруккутун курдук самыыга охсон лап гын­нарбакка, астыммытын биллэрэн, тоҥхох гынна.
– Дьэ, Кэтириис, Вульфсон тойоҥҥо сөбү­лэттэххинэ, бары даҕаны табыллыахпыт, онон бэйэ бодоҕун тардын. Мин киниэхэ мээнэ дьахтары илдьибэппин, эйигин сыаналыырым, ытыктыырым оччо буолан билиһиннэрэбин. Ону түһэн биэрдэххинэ, бэйэҕиттэн бэйэҥ хоргутаар… – диэтэ, онтон хатыылаах соҕустук көрөн ылан баран: – Тыытыллыбатах кыыс курдук тыҥыраххын көрдөрөн мунньаҥныы сылдьаайаҕын. Эйигин эрэнэрим бэрт буолан, олоххун оҥоруохпун баҕарарбыттан илдьэ баран эрэбин, онон миэхэ махтаныах эрэ тустааххын, – диэн туох эрэ үтүөнү оҥорон эрэр киһи курдук өссө лаппыйан эттэ. – Дьэ үчүгэй бытааһах буолбат дуо, Ньукулаай?! һа-һа-һа… Мин туһанары эрэ буолбакка, туһалыыры эмиэ сатыыбын ээ, Кэтириис, кэлин махтанаргыттан соло булуоҥ суоҕа… – күлэн алларастыы-алла­растыы, Кэтирииһи иннигэр уктан илдьэ таҕыста.
Суһуктуйан эрэр эрдэтээҥҥи сааскы киэһэ этэ. Халлаан чараас итир былыттарга хараҥа­ран эрэр күөх хараҕын килбигийэ кистиирин Кэ­тириис сонургуу көрөн эрдэҕинэ, сыарҕалаах ат Вульфсон тойон баараҕай тутуулаах дьиэ­тин иннигэр тохтоото. Онуоха санаата халыҥ суорҕаны саба тардыммыттыы эмиэ хараҥара түстэ. Атыы-эргиэн дьиэтин кэтэх өттүнэн киирэр улахан олбуор аана тэлэллэрин кытта, Ньукулай атын ол диэки салайда. Кэлбит дьон үрдүк кирилиэһинэн өрө хаамсан тахсан, киэҥ аанынан иһирдьэ киирдилэр. Кэтириис маннык сиэдэрэй маллаах-саллаах, сырдык-ыраас, киэҥ-куоҥ дьиэҕэ хаһан сылдьыбыта баарай, толлон аан чанчыгар тэпсэҥнии турда. Өр-өтөр буолбакка, ханнык эрэ нуучча дьахтара кэлэн, илиититтэн сиэтэн уһун көрүдүөрүнэн түгэх хос диэки дэллэритэн илтэ. Балачча кэҥэс, эмиэ олус сырдык уоттаах ис киирбэх хоско киллэрэн, бүрүнэн кэлбит тииҥ истээх сонун устан көхөҕө ыйаата. Төннөн кэлэн сүр эйэлээхтик эмиэ илиититтэн ылан, «мин бу баарбын» диэбиттии, мэтэрийэн турар түрүмүө сиэркилэ иннигэр ууруллубут сымнаҕас олбоххо олорто уонна:
– Илюша албыннаабатах, эн чахчы саха кырасаабыссата эбиккин… Мин кып-кыратык бү­рүчүөскэҕин көннөрөн, сирэйгин-хараххын туп­­саран биэриэҕим да, бүтэр, – диэтэ уонна, ыйыта барбакка, Кэтириис уһун хойуу баттаҕын өһүлэн, тараабытынан барда. Ол туран, Кэтириис куттанан титирэстиирин сэрэйдэҕэ буолуо. – Милочка, тоҕо олус долгуйаҕын, уоскуй, Эдгард олус үчүгэй киһи, туох даҕаны куһаҕаны оҥоруо суоҕа, – диэн олуттаҕастык сахалыы кулугуратта.
Кэтириис көрөн олордоҕуна, суһуоҕун араас­таан эрийэн-мускуйан үйэтигэр көрбөтөх бүрүчүөскэтин өрөн таһаарда. Итинэн бүппэтэ, эрчимнээхтик бэйэтин диэки хайыһыннары тардан, хомуот үрдүгэр турбут кыра иһиттэртэн минньигэс сыттаах кырааскалары, буударалары ымньаан ыла-ыла, сирэйин-хараҕын тупсара оҕуста уонна астыммыттыы төттөрү сиэрки­лэ диэки эргилиннэрдэ. Хартыынаттан түһэн кэлбит курдук олох атын кыыс иннигэр кынта­йан олорорун көрөн, Кэтириис соһуйан ходьох гынан ылла.
– Олус даҕаны кэрэҕин, мин олох биллэ-биллибэт эрэ тупсардым, – диэн баран, дьахтар ханна эрэ элэс гынан хаалла.
