«Чолбон» сурунаал 1928 сыллаах 5-6 №-гэр Былатыан Ойуунускай «Саха үөскээбитэ» диэн ыстатыйата тахсыбыта. Новгородов алфавитынан бэчээттэммит ити өрдөөҕү ыстатыйа билиҥҥи да ааҕааччы болҕомтотун тардыах түгэннэрдээх. Сүрүн санаата — саха гуунн (билиҥҥинэн хуунн) омуктан үөскээбитэ диэн
КЫРГЫС ОМУК ОСТУОРУЙАТЫН ЧИНЧИЙБИТ
ТЫНЫСПААЙАП ДИЭН КИҺИ ХОМУЙБУТ МАТЫРЫЙААЛЛАРЫТТАН ЫЛЫЫ
1925 сыллаах дьылга Таскыан диэн куоракка норуот үөрэҕин хамыссарыйаата Тыныс- паайап диэн киһи кыргыс омук остуоруйатын туһунан хомуйбут матырыйаалларын бэчээттээн таһаарбыта. Ол хомуллубут матырыйааллартан ити ааттаммыт Тыныспаайап диэн табаарыс саха омук туһунан кини түмүктээн этэр эбит: «Саха омук бары түүр омуктар төрдүлэриттэн үөскээбит — гуунн», — омуктан диэн.
Саха омук кимтэн кииннэнэн, хантан хааннанан үөскээбитий диэн хас эмэ сылы мэлдьи үлэлээн баран — саха урукку остуоруйатын чинчийбит, суруйарга ылыммыт Хабырыыл Баһылайап Сэлэпиэнтэп эмиэ — саха үөскээбит төрдө гуунн омук диэн этэр эбит. Онон бүтүүлээх этиини кэтэһэбит т. Сэлэпиэнтэптэн.
Батааньын этиитинэн моҥол (монгол) омук остуоруйаһыта, Ордос кинээһэ Санаан-Сэһээн диэн киһи суруйбутунан бу моҥол омук үс бөлөх эбиттэрэ үһү.
Маҥнайгы бөлөх Экэ-моҥол. Иккис бөлөх суу-моҥол, үһүс бөлөх кэрээйдэр диэн араартаан суруйбут эбит. Ити этиллибит Санаан-Сэһээн диэн кинээс, Киристиэс төрүөбүтүн кэнниттэн сэттис үйэҕэ олорбут киһи. Аартаах Чыҥыс-Хаан саҕанааҕы остуоруйаһыт Арасыыт-Эддин диэн киһи бу үөһээ ыйыллыбыт кэрээйдэри биэс суол оруодалаан араартыыр эбит. 1) сахыйааттар, 2) дубойууттар (дубоууттар), 3) тоҥойууттар (тонгоиттар), 4) албаттар, 5) харкыттар диэн ааттаан.
Арасыыт-Эддин этиилэриттэн Тыныспаайап кэрээйдэр ахсааннарын 900 тыһыынча киһилээхтэр диир эбит. Бу кэрээйдэри Чыҥыс-Хаан кырган, кыайан холбообут эбит бэйэтин норуотугар 1203 сыллаах дьылга.
Тыныспаайап хомуйбут матырыйаалларынан моҥол үһүс бөлөҕүнэн Санаан-Сэһээн суруйбут кэрээйдэр моҥол омуктан төрүттэммэтэх норуот эбит. Кини үөскээбит төрдө гуунн омук эбит.
Тыныспаайап матырыйаалларынан Тугурул-Хаан ыраахтааҕылыырын саҕана кэрээйдэр Онуон, Кэрүлээн, Орхуон өрүс төбөлөрүгэр олорбуттар эбит. Ол бириэмэҕэ кэрээйдэр Кытай ыраахтааҕытыгар даан төлүүр эбиттэр. Кытай ыраахтааҕыта 1253 сыллаах дьылга Тугурул-Хааҥҥа кэрээйдэр дааннарын төлүөбэтэхтэрин хомуттаран төлүүргэ дьаһал биэрбит эбит.
Оҕотой сиэнэ Хайды-Хаан саҕана кини кыргыһыыларыгар кэрээйдэр 1270 сыллаах дьылтан 1301 сыллаах дьылга дылы сылдьыспыт эбиттэр. Бу бириэмэҕэ урукку олорбут сирдэриттэн сыҕарыйан Хара-Ыртыыс умнаһыгар олорбут эбиттэр. Бу кэнниттэн 1370-х дьылтан 1400 сыллаах дьылга дылы Тимир-Хаан кыргыһыыларын саҕана кэрээйдэр Хара-Ыртыыс таһынан Ала-Күөлтэн Дьирэҥ-Хабырга диэн хайаҕа диэри олорбуттар.
