Н.К. Седалищев-Дьүөгэ Ааныстыырап оҕо суруйааччытын быһыытынан литератураҕа киирбитэ. 1938 сыллаахха «Бэлэм буол» хаһыакка эппиэттиир сэкирэтээринэн, онтон эрэдээктэринэн бэрт айымньылаахтык үлэлээн иһэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ыҥырыллыбыта. Үс төгүл ыараханнык бааһырбыта. 1944 сыллаахха уоттаах кыргыһыы кэмигэр сураҕа суох сүппүтэ.
Отутус сыллар саҕаланыылара – Улуу Октябрь уйгулаах күнүн анныгар улааппыт советскай Саха сирин ыччата үөрэххэ-сайдыыга умсугуйан туран дьулуйбут, оройуоннар уһук-кытыы муннуктарыгар тиийэ аһыллыбыт үгүс ахсааннаах оскуолалар, техникумнар, институттар ааннарын киэҥник тэлэйэн киирбит, уус-уран литератураҕа кэрэхсэбилэ күүһүрбүт кэмэ этэ. Ол сылларга тахсыбыт хаһыаттар литературнай страницаларын, уус-уран сурунааллары, альманахтары арыйдаххына, үгүс дьоннор ааттарын көрсөҕүн. Уус-уран литератураҕа күүстэрин холонон көрбүт ити сүүһүнэн дьонтон кэлин бэрт аҕыйахтара – айар үлэҕэ чахчы дьоҕурдаахтара эрэ литератураҕа хаалбыттара, суруйааччы буолбуттара. Кинилэртэн биирдэстэрэ Дьүөгэ Ааныстыырап.
Дьүөгэ Ааныстыырап (Никифор Кирикович Седалищев) 1913 сыллаахха тохсунньу 29 күнүгэр Үөһээ Бүлүү оройуонугар Кэнтик нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. «Ийэм Үөһээ Бүлүү баайдарыгар, чиновниктарыгар хамнаска сылдьара, – диэн кэлин суруйааччы кыра оҕо сааһын туһунан ахтан суруйбута. – Биһиги – баралыыстаабыт убайым, сэлликтээн ыалдьар эбэм уонна мин – хотону кытта силлиһэ турар тымныы саха балаҕаныгар олорорбутун өйдүүбүн. Ийэм килиэп дуу, саахар дуу тоорохойун, биитэр аҕыйах арсыын сиидэһи кэһиилэнэн кэллэҕинэ, биһиги дьүдьэх балаҕаммытыгар үөрүү-көтүү бөҕө буолара…»
1924–1925 сс. үөрэх дьылыгар Никифоры Үөһээ Бүлүү оскуолатыгар биэрбиттэрэ. Онтон ыла быыстала суох үөрэнэн, Бүлүү оскуолатын 7-с группатын бүтэрэн баран, кини 1931–1932 сс. үөрэх дьылыгар Н.Г. Чернышевсккй аатынан Бүлүүтээҕи педагогическай техникумҥа киирбитэ. Техникум үһүс куурсугар үөрэнэ сылдьан ыалдьан, үөрэҕин ситэ бүтэрбэккэ, уурайан хаалбыта.
Н.К. Седалищев бэрт эдэр сааһыттан общественнай үлэҕэ көхтөөчтүк кыттыбыта. Кини 1928 сыллаахха, өссө оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, комсомол кэккэтигэр киирбитэ. Сити сыл, уон алта саастаах уол, Үөһээ Бүлүү улууһун Ситэриилээх Комитетын эппиэттээх боломуочунайа буолан, II Хоро нэһилиэгэр сир түҥэтигин ыытыспыта. Эһиилигэр саас артыал председателлэрин биир ыйдаах куурустарын бүтэрэн баран, Кэнтик нэһилиэгэр «Кэнтик» диэн тыа хаһаайыстыбаннай артыалы тэрийсибитэ, сайыныгар ол артыал бырабылыанньатын председателинэн үлэлээбитэ. Оттон техникумҥа үөрэнэр кэмигэр кыһын биирдии-балтараалыы ый нэһилиэгэр боломуочунай буолан тахсан, холкуостарга дохуот үллэһигин, үп хомуурун уо.д.а. ыытыһара, сайынын хомуур үлэлэригэр көмөлөһөрө.