Кэтириис, бугуһуйбут сылгы курдук тугу гыныан булбакка, тура-тура олоро балачча сырытта. Көрүдүөргэ дьахтар хобулугун тыаһа тоһурҕаан иһэрэ иһиллэрин кытта, кырынаас хаарга умсарыныы Кэтириис маҕан кырааска­лаах аан кэннигэр түспүтүн бэйэтэ даҕаны өйдөөбөккө хаалла.
– Где ты, милочка? Да не будь такой дикаркой… Господин ждёт… – диэн дьахтар хойуу куолаһынан нууччалаан кулугуратан ба­ран, үөрүйэх баҕайытык аан кэннин харбаата.
Кэтириис өсөһөн көрдө да, анарааҥҥыта эрчимнээх илиитинэн туһахха иҥнибит кут­тас куобаҕы сылбах анныттан ырычаах­та­һын­­нарбытынан өрө ыйаан таһаарар курдук, ньыл­бы соһон таһааран иннигэр туруорда. Көмүс дуйдаах сылабаары мааны остуолга уура илдьээри быылын, күлүн ыраастыы сотор курдук баттаҕын, таҥаһын көннөрдө, онтон:
– Ну-с, богом… – диэтэ да, үөс-батааска биэрбэккэ Кэтирииһи көрүдүөр диэки дьөг­дьөрүттэ.
Икки аҥы тэлэллэн аһыллар сиэдэрэй оһуор­дарынан бачыгыраабыт аан иннигэр кэлэн, дьахтар Кэтириис таҥаһын-сабын өссө төгүл көннөрдө. Онтон үөрэнээччититтэн астыммыт учууталлыы тоҥхох гынна уонна ааны аһа баттаата. Кэтириис, хос сырдык уотуттан хараҕа саатан, кынат курдук куруһуба бэлэнньиктээх харытын оҕотунан сааппыт хараҕын хаххалана түстэ. Сүрэҕэ тиргэҕэ иҥнибит хабдьы курдук биир кэм өрө тилигириир. Төттөрү сүүрүөҕүн, дьахтар кэнниттэн үтэйэн турар.
– Катерина Дмитриевна, киир, аас… – тойо­нун саҥата бу сырыыга олох атыннык, өссө хайдах эрэ истиҥник иһилиннэ.
Хайыай, манна билэр эрэ киһитэ кини буол­­ла­ҕа дии. Өрө салыбырыыр атаҕар уйут­тубакка суул­лан түһүөх курдук кэннинэн чи­нэккэлээн эрдэ­ҕинэ, били дьахтар хонноҕун анныттан харбаан ылан хос ортотун диэки илтэ. Кэтириис ким баа­рын даҕаны дьүүллээн көрбөккө, атаҕын тумсун одуулуу истэ. Иһит­тэҕинэ, иннигэр ыараханнык ыскамыайка буру­һууната кыычырҕаата. Дьахтар тохтоото. Сүүнэ үлүгэр күлүк кэлэн иннигэр тохтообутун Кэтириис сэрэйдэ.
– Катерина Дмитриевна, я польщен… Пре­лестно… – диир сөҥ куолас төбөтүн үрдүнэн ой дуораанын курдук иһиллэн ааста.
Төһө даҕаны куттаннар, өрө көрбүтэ, иннигэр икки саһаан холобурдаах, үллүбүт тиэстэ курдук маҥан сирэйдээх, халлаан өҥө оонньуур күөх бүлтэччи көрбүт харахтаах, хонтоллубут улахан муруннаах, убаҕас чачархай баттахтаах сүрдээх мааны таҥастаах киһи аҥаар илиитин уунан турар эбит.
Киһи сымнаҕас көрүүтүттэн Кэтириис арыый уоскуйбукка дылы буолан, салыбырас буолбут илиитин хардары уунна.
Анараата, сымнаҕас эттээх илиитинэн сэрэм­миттии кыыһы тарбаҕын төбөтүттэн ылла:
– Мне очень приятно… – диэн хайдах эрэ долгуйбут куолаһынан эйэргээбиттии этэн ба­ран, илдьэн дьыбааҥҥа олорто.
– Билсэн кэбиһиҥ, бу мин атаһым Аппа­наа­һыйап Миитэрэй Уйбаанабыс кинээс кыы­һа Катерина Дмитриевна. Онтон бу Тойон Эд­гард Вульфсон. – Хаарпап арыгы иһэн ньалҕа­­рый­быт сирэйэ омук атыыһытыгар илин-кэлин тү­һэн мылаарыҥныыр. Кини били Кэтириискэ тойомсуйан хаһылыччы көрөрө, баргыытаан саҥарара ханна даҕаны суох буолбут.