Ол кэнниттэн 1408 сыллаах дьылтан 1428 сыллаах дьылга дылы моҥол ыраахтааҕыта Баайс-Хаан дьуҥгаар омугу кытта 61 төгүл охсуһа сытаан баран биирдэ эрэ кыайбыт эбит. Онон бу кыргыһыылар бүтүүлэригэр 1420 сыллаах дьылтан 1430 сыллаах дьылга дылы дьуҥгаардар кэрээйдэри үнтү кырбаан Лэпсиинискэй уйиэһи былдьаан ылан үүрэн кээспиттэр эбит.
Бу бүтүн кэрээйдэр үнтү сынньыллыбыттарыттан ыла кинилэр биир хаан уруулара сахалар — (сахыйааттар) хас даҕаны бөлөх буолан хайдыспыт эбиттэр. Биир бөлөх Энисиэй өрүскэ барбыт эбит, онно тиийэн Абакаан икки Уус икки диэн Энисиэй салааларыгар олохсуйбут. Нуучча омук бэйэтигэр холбоон баран саҕаай татаардара диэн ааттаабыт эбит.
Иккис бөлөх усбиэктэри кытта Бухаара икки Хиибэ икки сирдэригэр Бэргээн-Самаркаан диэн уобаластарга хаалбыттар. Ол хаалбыттара Мухамыыт-Сайбаан диэн хаан кыргыһыыларыгар сылдьыспытынан сахыйуот диэн кыра моҥол омук ахтыллыбыт эбит, онтон туоһуланан көстүбүт. Үһүс бөлөх моҥол омук сиринэн өргө дылы булкуһан олорон баран билиҥҥи саха норуота олорор Өлүөнэ өрүс сүнньүгэр түспүтэ буолуо диэн түмүк тыл этэр эбит Тыныспаайап диэн кыргыс омук чинчиһитэ.
II
САХА МОҤОЛ ОМУГУ КЫТТА БУЛКУҺАН ОЛОРБУТ БЭЛИЭЛЭРЭ
Саха былыргы төрдүн түөспүт Тыныспаайап диэн киһи этэр эбит — бу билиҥҥи сахалар дьүһүннэриттэн көрдөххө моҥол омугу кытта булкуспуттара кырдьык быһыылаах диэн. Ол эрээри ол курдук киһи итэҕэйиэҕинэн чахчы маннык диэн эппэккэ, сэрэҕинэн эрэ этэр эбит. Арай «Саха кэскилэ» диэн уопсастыба таһаарбыт кинигэтигэр 1(4) № Кууруй Ыстапаанап диэн киһи оруннаах соҕус биир ыстатыйаны — саха омук тыла моҥол омук, уонна түүр омуктар тылларыгар хабааттыыта диэн суруйбут эбит.
Былыргы дьылларга омук омугу кытта булкуспута норуот ырыатыгар-хоһоонугар, кэпсээнигэр-чабырҕаҕар, олоҥхотугар-тойугар бэлиэтэ-суола суох хаалбат баҕайыта. Онон, саха олоҥхотун көрдөххө бу бэлиэлэри киһи булар, бу бэлиэлэр норуот олоҕор даҕаны билиҥҥэ диэри суоллара көстөр эбит.
Саха олоҥхотугар Чыҥыс-Хаан, Одун-Хаан ааттара кургуом ааттаналлар. Ону барытын бу дьон ааттара буолбатах, бу халлааны ааттыыллар диир, мин санаабар, олоҕо суох. Бу ааттаммыт Чыҥыс-Хаан, Одун-Хаан ааттарын кытта бииргэ ааттанар, олоҥхо аайы барытыгар «Сээркээн Сэһэн» диэн киһи баар. Бу киһи хайа да олоҥхоҕо хотой хоруончаҕатынан чэрэньиилэ оҥостубут, хотой хотоҕойунан куоссун оҥостон суруйар, аан дойду үрдүгэр туох кэрэ кэпсээни, улахан кыргыһыылары барытын суруйа олорор идэлэммит киһи эбит. Саха бухатыырдара, суруксуттара олоҥхоҕо биллибэт-көстүбэт. Ол таһынан буоллаҕына бу «Сээркээн Сэһэн» диэн киһи Ордос кинээһэ Санаан-Сэһээн буолуо дии саныыбын. Былыргы саха сурах хоту остуоруйаны, олоҥхону суруйбут киһи былыр баара үһү диэбит иһин, уонна булкуспут омугар биир биис ууһугар кинээһин иһин — олоҥхоҕо ахтыбыта буолуо диэн саныыбын.