Техникумтан уурайан баран, Н.К. Седалищев 1934 сыллаахтан 1936 сыллаахха диэри Бүлүү, Үөһээ Бүлүү оройуоннарын оскуолаларыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан үлэлээбитэ. 1936 сыллаах сайын Якутскайга пионерскай үлэһиттэр куурустарын бүтэрбитин кэннэ, кинини комсомол Нам оройуонунааҕы комитетын пионердар ортолоругар үлэҕэ отделын сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. 1938 сылтан ыла Н.К. Седалищев «Бэлэм буол» диэн пионерскай хаһыат редакциятын секретарынан, онтон эһиилги сайыныттан ыла ити хаһыат эппиэттиир редакторынан үлэлээбитэ.
Н.К. Седалищев аркыыбатыгар «Прозаҕа кэлбит ыллыгым» диэн кини хайдах суруйааччы буолан испитин туһунан быстах бэлиэтээһиннэрэ бааллар. Онно кини буукубаны холбоон тыл таһаарар буолуоҕуттан ыла сахалыы литератураны умсугуйан туран ааҕарын, «Соһуччу үөрүү» диэн Эрилик Эристиин кэпсээнин ааҕан баран ытаабытын ахтар. «1933 сыл. уус-уран литература туһунан өйдөбүллэммитим, – диэн итинтэн салгыы кини суруйар. – Суруйааччылар айымньыларын ааҕа-ааҕабын, «мин бэйэм да суруйдарбын хайдах буолуо этэй?» диэн ымсыыра санаан кэлэрим. Ол гынан баран туох туһунан, хайдах суруйары билбэт этим…»
Бу сыл Бүлүү педтехникумугар литературнай куруһуок тэриллэр. Литературанан дьарыктаныан баҕалаах ыччаттар, ол куруһуокка киирэн, литературнай айар үлэ төрүттэрин кытары билсиһэллэр, бэйэлэрэ ырыа-хоһоон, кэпсээн суруйарга күүстэрин холонон көрөллөр. Ити сыл литературнай куруһуок чилиэннэрин суруйуулара хомуллан, «Кыайыы кыымнара» диэн кинигэ буолан, Якутскайга бэчээттэнэн тахсар.
«Кыайыы кыымнарыгар» Н.К. Седалищев «Ууһуттар» диэн Үөһээ Бүлүү пионердарын олоҕуттан суруйбут очерката бэчээттэммитэ. Очерк ис хоһооно бэрт судургу: Куорамыкы дэриэбинэтигэр пионерскай лааҕырга олорор оҕолор, сөтүөлүү сылдьан, уу анныгар сыгынах силиһэ сытарын уу оҕуһун муоһа дии саныыллар. Ону ыла киирэн иһэн икки оҕо, буруукка эрийтэрэн, тимирэ сыһаллар. Кинилэри доҕотторо быыһыыллар. Бу очерк, уус-уран өттүнэн төһө да элбэх итэҕэстээх буоллар, эдэр ааптар литературнай үлэҕэ чахчы дьоҕурдааҕын, күннээҕи олох событиеларыттан кэрэхсэбиллээҕи чопчу көрөр кыраҕы харахтааҕын туоһулаабыта.
«Ууһуттар» Н.К. Седалищев уус-уран литератураҕа аан маІнайгы хардыыта, кини айар үлэҕэ инники суолун тосхоллообут суруйуута буолар. Суруйааччы кэлин да үгүс кэпсээннэрин оҕоҕо анаабыта. Үөрэнээччилэр, пионердар олохторо, кинилэр үөрэниилэрэ, доҕордоһуулара, баҕарар баҕарыылара, дьулуһуулара – Н.К. Седалищев айымньытын сүрүн темата буолбута. Суруйааччы советскай эдэр көлүөнэ ыччаты ис сүрэҕиттэн таптыыра, оҕолорго дьоллоохтук үүнэр-сайдар кыаҕы биэрбит Ийэ дойдутунан киэн туттуута кини суруйууларын хас биирдии строкаларыттан өтө көстөрө. Кини эдэр көлүөнэни – коммунизм хойукку тутааччыларын иитиигэ, үөрэтиигэ айар талаанынан эрэ буолбакка, бэйэтэ быһаччы үлэтинэн кыттар баҕа санаалааҕа. Ол да иһин кини куруутун оскуолаҕа үлэлииргэ, учууталлыырга дьулуһар буолара. «Педагогическай үлэҕэ сөптөөхпүн, дьоҕурдаахпын дии сананабын. Учууталлаатарбын ордук буолуо этэ, – диэн кини хас автобиографиятын ахсын бигэргэтэн суруйара. – Мин баҕа санаам – учуутал үлэтигэр барыы…»
Н.К. Седалищев оҕолор быһыыларын-майгыларын, психологияларын, интэриэстэрин үчүгэйдик билэрэ, судургу, дьэҥкэ тылларынан кинилэргэ кэрэхсэтэр уобарастары, хартыыналары сатаан ойуулуура. Суруйааччы ыраахтааҕы былааһын саҕана дьадаҥы дьон оҕолоро эрэйгэ-кыһалҕаҕа эриллэн улааталларын, былыргы оскуола түктэри үгэстэрин туһунан, советскай оҕолор дьоллоро, сырдык кэскиллэрэ үгүс охсуһуунан, сиэртибэнэн ситиһиллибитин туһунан эдэр ааҕааччыларыгар итэҕэтиилээхтик кэпсиирэ.
