Сайыҥҥы куйаас күн, Амма өрүс кытылыгар түөрт баржаны соспут катер сундулуйа устан кэллэ. Таах даллаһан турбут кырааннар уһуктаннар, кыыкынаан-хаахынаан, үлэлээн бардылар. Ону эрэ кэтэһэ сылдьыбыт куруусчуттар өрөһөлүү кыстаммыт кууллаах бурдуктары кытта өрө тустан таҕыстылар. Сорох эрэттэр иккилии куулу санныларыгар быраҕынан, сүүрэ-хаама элэстэннилэр. Собо диэн хос ааттаах, мээнэ лэбээрбит элбэх саҥалаах киппэ уол күүһүн-кыаҕын көрдөрөн сөхтөрүөн баҕарда быһыылаах, көхсүгэр биэс куулу уурдарда. Дьэ хайыыр эбит диэбиттии бары сирэй-харах иччитэ буола түстүлэр. Киһилэрэ ыараханнык тыынан, аҕылаан-мэҥилээн, көлөһүнэ саккыраан, сууллан түһэ сыһа-сыһа, туора-маары үктэтэлээн, нэһиилэ бурдук ыскылаатыгар диэри илтэ. Сэниэтин эспит ыарахан таһаҕаһын умсарыта илгитэлээтэ уонна ойон тахсыахтыы күүскэ тэбиэлиир сүрэҕин уоскутаары сымыйанан күлбүтэ буола турда. Онтон кэм тыынын ылан, куолутунан киһиргээн лэбигирии-лэбигирии, түөһүн охсуммахтаата. Ыйаастыгас харахтарынан суон харылардаах модьу-таҕа көрүҥнээх саҥа биригэдьиир диэки, “эн итиччэни көтөхпөтүҥ чахчы” диирдии, хотоойутук көрүтэлээтэ.
Собо, Мотуор көтөҕөр-сүгэр кыаҕын билбэт буолан, бастакы биригэдьииргэ, Хомунаарга, таах киэптээн тиэриллэҥнээбитин курдук дьүһүккэйдэниэн баҕарара. Ол сордооҕу уолуктаан туран, арыгы суруттаран ылара.
Өссө аҕыйаҕы суруйдуҥ диэн мыынара-түүрэрэ, сутуругунан сирэйгэ охсуолуура. Куруусчуттарга бөрөлүү сокуон олохсуйа сылдьара. Ким күүстээх, сытыы-хотуу, булугас-талыгас эрэ тумус буолар дьылҕалаах дии саныыллара, онон Собо араас адьырҕа быһыыланыыларын көрбөтөҕө буолаллара. Сорохтор биһигини эрэ тыыппатын диэбиттии туора хаамаллара. Бэйэлэрэ да мөккүөрдээх боппуруостарын сутурук көмөтүнэн быһаарсаллара. Сымнаҕас майгылаах Хомунаар бэрээдэги кыайан туппатаҕа, күн аайы кыыллыйан иһэр сидьиҥ быһыыны-майгыны тулуйбакка атахха биллэрбитэ. Онно ким да соһуйбатаҕа. Буолуохтаах буолбутун курдук туттубуттара. Олохторугар табыллыбатах урдустар төһө кыалларынан хармааннарын муҥунан харчы баһан ылаары уонна көҥүл-босхо тилэри арыгылаан абыранаары эрэ, бу кыраммыт сири булаллара. Кинилэр боччумнаах тыллаах-өстөөх, күүстээх-уохтаах уонна харчыны сатаан аахсан ылар салайааччыга наадыйаллара. Ол иһин эдэркээн Собону буолбакка, олоххо буспут-хаппыт Мотуору биригэдьиир оҥостон көрөргө быһаарыммыттара.
Мотуор кэллэ кэлээт, күүһүнэн-уоҕунан сирэй-харах ыххайыан баҕарбатаҕа эрээри, Собо киниэхэ саҥата суох бырахпыт күрэҕэр кыттарга санаммыта. Оннооҕор хаайыы тыйыс олоҕун ааспыт киһи тоҕо оҕочоостон куттанан, туораан биэриэҕэй? Кинитээҕэр буолуохтар умса-төннө тута-хаба сатаабыттара да, кыайбатахтара. Билигин хайаатар да күүһүн-уоҕун, сытыы өйүн көрдөрүөн наада. Оччоҕо эрэ үлэни көҕүлүө, бэрээдэги тутуо.