Былыргы саха моҥол омугу кытта булкуспута манныгынан бэлиэ буолан хаалбыт эбит: саха бэйэтин ийэтинэн-аҕатынан олоҥхоҕо ааҕар Саха — Саара Тойону, Сабыйа-Баай Хотуну. Ити таһынан Дьуонап ойоҕо Ондуруоһап эмээхсин биир олоҥхоҕо үс саханы үөскэппитинэн, түөрт саханы төрөппүтүнэн Түөнэ-Моҥол Тойону, Кус-Хаҥыл Хотуну. Маҥнайгы икки аат дьиҥ түүр омуктар ааттыыр, ааттанар ааттара, онтон Түөнэ-моҥол диэн моҥол омук аата. Онон аакка даҕаны булкуур суола баар. Саха олоҥхотугар күн төрүөбүт Көмүс хайата, ый төрүөбүт ытык хайата диэн икки төбөлөөх биир хайа баар. Моҥол омук кэпсээнигэр Батааньын этиитинэн эмиэ аан дойду хайата «Сумэру» диэн хайа баар эбит. Бу ытык хайа үөһээ арҕаһынан күннээх ый төгүрүйэ көтөллөр эбит. Онон, ман- на эмиэ сыһыан баар. Моҥол омук сиэттиһэн баран күнү батыһа үҥкүүлүүр үһү, саха омук буоллаҕына ыһыахха үҥкүүлээтэҕинэ эмиэ сиэттиһэн баран күнү көрсө үҥкүүлүүр. Итинэн эмиэ сыһыан баар эбит.
Саха олоҥхотугар удаҕаттар даҕаны, бухатыырдар даҕаны дьүһүн уларыйар кубулҕаттаах буолаллар, онтон абааһы-адьарай бухатыырдара өлөн баран иккиһин төрүүр кубулҕаттаах буолаллар, моҥол омукка баар гэгэн-кубулҕаннар диэн син биир ойуун-удаҕан курдук дьоннор. Кубулҕаннар диэн иккиһин төрүөбүт, аатырбыт дьоннор ааттаналлар эбит. Саха олоҥхотугар Үөһээ-Аллараа дойдуларга, Орто даа дойдуга эр киһи ойуун суоҕун кэриэтэ, туой барыта дьахтар удаҕан баар, ол курдук эмиэ моҥол омукка улахан гэгэннэрэ — Үрүҥ-гэгэн, күөх-гэгэн диэннэр дьахталлар эбит. Манан эмиэ сыһыан баар.
III
ОЛОХХО-ДЬАҺАХХА ХААЛБЫТ БЭЛИЭЛЭР
Инники сүһүөххэ этиллибит Батааньын диэн чинчиһит киһи моҥол омуктары суруйарыгар этэр эбит — моҥол омук дьоно бытаны, кэйгэһи хаһаас оҥостоллор диэн, саха омук дьоно билиҥҥэ диэри бытаны, кэйгэһи күһүн хаһан сиир. Уонна моҥол даҕаны, саха даҕаны сардаананы бэккэ минньигэһиргиир эбиттэр. Саха омук арыгыны оҥорбот даа буоллар былыр былыргыттан арыгы диэн тылы бэккэ билэр, тылыттан араарбатах тыла буолар. Кыргыс омук арыгыны — арах, оттон моҥол омук буоллаҕына — аргии диир эбит. Онон, биһиги арыгы диир тылбыт моҥол киэнигэр ордук чугаһыыр эбит. Моҥол омукка үүттэн арыгы оҥороллоругар токур туруупканан сүүрдэр эбиттэр. Ол туруупкаларын «сорҕо» диэн ааттыыр эбиттэр. Сахаҕа буоллаҕына оҕо иигин-сааҕын сүүрдэр биһиккэ угуллар мас туруупка аата сорҕо буолар, уонна уус күөрдүн төбөтүгэр баар кыһаҕа киирэр туой туруупка аата сорҕо буолар. Онон, бу тылынан эмиэ сыһыан баар эбит.