– Олус үчүгэй… Катерина Дмитриевна биһикки биир тылы булуохпут дии саныыбын. Маннык кэрэ сибэккини баччааҥҥа диэри ханна кистии сытыарбыккыный? Уонна кини маннык дьиикэй дойдуга хантан баар буолан хаалбыт розаный? Дьэ соһуттуҥ дии, доҕоор… – дии-дии Вульфсон Кэтириистэн хараҕын араарбакка кириэһилэҕэ олорон ыйыталаһар.
Киһитэ:
– Хантан булбутум ол мин бэйэм кистэлэҥим. Үчүгэй диир буоллуҥ да, кэпсэтии онон бүтэр. «Доҕор туһугар сото тостор» дииллэрэ биһиги өбүгэлэрбит… – ити курдук киһиргээн чабылана олордоҕуна, Вульфсон саҥа кыһыллыбыт мас хамыйах курдук бөлтөйбүт илиитин көмүс биһилэхтээх тарбаҕынан Хаарпабы ыҥыран ылла уонна кулгааҕар тугу эрэ сибигинэйдэ.
Киһитэ, күлүм аллайаат, Кэтириискэ тиэхэ­лээхтик хараҕынан имнэнэн баран, аан диэки дьөгдьөрүйдэ. Кэтириис тойону кытта соҕотох хаалла. «Билигин үрдүбэр түһүөхтээх» диир санааттан кумуйуоҕунан кумуйан, тэтиҥ сэбир­дэҕинии титирэстии олордо. Киһитэ балачча саҥарбата, онтон: «Да-с…» – диэбитинэн эрчим­нээхтик ойон турда. Онуоха Кэтириис сары­лаабытынан аан диэки ыстанна.
– Господи… Дорогая, туох буоллуҥ? Ким даҕаны эйиигин тыыппат ээ… Фекла!!! – диэн өрүһүттэриэхтии били дьахтары ыҥырда.
Анараата сымыйанан эппит курдук хос ортотугар биирдэ баар буола түстэ.
– Уведи Екатерину Дмитриевну в свою ком­нату. И успокойте же… Что это с ней? – ииримтийбит курдук сарылыы-сарылыы куота сатыыр Кэтирииһи аһыммыттыы көрөн туран соруйда. Вульфсон омуктуу тартаран сахалыы-нууччалыы булкуйан саҥарара. – Мин кинини кытта кэлин кэпсэтиэҕим.
Фекла, ону истээт, аан аттыгар турар суон остуолба кэннигэр саспыт Кэтирииһи хары­тыттан харбаан ылан, били хоһугар төттөрү илтэ. «Сөбүлээбэтэ быһыылаах… Төттөрү ыытар эрэ хайыыр. Чэ, хас киһи тэллэҕэ буолуохпунуй, биир даҕаны сөп…» дии санаат, Кэтириис атаҕар уйуттубакка нукус гынна.
– Ты что, милочка?! Ыарыйдыҥ дуу ту­гуй? Итиччэ улахан тойоҥҥо сөбүлэтэн ба­ран үөрүөххүн билбэккэ, туохтан куттанан салы­бы­рыыгын? – Фекла сэмэлиир икки, саатата са­тыыр икки ардынан баллыгырыы иһэн ыйытар.
– Билигин… Билигин туруоҕум… уонна барыа­ҕым… – Кэтириис ону истэн санаата бүтэ­һиктээхтик холунна. Хараҕын уута икки иэдэ­һинэн омуннаахтык таҥнары суккулунна.
– Ханна бараары гынаҕын, манна хаалаҕын! –
Фекла кытаанахтык этэн баран, Кэтирииһи синньигэс биилиттэн ылан хоско киллэрэн дьы­бааҥҥа сытыарда.
– Билэбин. Көннөрү санаабын этэбин… –
муннун анныгар ботугураан баран, хара­ҕын быһа симнэ. Кини уһун кыламаннарын быыһынан сиик таммаҕын курдук ыраас уу бычыгыраан тахсыбытыгар кыһаммата. Арай, синигэр түспүтүн биллэрэн, биллэ-биллибэт мүчүк гынна.
– Странная ты, барышня. Эйигин киһи өй­дүүрэ уустук… – диэтэ Фекла таас куукула курдук кэрэ кыыһы дьиктиргээбиттии одуулуу туран. –
Төбөҥ иһигэр тугу буһара сылдьаргын айбыт таҥа­ра даҕаны таайыа суох. Однако, далеко пойдёшь…
– Мин Таҥара көйгө оҕотобун. Буруйа суоҕум үрдүнэн бэйэтэ миигин атаҕастыыр… – Кэтириис тиэрэ хайыста.