«Куонда-Кириэскэ» диэн кэпсээнигэр суруйааччы революция иннинээҕи оскуоланы ойуулуур. Бу кэпсээн маҥнайгы строкаларын ааҕааккын кытта «уһун бытыктаах, сирэйэ кыдаҕарыйбыт, хаан тымырдардаах харахтарын түҥнэри көрбүт» Винокуров аҕабыт ынырык мөссүөнэ субу көстө түһэр. Кини оҕолор өйдөрүн-санааларын итэҕэл дьаатынан сутуйар. «Таҥара хас сирэйдээҕий, хас сүһүөхтээҕий?» диэн ыйыта-ыйыта, кини үөрэнээччилэри арсыын уһуннаах элиниэйкэнэн кырбаталыыр, кулгаахтарыттан сиэтэн илдьэн муннукка кырыылаах хардаҕаска тобуктатан туруортуур, араас быдьар тылларынан үөҕүтэлиир. Ити «үөрэхпит» дьүһүнэ. Оттон «таһырдьа хобдох баҕайы тыал үөлэс үүтүгэр энэлийэр… Куолакал тыаһа эҥин араастаан аарыгыран, лаҥкынаан түннүгүнэн киирэр… Кыра түннүктээх, аҕыйах хостоох, сарайа суох, сүүрбэччэ оҕолоох, намыһах, самнайбыт Куонда-Кириэстээҕи церковнай-приходской оскуола томтор үрдүгэр боруоран, сиргэ тимирэн эрэрдии турар…» диэн ааптар кэпсээнин түмүктүүр. Ити хартыына былыргы оскуола дьиҥнээх балаһыанньатын ситэри ойуулаан көрдөрөр.
Эбэтэр ылан көрүөҕүҥ «Кирисиэнньэ түүн» диэн кыракый новелланы. Манна суруйааччы урут түҥкэтэх, хараҥа тыа сирин оҕолоро кыһыҥҥы таҥара бырааһынньыгын хайдах атаарбыттарын туһунан кэпсиир. Оҕолор таҥханы иһиллээри ойбоҥҥо киирэн үлүйэ сыһан тахсаллар, дьиэлэригэр кэлэн сэлиэнэйдээх ууга биһилэҕи түһэрэн, олох маска бүргэһи сүүрдэн эҥин бараһыайдыы сатыыллар. Көһүтэн-көһүтэн аҕалбыт «бырааһынньыктарыгар» оонньоон-көрүлээн бүттэхтэрэ ити…
Дьэ итилэргэ холоон көрдөххө, суруйааччы советскай оскуоланы, советскай оҕолор үөрэхтэрин, олохторун хайдах курдук сырдык, кэрэ кырааскаларынан ойуулууруй! Эрбэйбит кугас баттахтаах, төгүрүк саһархай харахтардаах кыракый Татыйаас туттар быһыылыын, өйдүүн-санаалыын инники ахтыллыбыт кэпсээннэргэ ойууламмыт оҕолортон букатын атын («Татыйаас» диэн кэпсээн). Кини сааһа сэттэтэ эрэ. Ол да буоллар «букваны барытын билэр, биирдии-иккилии сүһүөхтээх тыллары холбоон ааҕар». Букварь, тэтэрээт, харандаас – кини саамай күндү маллара. Татыйаас өссө хомусчут идэлээх, ырыаны олус таптыыр. Бу иччиттэн-абааһыттан куттаныы күлүгэ түспэтэх чаҕылыІнас харахтардаах, ырыа-тойук, үөрүү-көр аргыстаах Татыйаас уобараһыгар советскай оҕолор сырдык кэскиллэрэ тыктарыллан көстөр курдук.