Саха чинчиһитэ Сэлэпиэнтэп этиитинэн былыргы саха моҥол ураһаҕа таҥараны ахтар, алгыс-арчы этэр дьиэтэ буолар. Моҥол-ураһа диэн моҥол омуктан ылыы буолуох тустаах. Моҥол омук таҥаратын, араас алгыһын-арчытын туспа дьиэҕэ оҥорор. Онон, бу эмиэ сыһыан буолар.
IV
БҮРЭЭТ ОМУГУ КЫТТА ХАБЫРЫСПЫТ БЭЛИЭ
Саха олоҥхотугар соҕотох моҥол омук сабыдыала эрэ биллибэт эбит, манна бүрээт омугу кытта былыргы саха хабырыйсан ааспыта биллэр эбит. Ол хабырыспыт бэлиэтэ маннык. Худьакуоп диэн киһи хомуйбут Дьааҥы олоҥхолоругар, Дьокуускай даа уокурук олоҥхолоругар Хоро сирэ, Хоро төрдө диэн ахтыллан ааһар эбит. Ити таһынан Дьааҥы олоҥхолоругар Хоро-тэбиэн аттаах абааһы бухатыыра диэн баар эбит. Онон, былыргы урааҥхай саха Хоро сиринэн ааһан иһэн хоро-бүрээттэри кытта көссүспүтэ олоҥхоҕо даа киирбит, уонна ойуун даа номоҕор этиллибит. Ити таһынан Дьокуускай уокурукка Хоро нэһилиэктэрэ диэн бааллар. Бу нэһилиэктэри саха чинчиһитэ Хабырыыл Сэлэпиэнтэп саханы кытта кэлсибит хоро бүрээттэрэ аан бастаан олохсуйбут, үөскээн саха буолбут- тара буолуо диэн этэр. Сэлэпиэнтэп этиитинэн саханы кытта сахатыйбыт моҥоллор — бүрээттэр кэлбиттэр эбит. Сахаттан даҕаны бүрээтийбит сахалар хааланнар Өлүөнэ өрүс төбөтүгэр Хаачык оройуонугар сэгэнгуут бүрээттэр диэн аатырбыттар.
Тус-туспа тыллары да тэҥилээн көрдөххө саха икки бүрээт икки тылларыгар бэккэ сөп түбэсиһэр, эриэс майгыннаһар тыллар бааллар эбит.
Киһи сирэйин саха сирэй-ньуур диир, бүрээт тылыгар эмиэ ньуур-сарай диир тыллар. Ходоҕой диэн кинилэргэ — худагуй дэнэр. Күндүлүөххэ диэни кинилэр — күндэлэхэ диэн этэллэр эбит. Нарын диэни нарин, бэлэхтиэххэ диэни бэлэглэхэ. Маныаха диэни манаха, сиэгэн диэни сэгэн, хараҥа диэни харалхай, чаҕылҕан диэни сагилган дэтэлиир эбиттэр.
Саха ахсаана, кыргыс-татаар ахсаана буолан барыта биирдэр, оттон саха икки бүрээт икки ахсааннара чикэ атыттар. Онон, бу икки омуктары биир төрүттээх, биир тыыннаах омуктар диэххэ төрүт сатаммат. Хабырыссан сылдьыбыттарын быһыытынан тыл тылларыттан ылсыспыт эбиттэр диэххэ сөптөөх курдук. Биир диэни нэгээн, икки диэни хойуур, үс диэни гурбаан, түөрт диэни дүрбээн, биэс диэни табаан диэн ааттыыллар эбит.
V
ҮӨҺЭЭҤИ, АЛЛАРААҤЫ АБААҺЫЛАР ААТТАРА
Саха олоҥхотугар бэт элбэх абааһы ааттара бааллар. Бу абааһы ааттара хантан кэлбиттэрий диэтэххэ барыта үөскээбит төрүттэрэ диэн охсуспут-хабырыспыт, сорҕото биир хаан омуктар даа ааттарыттан үөскээбит буолар эбит. Ураанньыкаан оҕонньор диэн олоҥхоҕо маннык тыл баар эбит — богдо харахаан диэн — (богдо кинээһэ Хара-Хаан). Онон, богдо диэн тыл сахаҕа этиһии-охсуһуу тыл буолан хаалбыт.
Ити таһынан — ака-буурай аймаҕа диэн бааллар. Ити эко-моҥол диэн буолуохтаах. Суо-Хаан удьуордара диэн баар. Ити — суу моҥол диэн кыра омук буолуохтаах. Уонна күкүө-хахат бииһин ууһа диэн баар. Ити хакаас омук буолуохтаах. Урук даҕаны, билигин даҕаны торҕон диэн үөхсүү тыл баар. Ол торгойууттар буолуохтаахтар. Ити ааттаммыт омуктар Санаан-Сэһээн даҕаны суругар, Арасыыт-Эддин даҕаны остуоруйатыгар бары биллэр, баар эбиттэр. Онон, саха олоҥхоһуттара бары өстөөх-үтүрүспүт омуктарын бука барыларын абааһы оҥорон ааттыыр эбиттэр.