Мотуор санныгар анал оҥоһуктаах сүгэһэргэ уон куул бурдугу сүгэн турардаах, Билигин аһара наһаалаабакка сэттэ куулу холкутук сүгэн барда. Бары соһуйан мах бэрдэрдилэр. Үгүс саҥата-иҥэтэ суох, тыйыстык көрбүт-истибит саҥа “бугор” эмискэ итинник үлүгэр хамсанан-имсэнэн барбытыгар салла быһыытыйдылар. “Маннык муорда хайа баҕарар киһини ыйыстан кэбиһиэн сөп”, – диэтэхтэрэ буолуо. Ол эрээри Собо аҥардастыы киэптииригэр үөрэнэн хаалбыт сорох эристииннэр атын баһылыгы билинэ охсуохтарын баҕарбатахтара. Итинтэн сылтаан бу икки эр бэртэрин икки ардыларыгар атааннаһыы үөскээн, сыыйа дириҥээн барыах курдуга. Атын үөргэ холбоспут бөрө ньимийэн сылдьыахтааҕа. Суруллубатах сокуону билиммэт киһи суоҕа. Биир эмэ дэҥҥэ көстөн ааһар эбит да буоллаҕына, ол эрэйдээҕи оройун тобулан өлөрдүү куттаатахтарына, Хомунаар курдук бэйэтэ атахха биллэрэн куотара эбэтэр кимнээҕэр истигэн кулукка кубулуйара.
Собо кыра эрдэҕиттэн хара үлэҕэ буһан-хатан кэлбит буолан, итини үчүгэйдик билэрэ. Кэлии Мотуору хонон ааһар хоноһо эрэ курдук көрөрө, сыаналыыра да, күрэс былдьаһааччыта сүгэр-көтөҕөр үлэҕэ кыахтааҕын көрдөрдө. Эрэллээх баҕайытык туттар-хаптар, дьаһайар. Биригээдэни тохтоло суох имири-хомуру үлэлэтэр. Сүрэҕэлдьээн куоҕаҥнааччылары хабырдык мөҥөр-этэр. Бары да бөппүрүөктэһэри, үөхсэри сатыыллара эрээри, кини илбистээх, туустаах тыллары субуруттаҕына баһыйтаран тылларыттан маталлар, тугу этэрин толороллор. Нууччалыы олус ылбаҕайдык саҥарарын хайгыыллар. Харчы аахсыытыгар сүрдээх сатабыллааҕын көрдөрөн, куруусчуттар ытыстарын үрдүгэр көтөҕө сылдьар буоллулар. Кини баһылык буолуон иннинэ былаас Собо илиитигэр баара. Биригээдэни кини баһылаан-көһүлээн сылдьара. Кыратык көрдөрүү курдук хамсаммыта буолан баран, атыттары ыххайан, сүүрдэн-көтүтэн үлэлэтэриттэн дуоһуйуу ылара. Киэһэ буолла да, бэйэтин кытта илдьэ сылдьар мотоциклыгар олороот, каскадер курдук, көтүтэ оонньуура. Бөһүөлэккэ элэгэлдьитэн тиийэн, кими эмэ кырбаан, кыргыттары дьээбэлээн, астынан, үөрэн-көтөн кэлэрэ. Ону тохтотуохтааҕар буолуох, тылынан да буойар эр бэрдэ суоҕа. Куттанан көрбөтөх-билбэтэх курдук тутталлара. Онон аһара үүнэ-тэһиинэ суох барбыта. Бэйэтэ туспа баанда тэриммитэ. Бу эрэстиинтэн оннооҕор олохтоох участковай милиция куттанан чугуруҥнуура. Охсуһуу буоларын биллэ да, эрдэ дьиэтигэр тэскилээн, тыынын күрэтэн биэрэрэ. Чолоҕору кытта сибээстэһиэн баҕарбат этэ. Собо араас мафия той диэни киинэҕэ, видиктэргэ дэлби көрөн, ону эрэ үтүктэ сатыыра, бэстилиэт оҥостон илдьэ сылдьара, бэйэтин киинэ хартыынатыттан түспүт хоруол курдук сананара. Кини сыала-соруга: төһө кыалларынан элбэҕи уоран-талаан, онон эргинии этэ. Хас да маҕаһыыннары уолаттарынан халаттарбыта. Итинник хара дьыалаҕа оскуола оҕолорун анньан биэрэн, бэйэтэ ыраас хаалан иһэрэ. Бу маннык навигация кэмигэр кэлэр күндү табаардартан туттуммахтаан хаалар соруктааҕа. 