«Эһиги дьоллоох оҕо сааскыт халлаантан түспэтэҕэ, аҕаларгыт, убайдаргыт илиилэригэр саа-саадах ылан охсуһан, батталлаах олоҕу суулларан, эһиги сырдык кэскилгитин түстээбиттэрэ», – диэн этэрэ суруйааччы эдэр ааҕааччыларыгар. Кини «Утах», «Кыһылбын уонна оскуолаҕа үөрэнэбин» диэн кэпсээннэригэр ити улуу охсуһуу эпизодтарын чаҕылхайдык ойуулаабыта. «Кыһылбын уонна оскуолаҕа үөрэнэбин» диэн кэпсээҥҥэ Саха сиригэр гражданскай сэрии будулҕаннаах кэмэ көстөр. Халыҥ тайҕа быыһыгар бүгэн сытар Дьадаҥы Дьарааһын туруорбах балаҕанын тэлгэһэтэ икки өстөөх сэриилэр айаннаан ааһар аартыктара буолар. Дьадаҥы Дьарааһын тоҕус саастаах оҕото Байбааскы бу будулҕан үөһүгэр түбэһэр. Кини убайа Хабырыыска, кыһыл этэрээтигэр киирэн, үрүҥнэри утары кыргыһа барбыт. Аҕалаах ийэтэ бандьыыттар өһүөннэриттэн күрэнэн, атын ыалга тэскилээбиттэр. Байбааскы санаата – убайын диэки, кыһыллар диэки. Кини убайа «бандьыыттары кыайдахпытына, эн оскуолаҕа үөрэниэҕиҥ» диэбитин бигэтик өйдүүр. Кини үрүҥнэри утары көрөн туран: «Кыһылбын уонна оскуолаҕа үөрэниэм», – диэн чаҕылытар. Ол иһин кини бандьыыттартан кырбанар. Кыһыл этэрээтэ үрүҥнэри үлтү сынньар. Байбааскы иннигэр дьоллоохтук үүнэр-сайдар киэҥ суол тэлэллэр…
Н.К. Седалащев бу айымньылара эдэр ааҕааччыларга биһирэппиттэрэ уонна сахалыы тылынан оҕо литературата сайдыытыгар улахан суолталаммыттара.
Н.К. Седалищев улахан дьоҥҥо анаан эмиэ суруйара. Кини «Лоокуут уонна Ньургуһун» диэн норуот былыргы номоҕунан суруйбут сэһэнин таһынан холкуоснай тутуу тематыгар, социалистическай олох үөскэппит саҥа дьоннорун тустарынан хас да кэпсээни бэчээттэппитэ. Саха үлэһит бааһынайа тиийиммэт-түгэммэт кырыымчык олохтон букатыннаахтык арахсыытын, партия ыйар суолугар – холбоһуктааһын суолугар бигэтик киириитин, кини, өйө-санаата тосту уларыйыытын суруйааччы «Иитиллэр иэстээх», «Сылгыһыт» диэн кэпсээннэригэр ойуулаан көрдөрбүтэ. Куоракка уолугар ииттэрэ киирэн баран, төһө да кырдьаҕас буоллар, тулуйан-тэһийэн олорбокко, холкуоһун үлэтин-хамнаһын ахтан, дойдутугар төннүбүт Назар оҕонньор («Иитиллэр иэстээх»), дьахтар анала дьиэ-уот үлэтэ эрэ диэн хаалынньаҥ санааттан арахсыбатах дьоннор утарылаһалларын, элэк-хаадьы, хоп-сип саҥаларын аахсыбакка, дьахтар даҕаны эр киһини кытта тэҥҥэ холкуос бары үлэтигэр кыттар кыахтааҕын дьэҥкэтик дакаастаабыт Өрүүҥкэ («Сылгыһыт») – бу саҥа социалистическай олоҕу активнайдык тутуһар дьоннор.