VI
УМНУЛЛУБУТ ТӨРҮТ ТҮҮР ОМУК ТЫЛЛАРА
Саха төрүт төрүөх — ийэ сириттэн уларыйан тэйдэҕин аайы, араас омуктары кытта булкустаҕын аайы, сорох тылларын умнан атын омук тылларын ылан испитэ буолуоҕа. Алаһа диэн тылы саха чахчы бу тыл бу диэн төһө даа алаһа дьиэм диэтэр даҕаны билбэт. Намыһах диэн кыргыстыы алаһа диэн буолар эбит. Балаҕан дьиэ төһө даа киэҥ буолбутун иһин намыһах буолар, онон алаһа дьиэ диэн намыһах дьиэ диэн буолуор саамай сөптөөх. Олоҥхоҕо Кытай-Бахсы, Кытай-Бахсылааны уус диэн тыл баар. Мин бу Кытай ууһун аата бахсы-бахсылааны диэн — аптаах-алыптаах, хомуһуннаах диэн тыл буолар эбит. Онон, Кытай Бахсы уус диэн буолуох тустаах — бэт сыталлаах, сытаан уһанар албастаах Кытай ууһа диэн.
Мэҥэ улууһугар Бахсы нэһилиэгэ диэн баар. Бу нэһилиэктэн биир айыы — Бахсы тойоно Дьэллэниэй кинээс диэн үөскээн турар. Бу Бахсы нэһилиэгин былыр хайа эмэ аптаах ойуун, биитэр улуу уус төрүттээбит буолуоҕа. Онон Бахсы нэһилиэгэ диэн ааттаммыта буолуоҕа. Дьааҥы олоҥхолоругар — Кудай диэн тыл баар эбит. Бу тыл кыргыстыы таҥара диэн, таҥара дьайдаах диэн эбит. Кыргыстарга бу таһынан эмиэ таҥара диэн син биир биһиги таҥара диэн тылбыт курдук тыл баар.
Кэрэх диэн ойуун кыырбыт тиитэ буолар диэн саха барыта билэр. Ол эрээри кэрэх туохтан төрүттэнэн үөскээбитин киһи барыта билбэт. Мин олоҥхону көрөн чинчийэрбэр — бу бэлиэ, докумуон (документ) диэн буолар диэбитим. Бэрик-бэлэх ханна барбыта — үөһээ дуу, аллараа дуу куочайыттан биллэр. Кыргыстыы кэрэх диэн наада — наадалаах диэн буолар эбит. Ити таһынан урук ааттаммыт Батааньын диэн чинчиһит этэн турар — былыргы Чыҥыс-Хаан саҕанааҕы кыргыс көмүллүбүт сирэ — кэрэхсуур диэн ааттанар эбит. Онон, көмүллүбүт бэлиэ, бааматынньык буолар эбит. Сахаҕа кэрэһит диэн тыл баар — дакаастыы бары бэлиэтин барытын кэпсии турааччы киһи, ити таһынан — тугунан кэрэхсилээтэ диэн тыл эмиэ баар, ол — эн сылдьыбыккын тугунан бэлиэтээтэ диэн буолар.
Бүтүүбэр түмүктээн эттэхпинэ маннык: саха омук бары түүр омуктары кытта бииргэ төрүттэнэн гууннартан үөскээбитэ кырдьык буолуох тустаах.
Саха омук дьуҥгаардар кэрээйдэри кыайбыттарын кэнниттэн үүрүллэн, төрүт сириттэн уларыйан арҕам-тарҕам баран моҕоллорынан-бүрээттэринэн, кинилэри кытта аалсан-хабырыссан, булкуһан баран бу дойдуга кэлбитэ буолуо.
Моҥолу-бүрээттэри Чыҥыс-Хаан кэнниттэн Кытай норуота үтүрүйбүтүттэн — моҥол-бүрээт икки саханы үүрэн-үтүрүйэн, сыҕайан кээспитэ бу дойдуга кэлиэх тустаах. Онон саханы кытта буулааспыт моҥол-бүрээт даҕаны саханы кытта бииргэ кэлсиспитэ буолуо.