– Кэнэн даҕаны сордооххун. Төттөрүтүн, Та­ҥара эйигин олус хатаҕалаабыт, ол иһин торбос курдук өһөскүн, – диэн баран, Фекла бэйэ­тин хатаччы хаппыт кускуур курдук быһыытын, суордуҥу тоҥсоллубут муннун, алаадьы курдук улахан уостарын, тимиччи түспүт кыараҕас өҥө суох хараҕын сиэркилэҕэ көрүнэ охсон ылла. Кэлэйбиттии бэйэтин бэйэтэ кынчарыйда, уон­на: – Төһөлөөх дьахтар эн оннугар буолуон баҕарбыта буолуой… – диэн түгэхтээхтик этэн баран, аан диэки сукуҥнаата.

IV

Сарсыарда Фекла киирэн Кэтирииһи ытыар диэри киэргэтэн, тойон аһыыр «остолобуой» диэн ааттыыр улахан хоһугар таһаарда. Муҥура суох уһун остуол уһугар Эдгард аһыырдыы оҥостон олорор. Кэтириис киирбитигэр ойон туран, толору кутуллубут ыаҕастаах уу курдук дьалкыҥнаан кэлэн, эмиэ тарбаҕын төбөтүттэн ылла:
– Баһаалыста, миигин кытта сарсыардааҥҥы аһылыкпын үллэһин, – диэтэ, сымнаҕастык. Уонна эппиэт күүппэккэ сиэтэн илдьэн бэйэтин утары остуол аҥаар уһугар олорто. Онтон оннун булан баран: – Екатерина Дмитриевна, эн миигиттэн куттаныма, мин эйигин тыытыам даҕаны, тыыттарыам даҕаны суоҕа. Көннөрү манна баар кэммэр дьиэм хаһаайката буол. Аттыбар кэрэ дьахтар баарын оҕо эрдэхпиттэн сөбүлүүбүн. Тугу гынаргынан гын, тугу таҥныах­хын-аһыаххын баҕараргын Феклаҕа эбэтэр миэ­хэ кыбыстыбакка этэр буол. Мин биир дьахтары аһатар-таҥыннарар кыахтаах киһибин. Оттон эн кураанах дьиэбин бэйэҕинэн киэргэт эрэ. Сахаҕа маннык кэрэ кыыс баара буолуо дии санаабат этим, көннөрү атаспар Хаарпапка дьээбэлээн кэриэтэ эппитим. Манна олус соҕотохсуйабын, ол иһин. Кини эйигин аҕаҕыттан көҥүл ылан аҕаллым, онон эппиэтинэһэ билигин эйиэхэ диэбитэ. Дьонуҥ утарбат буоллахтарына, мин курус олохпун киэргэт… – диэн бэрт боччум­наахтык быһаарар курдук эттэ.
Кэтириис тугу даҕаны хардарбата. Киһитэ балачча күүтэн олоро түстэ, онтон харытын ньып­парынан аһаан кимиритэн барда. Кэти­риис көрөн олордоҕуна, биэс-алта толуу киһи аһыыр аһын биирдэ чыпчырынан кэбистэ уонна сыа-арыы ньалҕарыйбыт илиитин, уоһун маҥан былаатынан сотто-сотто:
– Билигин утарбат буоллаххына, дьон кэлэ илигинэ факториябын көрдөрүөҕүм, баҕар, тугу эмэ сөбүлүөҕүҥ. Соторутааҕыта Париж салоннарыгар эрэ атыыланар сэлээппэлэри аҕал­бытым, эйиэхэ олус барсыахтара, – диэн баран, кэлэн илиитин уунна.
Кэтириис кэтэмэҕэйдии барбата, оҕолуу намчы илиитин Эдгард мыс курдук эттээх илиитигэр уурда.
Вульфсон суол туруор диэри Дьокуускайтан хамсаабата. Кэтириис киниэхэ дьукаах буолан эйэ дэмнээхтик сааһаата, сайылаата. Киһитэ кинини дьоҥҥо: «Бу мин кэрэ компаньонкам», – диэн билиһиннэрэр. Доҕордуу сыһыантан атыны ирдээбэт буолан, кэнникинэн Кэтириис уоскуйан, Хаарпаптан ылбыт ыар атаҕастабыла арыый мүлүрүйэ быһыытыйбыта. Эдгард до­ҕотторо «кэрэ компаньонканы» билсэ, си­мэҕин, таҥаһын-сабын көрө сыбыытыыллара элбээбитэ. Тойон онно баҕас үбүн харыстаабат. Кэтириис хараҕын эрэ быраҕыа кэрэх, киэһэ ол мал иннигэр сытар буолара. Сотору Екатерина Дмитриевна куорат мааны эрэ ыалларыгар сылдьар сураҕа иһиллибитэ. Дьахтар эрэ барыта сураһа-сураһа эккирэтэ сылдьан көрөр, хайгыыр, үтүктэн таҥна сатыыр үгэстэммиттэрэ. Кырыылаах тыллар даҕаны ханна барыахтарай, бааллара эрээри, Кэтириис синигэр түһэн ону аахайбаттыы туттара.