22 саастаах Собо улахан уоруйахтар, ороспуойдар оскуолаларын ааспыта. Армияҕа сылдьан оннооҕор байыаннай ыскылааты халыырга кыттыспыта. Сыыһа-халты туттаран дойдутугар этэҥҥэ эргиллэн кэлбитэ. Эргитэр-урбатар өйө дьэ уһуктубута. Кини баандатын улахан аҥара оскуола оҕолоро этилэр. Ол муҥнаахтары мотоцикл атыылаһан биэриэм диэн маччыыктыыра. Сутуруктара кыһыйа сылдьар бөтөстөрүнэн сөбүлээбэтэх дьонун кырбаттарара. Итинник бэйэлээх эдэр хоруол суолун ханнык эрэ кэлии киһи быһа туоруон санаталыыр буоллаҕа. Өссө Собону күлүү гынан: “Саамай доруобайдара, саамай сүрэҕэ суохтара”, – диэн айахтаппыт. Дьэ, бэйикэй, ити буоллаҕына, сутурук сокуона барытын быһаарыаҕа. Сотору арыгы арааһа кэлиэхтээх. Онтон уоран эрэллээх эрэттэринэн бэйэтин ампаарыгар тиэйтэриэхтээҕэ. Ити барыта куттааһын, күүс, модьуйуу көмөтүнэн оҥоһуллуохтааҕа. Барыта этэҥҥэ баран истэҕинэ, ити биир “выскочка” хантан эрэ күөрэйэн кэллэҕэ. Туоратыахха, кэһэтиэххэ!
Киэһэ күүстээх үлэ кэнниттэн айылҕаҕа сынньанар үчүгэй даҕаны! Мотуор сибиэһэй салгыны күүскэ, иҥсэлээхтик эҕирийбэхтээтэ. Сүрэҕэр сылаас иэйии илгийдэ, хаайыыттан саҥа тахсыбыт киһи хараҕар туох барыта тырымныы-дьиримнии кыыһан барыах курдук. Көҥүлгэ сылдьар, оо, кэрэ даҕаны! Тугу саныыргын, баҕараргын барытын оҥоруоххун сөп. Үс сыл устата күлүүс хаайыытыгар сыппыта сүрэҕэр ыар баттык буолан аала сылдьар. Түүлүгэр киирэн ынчыктатар-хаһыытатар. Дойдутугар таптала, олоххо дьулуура эрэ киниэхэ күүс-көмө, тирэх буолтара. Өлөн-охтон, сынтарыйан биэрбэккэ тыыннаах эргиллэн кэллэҕэ. Айылҕаттан бэриллибит күүһэ-уоҕа, өйө ыар түгэҥҥэ сүтэн-оһон хаалбакка, өлөрүөхсүттэргэ, уоруйахтарга, бандьыыттарга бэйэтин түһэн биэрбэтэҕэ. Кэлин өссө кинилэргэ биригэдьиирдээбитэ… Кини оннук хараҥа ыйаахтаах киһи этэ дуо? Тоҕо Дьылҕа Хаан кинини куһаҕан хараҕынан көрбүтэй?
Мотуор 23 сааһыгар тыа хаһаайыстыбатын институтун бүтэрэн, хотугу оройуоҥҥа кылаабынай зоотехнигынан ананан барбыта. Билиигэ-көрүүгэ тардыһар, күүстээх-уохтаах эдэр киһи иннигэр саҥа суол арыллыбыта. Ити 1986 сыл этэ. Коммунистическай партия бүтэһик күүһүнэн-уоҕунан төлө мөхсө сылдьара. Эдэрдэр карьера оҥостоору партияҕа киирэ сатыыллара. Тойоттор бары партиялаах этилэр. “Кырсалаах” совхоз директора Семенов Николай Николаевич кинини коммунист буолбатах диэн хара бастааҥҥыттан туората көрбүтэ. Сыыйа сытыытын, дьаһаллааҕын билэн, миэстэбин былдьаһыа диэбитэ быһыылааҕа, муостаах туйаҕынан кэйиэлээн барбыта. Бааһынай хаһаайыстыба туһунан этиилэрин ыстыыкка түһэрэн көрсөрө. “Эн, совхоһу ыһа сатыыр ыччат кэлбиккин”, – диэн мунньах ахсын айаҕын муҥунан айдаарара. Табаны харахтаан да көрбөтөх көлөөх киһи диирэ, кинигэттэн ааҕан элбэҕи билэрин аахса да барбата. Оҕо курдук хамаандалаан сүүрдэ эрэ сылдьыан баҕарара. Семенов Мотуор саҥа, сонун, үчүгэй саҕалааһыннарын барытын туора садьыйа сатыыр аатыгар сылдьара. Уотуу биригээдэтин ыстаадатын тэрийэн, кормикорманан аһатан уотарын сыыһанан ааҕан, өссө хаһыаттыы сылдьыбыта. Эдэр уолу туундараҕа ыытан салыннараары, чаҕытаары, сотору-сотору табаһыттар ыстаадаларыгар кыйдыыра.