Н.К. Седалищев айар маастарыстыбата сылтан сыл, кэпсээнтэн кэпсээн ахсын ситэн-хотон испитэ. Кини, омос көрдөххө, олох бытархай чахчыларын ылан баран, киэҥ ис хоһоонноох түмүктэбиллээх санаалары этэри, кэмчи тылларынан арылхай хартыыналары, тыыннаах характердары, дьэҥкэ уобарастары айары сатыыра. Н.К. Седалищев уус-уран литератураны ис сүрэҕиттэн таптыыра, суруйааччы үлэтигэр үрдүк көрдөбүллэри туруорара. Кини, холобура, «Суруйааччы оскуолата» диэн аркыыбатыгар баар бэлиэтээһинигэр бу курдук суруйбуттаах: «Суруйар талааннаах, дьоҕурдаах киһи үөрэннэҕинэ, олоҕу биллэҕинэ суруйааччы буолуон сөп. Олоҕу үөрэппэт, общество олоҕор туох быһыы-майгы буолбутун уонна буолан иһэрин билбэт киһи суруйар кыаҕа суох, суруйбутун да иһин – ол суруйуута мөлтөх буолар… Суруйааччы аҕала сатыы-сатыы суруйуо суохтаах. Ис сүрэҕиттэн суруйуон баҕардаҕына, ол баҕарбытын суруйбатаҕына хайдах да иҥэн-батан сылдьыа суох буоллаҕына – дьэ оччоҕо суруйуохтаах. Дьаныардаах буолуохтаах, сыыһаны оҥордоҕуна, онтон санаата төннүө суохтаах, тиэтэйиэ, бүтэрэ охсуум диэн ыгылыйыа суохтаах. Суруйарын тухары мин суруйааччы буолан бүттүм диэн саныа суохтаах…»
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаламмыта. Никифор Кирикович 1941 сыллаах сайын, атырдьах ыйыгар, Советскай Армия кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Бу биһиги иннибитигэр кини армияҕа сылдьан дойдутугар ыыппыт суруктара – сыал ытар кумааҕы лоскуйугар, фронтовой открытка кэмчи сирэйигэр суруйталаабыт суруктара сыталлар. Олору аахтаргын эрэ сырдык дууһалаах, амарах сүрэхтээх, Ийэ дойдутугар муҥура суох бэриниилээх советскай патриот кэрэ мөссүөнэ көстө түһэр. Ол суруктар көҥүл норуот эйэлээх олоҕун аймаабыт фашистарга өһөгөйдөөх өһүнэн, советскай норуот кыайыытыгар энчирээбэт эрэлинэн тыыннаналлар.
Суруктарыттан көстөрүн курдук, Никифор Кирикович 1942 сыл муус устар ыйыгар диэри Сибиргэ Чита, Новосибирскай куораттар аттыларыгар байыаннай үөрэххэ үөрэнэн, радист идэлэнэн, фроҥҥа барбыт. Сэриилэһэр сиригэр, Соҕуруулуу-арҕаа фроҥҥа тиийэн иһэн, кини бу курдук суруйбут: «Мин Калинин куоракка баарбын. Аны аҕыйах мүнүүтэнэн барабыт. Бу куораттан сэрии сирэ бэрт чугас. Баран иһэр суолбутун өстөөх куруутун бомбалыыр… Москваҕа 2 хоннубут. Москваттан арҕаа диэки тимир суол ойоҕоһугар дьон өлүгэ, дэриэбинэлэр, муосталар, станциялар суулларыллыбыттара дьэ сүрэ бэрт. Бу барыта фашистар алдьатыылара… Армияҕа бачча тухары үөрэнэн баран, өстөөҕү утары сэриигэ хайаан да киирэргэ дьулуһан иһэбин. Фашистар таһаарбыт алдьархайдарын субу хараххынан көрөн туран, хааныҥ хамсаабат буолуон сатаммат эбит. Дьоллоох олоххо баҕарар киһи абарар-сатарар суола эбит».