Кэмниэ кэнэҕэс сыарҕа суола туран Вульфсон дьэ дойдулуурдуу тэриммитэ. Кэтириис аны сааска диэри дьиэ дьиэлии хаалыахтааҕа. Биир күн тойон атастарын ыҥыртаан, атаарыы бэчэрииҥкэтин тэрийэр санаатын иһитиннэрдэ. Биллэн турар Хаарпап онно ойоҕун, уолаттарын илдьэ ыалдьыт буолан кэлиэхтээҕэ. Кэтириис, ону истээт, санаата алдьанна:
– Төбөм ыарытыйар, мин бэчэрииҥкэни кө­түт­тэхпинэ хомойуоҥ суоҕа дуо? – диэн сарсыардааҥҥы остуолга олорон ыйытта.
Кэтириис Хаарпап кэллэр эрэ хоһугар хор­ҕойорун Эдгард хайдах бэлиэтии көрбөт буолуой, билэрэ.
– Илья Карпов эн аҕаҥ атаһа буолбат дуо, тоҕо кини кэллэр эрэ харах далыттан сүтэ сатыы­гын? Кини эйигин күөмчүлүүр дуо, эн миэхэ эт ээ. Оннук буоллаҕына, мин кинини оннугар туруоруоҕум, – диэн соһутта.
Кэтириис, били Ньукулай «дьахтар кубул­ҕатынан туһан» диэбит сүбэтин өйдөөн хаста даҕаны «оннук» диэҕин санаталаан баран, «бэйэм» диир киччим санааттан тылын быһа ыстаата.
– Бу киэһэ манна баар доҕотторум бары кэлиэхтэрэ, онуоха хаһаайката суох чуҥкуга бэрт буолуоҕа, хомунан көрөөр, көрдөһөбүн, – диэн баран, таптаабыт хараҕынан Кэтирииһи имэрийэ көрөн ылла.
Чахчыта даҕаны сулумах киһи чуҥкук олоҕун киэргэппит, элбэх саҥата-иҥэтэ суох эрээри, үрдүктүк тутта сылдьар кэрэчээн кыыска Эдгард дөбөҥнүк убаммыта. Төһө даҕаны үрүҥ эһэ курдук баараҕай буоллар, бу кырачаан кылбаа маҕан кырынаас курдук саха кыыһын хатыы­лаах хараҕыттан уоттан куттанар курдук сал­лара. Ол оннугар Кэтириис тыа кэрэ чыычааҕын курдук чыбыгырыырын истэ-истэ, кута-сүрэ көтөҕүллэрэ. Саҥа былаачыйа кэтэн баран ин­нигэр эргичиҥнээтэҕинэ, кууһан ылан ууруон-сыллыан туохтааҕар даҕаны баҕарара эрээри, кини билбэт туох эрэ ыарахан охсуутун ылбыт кыысчаана, эр киһи имэҥнээх санаатын сэрэйэ охсон, дьигиҥнии түһэриттэн туттунара. Кэлин бэйэтин сыһыана дириҥээтэҕинэ хардары сылааспытын үллэстиэхпит, билигин сыһыйдын, үөрэннин диэн уоскутунара.

VII

Күүтүүлээх бэчэрииҥкэҕэ куорат бары үтүөлэрэ тоҕо анньан кэллилэр. Кэтириис Вульф­сон аттыгар сымнаҕас дьыбааҥҥа төбө­түн кынтаччы туттан олорор. Хаарпаптар саха тэҥэ суох киэргэнэн киирэн кэлбиттэрин чыпчылыйбакка өһөстүк утары көрө тоһуйда. Ылдьаа үөннээхтик мүчүйбүтүнэн кэлэн Кэти­риис илиитин уураан ылла уонна:
– Бу мин хотун ойоҕум Өстүөһэ Ыстапаа­набына, – диэн аттыгар турар маҥан толуу дьахтары билиһиннэрдэ.
Дьахтар Кэтирииһи сэнээбиттии үрдүттэн анныгар диэри сыаналыыр харахтарынан сам­нары көрөн түһэрдэ:
– Бу дуо Ныһар Миитэрэй кыыһа? Ыы-ых… – диэн туох эрэ түгэх санаалаах ынчыктаан баран, халбарыс гынна.
– Бу Кыра Ылдьаа, Илья Ильич, мин улахан уолум, – Хаарпап үс уолтан биирдэстэрин диэки илиитин даллах гыннарда.