Мотуор эдэркээн олоҕор хара күннэр үүммүттэрэ. Саатар, саҥа кэргэннэммит киһиэхэ дьиэтин боппуруоһун быһаара охсон биэрбэтэхтэрэ. “Тулуйа түс, өссө биир сыл үчүгэйдик үлэлээн көрдөр”, – диэн тылларынан саататан, көлбөрүтэн иһэллэрэ. Ойоҕо Клара ыал соҕотох мааны кыыһа этэ. Хоту тиийэн үлэлиэн баҕарбатаҕа. Онон дьиэ суоҕар үөрэн таҥараҕа махтанара. Төрөппүттэригэр атаахтыы-атаахтыы учууталлыы сылдьара киниэхэ барыстааҕа, үчүгэйэ. Клара Мотуорга төлөннөөх тапталын уота-күөһэ симэлийэн иһэр курдуга. Бастаан утаа суругунан: “Ахтабын, сотору тиийиэм”, – диэн дэлби үөрдэ-көтүтэ суруйталаан баран, кэнникинэн телефонунан эрэ кулук-халык кэпсэтэр буолбута. Кэргэнэ директоры кытта сатаспатын билэн: “Успеҕа суох киһиэхэ кэргэн тахсыбыппын”, – диэн муҥатыйбыта. Кыраһыабай буолан, кини тула эр дьон элиэтиир этилэр. Онон баай, кыахтаах өртүлэрин кытта куодуруһар буолан барбыта. Маамата: “Оҕом сыыһа, эдэр саас эргиллибэт. Олох биэрэрин ылан иһиэххэ наада” – кигэн биэрэрэ. Клара маамата эрдэ сэрэппитин утаран Мотуорга кэргэн тахсыбытыттан абаккаран ытамньыйара. “Киниттэн арахсабын, аны эн тылгыттан тахсыам суоҕа”, – диэн бигэ, мэктиэ тылын этэрэ.
Мотуор кылаабынай зоотехнигыттан уһуллубута. Директорга бэйэтин сытыы санааларын мунньах аайы туруорар, көтөҕөр специалист наадата суоҕа. Кини тугу этэринэн сүүрэкэлиир робот курдук үлэһиттэри эрэ илдьэ сылдьар соруктааҕа. Николай Николаевич коммунист тойоттор эрэ күннүү-күөнэхтии сылдьыахтаахтарын курдук саныыра уонна оннук политиканы тутуһара. Бэйэтэ да кэлии киһи эрээри, биир дойдулааҕын өйөөбөтөҕө. Совхоз үбүн-аһын сиэн-аһаан баран, чуумпутук, өссө үрдүкү сылаас миэстэҕэ көһөн биэрэр баҕалааҕа. Обком салайааччыларыгар курдаттыы эрэнэрэ. Кинилэри көрдө даҕаны, албыннаһан, ньылаҥнаан барара, кэһии диэн ааттаан куулунан балык, таба этэ, тыс, күндү түүлээх бөҕөнү куду анньан биэрэрэ.