«Биһиги аан маҥнай Ленинградтан уонча көс бэттэх тохтообуппут. «Онно сэрии биһигиттэн 10–12 биэрэстэ сиргэ буола турара. Биһиги үрдүбүтүнэн самолеттар охсуһаллара. Немец самолеттара халлаантан умайбытынан түһэллэрин хаста да көрдүм. Билиэн түбэспит немецтэри эмиэ көрөттөөтүм… – диэн суруйар кини 1942 сыл ыам ыйын 2 күнүнээҕи суругар. – Ол олордохпутуна эмискэччи бирикээс кэллэ – атын сиргэ сыҕарыйарга. Тобукпутунан ууну, бадарааны икки суукка тухары кэһэн саІа сиргэ кэлэн тохтоотубут… Хаһан бирикээс кэллэ да – сэриигэ киирэбит: сарсын дуу, өйµүн дуу. Тохтообут сирбит үчүгэй, бэс ойуур, салгына доруобай. Саас барахсан кэллэ. Чыычаахтар ыллыыллар, үрэххэ балык сэмсиир, кустар саҥарсаллар, ойуурга улар охсор, ылааҥы күн үөһэттэн тыгар. Мин маннык сааһы кытта Сахам сирин, саха ыаллардаах, үрүҥ астаах, үүттээх-суораттаах, түптэ буруолаах алааһы ахтабын… Өлүөм диэн санаа ончу суох, хайдах эрэ бэйэбин дьоллооҕунан, өлүө суоҕунан, дойдубар эргийиэҕинэн сананабын…»
«Дьэ эн суруккун түһээн да көрбөтөх усулуобуйабар сылдьан туттум – уоттаах сэрии буола турдаҕына окуопаҕа сытан… – диэн суруйар Никифор Кирикович кэргэнигэр 1942 сыл ыам ыйын 16 күнүгэр. – Биһиги сэриилэспиппит 8 хонно. Сэрии олоҕо, усулуобуйата диэни киһи киһиэхэ сатаан кэпсиэх буолбатах. Мин туох да буолан көрө иликпин, арай 2 төгүл сэнэрээт, миинэ аттыбар тµґэн кіхсµм доргуйталаата – бу букатын кыра дьыала… Немецтэр самолеттан бомбалыыллар, пушкаттан уонна минометтан ыталлар. Сороҕор төһө эмэ киэҥ сиргэ тыыннаах кырыс орпот буолар. Оттон биһиги немецтэргэ оннооҕор ордугунан хардарабыт, онон кыралаан иннибит диэки сыҕарыйан иһэбит. Мин сибээс взводугар телефониһынан үлэлиибин. Сэрии буола турдаҕына командирдар приказтарын телефонунан биэрэбин. Үксүн сэрии уотун хаба-ортотунан айаннаан штаб уонна роталар икки ардыларыгар сибээс линиятын тардабын. Итинник үлэни сүүрүүнэн, аттаан уонна быарбынан сынан толоробун, ууну, кутаны, бадарааны хаба ортотунан барабын. Куттанар, өлүөм эбээт диэни киһи умнар буолар эбит. Снаряд аттыгар түһэн дэлби ыстаннаҕына, хаптас эрэ гынаҕын. Табаарыһыҥ бааһырдаҕына эбэтэр өллөҕүнэ бэлиэтии эрэ көрөн кэбиһэҕин. Оттон винтовка уонна пулемет буулдьатыттан кумаардаан да көрбөккүн. Тапта±ына биирдэ охтуоҥ буолуо…»
«Биһиги сэриилэспиппит 25 хонно, – диэн суруйар кини ыам ыйын 31 күнүгэр. – Биһиги учаастак, хотугулуу-арҕаа фронт, кыра-кыратык иннибит диэки сыҕарыйан иһэбит, немецтэри кыайан-хотон…»
Никифор Кирикович фроҥҥа сылдьан 1942 сыл бэс ыйын 20 күнүттэн ыла офицердар куурустарыгар үөрэнэр.
«Кууруспут 20.1Х.42 с. бүппүтэ, – диэн суруйар кини 1942 сыл сэтинньи 10 күнүгэр. – Мин үөрэхпин туйгун сыананан бутэрбитим. Ол иһин 200 солкуобайы бириэмийэ биэрбиттэрэ. Кууруспутун бүтэрээт сэриилэһэ фроҥҥа барбыппыт. Оттон бу күҥҥэ диэри сэриилэһэ сылдьабын. Доруобуйам үчүгэй. Взвод командирабын, званием – младшай лейтенант. Октябрь 25 сылын бэрт үчүгэйдик үөрэн-көтөн бырааһынньыктаан аһардыбыт – немецтэри кыралаан “бытырҕатабыт”».