Дьонугар холооно суох сэмэй-көрсүө көрүҥ­нээх, толбоннурар хара куударалаах, хойуу хаастарын аннынан буспут моонньоҕон курдук төгүрүччү оттомноохтук көрбүт, инилэриттэн төбө холобурдааҕынан үрдүк уҥуохтаах уолу көрөөт, Кэтириис сүрэҕэ мөҕүл гынна. Уол эмиэ, кыыс илиитин сэрэммиттии ылан иһэн, тоҕо эрэ итии чоҕу туппуттуу маҥан сирэйэ кытаран таҕыста. Кэтириис илиитин элбэх киһи туппута эрээри, Кыра Ылдьаа илиитин сылааһа уһун киэһэни быһа туох эрэ урут билбэтэх сылаас долгуннарынан хаарыйа сырытта. Ону сүтэриэм диэбиттии, сотору-сотору дьон быыһыттан уолу хараҕынан көрдөөн булара уонна илиитин муннугар саба туттан сыллаамахтаан ылар. Сонун, омуннаах иэйии күүппэтэх өттүттэн үүйэ туппутун аралдьытаары, аттыгар турар Эдгард сымнаҕас илиитин ыга тутта. Киһитэ, үөрэн сэгэс гынаат, хардары улахан ытыстарынан Кэтириис намчы илиитин хаайа тутан ылан, инчэҕэй эт­тээх уоһугар даҕайда. Кыыс сиргэммиттии илии­тин сул­бу тардан ылбытын бэйэтэ даҕаны өйдөө­бөк­кө хаалла. Киһитэ ону дьахтар хаппы­рыы­һын курдук санаан, килбиктик мүчүҥнээтэ. Кэтириис эмиэ тулатыгар эймэҥнэһэр дьон орто­ту­гар Кыра Ылдьааны хараҕынан көрдөөтө. Соһу­йуон иһин, киһитэ олох чугас кинини тонолуп­пак­ка одуулаан турарын көрөөт, тыына хаайтаран аан диэки харбыаласта.
«Бу тугуй, иирдим дуу? Суох, суох, итинник сатаммат… Кини эрэ буолбатах. Оо, Айыы Таҥа­ра, миигин олус даҕаны оонньуу оҥоһуннуҥ… Кыра Ылдьаа миигин тоҕо итинник сылаастык көрөрө буолуой… Оо, суох, суох, алҕас! Билигин тымныы салгынынан тыыннахпына, ааһыаҕа… Кини мин илиибин кимнээҕэр даҕаны истиҥник туппута ээ, ол аата туох эрэ дириҥ санаалаах буолуон сөп… Бу туох буоллум? Кини мин өлөр өстөөҕүм уола эбээт… Киниттэн хайдах аккаастанабын…» диэн санааларын ыырыгар мунан оронугар умса түһэн сытта.
– Хайа, Кэтириис, миэхэ, тойоҥҥор, махта­ныаххын баҕарбаккын дуу? – диир Хаар­пап сидьиҥ саҥата кулгааҕын үрдүгэр сиби­ги­нэйбитигэр олоро түспүтэ, холуочук киһи дьиикэй сирэйэ иннигэр бу марбайан турар эбит. – Наһаа даҕаны тупсубуккун, эр киһи эрэ сүлүһэ хамсыах. Дьэ эрэ, миигин хайдах уоскутаҕын… – дии-дии, санныттан ылан ороҥҥо тиэрэ баттыы сатаата.
Кэтириис ытыһынан сирэйгэ биэрэн хабы­лыннарда да, киһитэ ымырдаан даҕаны көрбөтө.
– Аһаа, охсуһар дьахталлары мин туохтааҕар даҕаны сөбүлүүбүн. Кэтириис, мин эйигин олох умнубатым ээ… Чэ, ол-бу буолан ыарыы-чэп­чии олорума, хата дьон суоҕунан туһанан манна хайаан кэбиһиэх…
– Киэр буол, сидьиҥ!!! Билигин тойону ыҥы­рыаҕым… – Кэтириис суостаахтык ырдьыгынаата.
– Ол кини анныгар сытарыҥ мин анныбар сытартан туох уратылааҕый ээ-э?! Миигин, бас­такыгын баҕас, умнубатыҥ ини… Чэ, сиччиэй, эрэйдээмэ, уруккубутун саныах… Үчүгэй этэ буолбат дуо? – дии-дии Кэтирииһи түбэһиэх уураан-сыллаан барда.
– Дьиккэр, мин олохпун түҥнэри ууран ба­ран, сааппакка манна киирэн атаҕастыы сатыы тураҕын?! Эн миигин өлөрбүтүҥ, аны билигин мин эн тыыҥҥын иһиллиэҕим!!! –диэт, Кэти­риис сыттыгын анныттан бүтүн харыстаах, сытыы өргөстөөх быһаҕы сулбу ойутан таһаарда. – Иэстэбилэ суох талбыт дьахтаргын атаҕастыы үөрэммиккин дии… Суут-сокуон туһалаабат буоллаҕына, тэпсибит сибэккиҥ дьаатыттан өл!!! – диэн, киһи куйахата күүрүөх өһүнэн туолбут куолаһынан хаһыытаан баран, куттанан кубарыйа өлөн турар киһини искэ анньан кибилиннэрдэ.
Хаарпап бастаан иһин туттубутунан ойон турда, онтон итэҕэйбэтэхтии илиитин нэлэттэ. Хараҥа хаан ытыһыгар толору тохтубутун кө­рөөт, хараҕын турулус-тарылыс көрбүтүнэн, тобуктуу түстэ:
– Ол иһин аҕаҥ сэрэппитэ ээ, ити дөлүһүөн сибэккитэ диэн. Чахчы сытыы иннэлээх эбик­­кин… – диэн бөлүөстүбүт куолаһынан бөллүгү­рээтэ уонна умса баран түстэ.
Кини анныттан кырааскалаах муостаҕа со­луу­та суох элбэх хаан халыйан таҕыста. Кэтириис, оҥорбутуттан бэйэтэ бэркиһээбиттии хааннаах быһаҕын эргим-ургум тутан көрүөлээтэ, онтон «кэбирэх да эрээри киэптээбиккин» диэбиттии, Хаарпап өлүгүн эргийэ хаама сылдьан дьикти­тик умайбыт харахтарынан дьөлө үүттээтэ. Кыһыы­та-абата киирэн, ис-иһиттэн имэҥирэн тыһы эһэ курдук часкыйбахтаан ылла. Ити икки ардыгар ким эрэ ааны тоҥсуйан тобугуратта. Кэтириис булка үөмэр бэдэр кыыл курдук сымсатык аан кэннигэр ыстанна.
– Катерина Дмитриевна, тоҕо хаһыытыы-гын? – диэбитинэн боруҥуй хоско ким эрэ көтөн түстэ. Кэтириис бэйэтэ даҕаны билбэт эрчиминэн биирдэ ойоот, киһи кэннигэр баар буола түстэ. Киһитэ эргиллиэн икки ардыгар маҕайа түһэн баран быһаҕынан бүөргэ анньан кибилин­нэрдэ. Киһи соһуйан «Ыы-ых!» диэтэ уонна аал хоҥнорун курдук бытааннык эргийдэ.
Муҥунан көрбүт Кыра Ылдьаа:
– Тоҕо? Мин эйигин быыһыы кэлбитим дии… –
диэтэ уонна уйуттубакка кыыс атаҕын куус­путунан сиргэ олоро түстэ.
Итинтэн букатын соһуйбатах көрүҥнээх Кэтириис быһаҕы ыбылы харбаабыт титирэс илиитинэн уол хойуу баттаҕын истиҥник аат­таһардыы имэрийдэ. Онтон тоҕо эрэ тобук­таан сойо илик уоһуттан умнубатарбын хан­нык диэбиттии уһуннук уураата:
– Баһыыба, доҕоччуок… Эн миигин чахчы быыһаатыҥ эбээт… Утарбат буоллаххына, сотору бииргэ буолуохпут. Бырастыы… Таах мин ааммын тоҥсуйан уһуктаахха атылыннаххын… –
диэн, уол өһөн эрэр хараҕын долгуйбуттуу утары көрөн олорон өрүһүспүттүү саҥарбахтаан хаалла.
– Барыта сөп… Мин мантан ордук эйиэхэ биэрэрим суох ээ, көмүһүөм… Көрөөт сүрэхпин анаабыт сэгэрбэр эйиэхэ олохпун бэлэхтээбитим дьолум буолбатах дуо, Кэтии? Кэтэһиэҕим… – Кыра Ылдьаа утуйан эрэр киһилии бөлүөстүбүт куолаһынан хардарда уонна мичээр олорбут уоһун ньимиппэккэ хара харахтарын хаһан да аспаттыы быһа симнэ.
Кэтириис уол налыйбыт илиитин сойуор диэ­ри иэдэһигэр сыһыары тутан олордо, онтон ту­ран хайыы сах көһүйбүт өлүгү ыалдьыа диэбиттии сэрэнэн сиргэ сытыарда. Холкутугар түспүт киһи­лии байааттаҥнаан тиийэн ааны иһиттэн хатаа­та. Хаан билик буолбут таҥаһын устан дьыбааҥҥа бырахта. Чочумча тугу эрэ толкуйдаабыттыы ту­ра түһэн баран, хаһан эрэ Эдгард ат миинэригэр анаан атыыласпыт эр киһилии ыстаанын хаты­ҥыр таһаатыгар тардынна, халыҥ түү сибиитэ­рэни утуйар ырбаахытын таһынан кэттэ. Онтон түрүмүө иннигэр олорон, «өстөөҕүм эн эбик­кин» диэбиттии, уһун суһуоҕун бобуччу харбыы-харбыы хааннаах быһаҕынан сулардыы сэлээн кэбистэ. Муостаҕа түспүт баттахтар иччилэрин кытта бырастыылаһардыы хара долгуннарынан килбэчиһэ оонньуу сыттылар. Кэтириис, үллэ сы­тар суһуоҕун көрөөт, хараҕын уута икки уһун утахтыы субурус гына түспүттүн сөбүлээбэтэхтии харытын оҕотунан туора ньуххайан кэбистэ да, баттаҕын түүрэ харбаан ылан тыылыы тэбэн сытар Кыра Ылдьаа маҥан ырбаахытын уолугар симнэ.