«Киэһэ. Иллэҥ бириэмэм. Кыраһыыным баранара чугаһаан, уот имик-самык умайар, – диэн суруйар кэргэнигэр Никифор Кирикович 1942 сыл ахсынньы 27 күнүгэр. – Бу сурукпун суруйа-суруйа, дойдубун, эйигин, билсэр дьоммун сытыы баҕайытык ахтан кэлэбин. Дойдуну, кэргэни ахтартан ордук киһи сүрэҕин тыытар туох баарый? Өстүйэр, абарар санаа баар. Ийэтиттэн оҕотун, ойоҕуттан эрин арааран, тыһыынчанан көстөөх сиргэ сэриигэ ким миигин тиэрпитэй? Чуумпу, дьоллоох олохпуттан арааран, кыһыҥҥы тымныыга тоҥорго, сайыҥҥы бадарааҥҥа булкулларга ким миигин кыһайбытай? Тапталлаах кэргэммин, төрөөбүт Сахам сирин ахтартан сүрэҕим ыалдьарыгар ким миигин тиэрпитэй? Советскай норуот дьоллоох олоҕун ким аймаата? Советскай норуот кыа хаанын ким тохто? Мотя! Өйдөө, барытыгар буруйдаах – Гитлер, германскай фашизм. Дьэ, ситиһэр чаас улам чугаһаан иһэр. Өлбөтөхпүнэ мин эмиэ ситиһиэм. Өллөхпүнэ – мин табаарыстарым ситиһиэхтэрэ!».
Итинтэн салгыы кини суруйар: «Суруйааччы буолар – төрөөбүт культураҕа, искусствоҕа умньанар эмиэ эрэйдээх буолар эбит. Дойдубун мин сити боппуруоһунан ситимнээн ахтабын. Сахалыы кэпсэппэтэҕим, саха саҥатын истибэтэҕим балтараа сыл буолла… Нууччалыы билэр, нуучча саҥатын истэр эмиэ кэрэ буолар эбит…»
Онтон аҕыйах хонон баран, 1943 сыл тохсунньу 3 күнүгэр суруйбут суругар ааҕабыт: «Ахсынньы 29–30 күннэригэр ыраах 50 биэрэстэлээх походка барбыппыт. Дэлби сылайан баран, ойуурга тоҥуу хаарга хоммуппут. Походтан кэлээт, сэриилэһэ 20 биэрэстэлээх сиргэ ааспыппыт. Саҥа дьыл түүн, сэриилэһэ-сэриилэһэ, буулдьа тыаһын, снаряд эстэрин анныгар эмиэ тоІуу хаарга хоннубут… Мин саҥа дьылы көрсүүм итинник».
Ити кэнниттэн Никифор Кирикович эмиэ быыстала суох фроҥҥа, сэриилэһэр армияҕа сылдьар. Ол быыһыгар иккитэ бааһыран баран үтүөрэр. 1943 сыллаахха сайын бэс ыйын 10 күнүгэр «мин үһүс бааһырыым буолла. Бэс ыйын 20 күнүн эргин үтүөрэн эмиэ сэриилэһэ барыам» диэн суруйар. Онтон ыла эмиэ быыстала суох кыргыһыы үөһүгэр сылдьар.
Никифор Кирикович кэнники суругун анныгар «1944 сыл олунньу ый 6 күнэ» диэн дата турар. Онно кини «Сыап устун аһаран ис!» диэн үрүт кытыытыгар бэчээтинэй суруктаах кыракый лиис кумааҕыга: «Бу сибилигин кыргыһыы умайар уотун ортотугар сытабын, быыстала суох, утуйа-сынньана түспэккэ, сэриилэспиппит хас да суукка буолла», – диэн эппит. Ити кини тиһэх суруга. Ити кэнниттэн киниттэн сурук кэлбэтэх…
Н.К. Седалищев–Дьүөгэ Ааныстыырап саха советскай литературатын сайдыытыгар үгүһү оҥорор кыахтаах, киһи элбэҕи күүтэр суруйааччыта этэ. Кини төрөөбүт норуотун олоҕун, үлэтин, охсуһуутун туһунан кырдьыктаахтык кэпсиир үгүс айымньылары биэриэҕэ, бөдөҥ прозаик буола үүнүөҕэ диэн ааҕааччылар эрэнэ саныыллара. Ити эрэл туолбатаҕа. Ол да буоллар кини бэчээттэтэн хаалларбыт бастыҥ суруйуулара биһиги литературабыт кылаатыгар киирсэр толору бырааптаахтар.
Софрон Данилов
1957 с.
Чолбон. – 2016. – №7