– Сотору тиийиэҕим, кэтэһээр… – диэн бүтэҥитик ботугураата уонна үөрүйэҕинэн су­һуо­ҕун силэйэрдии кэҕис гынаат, хомуот тардарыттан туох эрэ кумааҕы суулааҕы ылан ытыһыгар кумуччу тутта. Балааскайдаан тии­йэн аанын аһан, көрүдүөргэ таҕыста. Ким даҕаны аахайбата, ханнык эрэ уолчаан дииллэр быһыылаах. Аан аттыгар тиийэн көхөҕө ыйанан турар билбэт киһитин сүртүүк сонун харбаата даҕаны, суһаллык таһырдьаны былдьаста. Ха­һааҕа баайыллан турбут таптыыр атын сиэтэн таһааран сыбыдахтыы мииннэ да, илин диэки туһулаан түһүнэн кэбистэ.

VII

– Өлбүт киһини, буолаары буолан ытаан-соҥоон куһаҕаннык барбыт эдэр оҕону таҥас­тыыр былыр-былыргыттан сүрдээх кэптээх, энньэлээх даҕаны буолар диэни истэрим, – эһэм балачча саҥата суох олорбохтоон баран, кэпсээнин салгыыр. – Сиэрин-туомун даҕаны толорор биһиги кэммитигэр уустуктардаах этэ. Ол иһин тута тугу даҕаны хардарбатаҕым, биир түүн толкуйдуурга быһаарыммытым. Аанчы­гым ол түүн суорума суолламмыт Кэтириис муҥнааҕы аһынан ытаан сыҥсыйан хоммута. Мин бэйэм оҕолорбун эмиэ ити Миитэрэй курдук бу дьалхааннаах олохтон көмүскүүр кыаҕым суоҕун санаан, сүрэҕим анньыалаан ха­рах­пын симпэтэҕим. Сарсыарда туран кэтэһэн мылаллан олорор хоноһобор: «Доҕоор, дьэ ыарахан көрдөһүүлээх кэлэҥҥин, санаабын олус хаайдыҥ. Интикэбит сэмэтэ-суҥхата хачча буоларын билэр буолаҥҥын, оҕолордоох ки­һиэхэ кэлэн олордоҕуҥ! Мин иэстэбилэ оҥо­рооччу киһиэхэ буоларын сэрэйэбин, онон сиэрбин-туоммун тутуһан үс түүннээх күн кыһабыттан арахпакка, икки харахтаахтан кис­тээн уһаныахтаахпын. Эн ыар санааҕын хай­дах бу балаҕаҥҥа киллэрбитиҥ курдук илдьэ таҕыс. Уонна икки харахпар көстүбэккэ сүтэн хаал! Үс хонон баран бэйэҥ буолбакка, атын киһини ыытаҥҥын ыллараар… – диэбитим. Былыргы сиэринэн куһаҕан өлүүлээх киһини дьиэҕэ көр­бөт куолу, эбэтэр муус ураҕаһынан кыйдаан ыытар сиэр баара. Онон үөттүрэхпин харбаан ылан, ойон турбут киһини сыыһа-халты охсон хааллым. Киһим буолуохтааҕын курдук бэлэм турбут сыарҕатыгар ыстанан тахсан олордо да, эккирэтэн бачыгыраһан тахсыбыт Көстөкүүн биһикки ыйбыт-хайбыт ортотугар куотан тиби­линнэрэ турбута.
Салгыы тугу гыммыппын кэпсиир табыллыбат. Үс күнүнэн ууһум балаҕаныттан букатын көрбөт буолан балааскайдаан тахсан, күрдьүк хаарга охту­буппун булбуттара. Көстүбэттэр көрөрбүн супту эмэн барбыттарын тута таайдаҕым дии. Онтон ыла бу хараҥаҕа мунан сылдьабын… Ол эрээри би­ли сордоох тиһэх таҥаһын таҥас­таабыппын ула­хан аньыынан аахпаппын, кыра­тык да кэмсим­мэп­пин. Дьэ ити ээ, көмүскэлэ суох көстүбэккэ да көлөттөрө диэн. Аанам хара өлүөр диэри тыа саҕатыгар үүнэн турар дөлүһүөн сибэккитин көрдөҕүнэ, хараҕа ууланар буолаахтыыра.

Эһэм санаата алдьанан, куруускалаах чэйин абарбыттыы тыастаахтык иһэн киллиргэппитэ.

Куорсуннаах

Чолбон. – 2021. – №3