Мотуор иккис сылыгар бэһис нүөмэрдээх ыстаада биригэдьиирэ буолбута. Салайар, дьаһайар дьоҕура дьэ манна арыллыбыта. Кини доруобай эдэр организма тыйыс усулуобуйаны холкутук тулуйарын көрдөрбүтэ. Күүстээх-уохтаах, сатабыллаах салайааччыны табаһыттар сөбүлээбиттэрэ. Мөлтөх аатыран соһулла сылдьыбыт биригээдэ бастыҥнар кэккэлэригэр киирбитэ, Мотуор быраҕылла сылдьар таба муостарын хомуйтаран ылбыта. Дьокуускайга балык, түүлээх илдьэн эргинэр буолбута. Сотору кэминэн кини хас биирдии үлэһитэ туспа “Бураннаах” буоларын ситиспитэ. Аны сабыс-саҥа омук болохторун булаттаабыта. Вертолетчиктары кытта быһаччы кэпсэтэн, араас наадалаах таһаҕастары ыстаадатыгар тиэйтэрэн аҕалбыта. Мотуор сырыыта сыл ахсын эрчимирэн, кыаҕыран испитэ. Оннооҕор Москваҕа баран эргинэн кэлэрэ. Омук фирмаларын кытта дуогабар түһэрсэн соһуталаабыта. “Йомаха” диэн бастыҥ “Бураннары” Японияттан аҕалтарбыта. Онтон ыла табаһыттар кинини, үөһэттэн түспүт таҥара курдук көрөр буолбуттара.
Бааһынай хаһаайыстыба ордуга биллэн барбыта. Мотуору райком бастакы секретара Спиридонов Семен Николаевич бэйэтин кабинетыгар ыҥыран ылбыта. “Дьаһаллаах ыччат эбиккин. Чэ, бааһынай хаһаайыстыбаҕын өссө үчүгэйдик тэринэн үлэлээ. Мин өйүүбүн. Ол эрээри барыскыттан көрөн, нолуоктаан ылыахпыт”, – диэн үөрдүбүтэ. Кырдьаҕас бөрө уолу бэйэтигэр тардан аатын-суолун хаҥатыныан баҕарбыта. Коммунистическай система түөрэҥкэдьийэр кэмигэр саҥа суоллары көрдөнүөххэ наада этэ. Онтон атахтарыгар турдахтарына өстөөхтөрү үрэйэр дөбөҥ буолуохтааҕын өйдүүрэ.
Сахаларга ким эрэ өрө көтөөрү гынна да ордугурҕаан, сабыта баттыы сатааһын курдук куһаҕан кэмэлдьи баар. Бу да сырыыга Мотуор суолун туора тура сатааччылар көстө охсубуттара. Кини сүрүн өстөөҕүнэн директора Семенов буолбута. Оройуон тойоно бэйэтинэн ыҥыран кэпсэтэ сылдьыбытын билэн баран, кыһыытыттан остуолун охсуталаабыта. Ханнык эрэ чолоҕор кинини нөҥүөлээн, үрдүкү былааска тарбачыһан эрдэҕэ. Иккиттэн биирбит буолуо диэн сааммыта, Хайдах гынан Мотуор моһуоратын көннөрөр туһунан толкуйдаан, төбөтүн сынньар кыһалҕатыгар ылларбыта. Араас хара санаалар быыстала суох элэҥнэспиттэрэ. Мотуору өлөттөрүөн баҕарбыта. Ол эрээри кинини ыт курдук ытан кэбиһэр аһара судургута бэрдэ. Атаһын Пепеляйы өлөттөрөн баран, кинини балыйтарарга быһаарыммыта. Оччоҕо Мотуор түһээн да көрбөтөх кыһалҕатыгар ылларыахтаах, хаайыыга киириэхтээх уонна хаһан да өрө чөрбөйбөт гына самнары түһүөхтээх,
Семенов ити санаатын Мотуор оннугар кылаабынай зоотехнигынан үлэлээн эрэр Трифон олоххо киллэрбитэ. Тойонун бирикээһинэн Мотуор болоҕуттан кини карабинын уоран ылбыта. Пепеляй табаларын маныы сырыттаҕына төбөтүн тэһэ ытан өлөрбүтэ. Сааны төттөрү биригэдьиир болоҕор бырахпыта. “Буранынан” бөһүөлэккэ көтүтэн тиийбитэ уонна милицияларга Мотуор бэйэтин көмөлөһөөччүтүн өһөөн, саанан ытан өлөрдө диэн тыллаабыта.
Дьиҥэ, ити барыта эрдэ былааннаммыт, иһэ истээх хараҥа дьыала этэ. Эргэ система тобохторо, эдэр эрчимнээх саҥаны саҕалааччыны, эрдэ-сылла түрмэҕэ кистии охсорго бары куомуннаһан туруммуттара. Ол да иһин буолуо бу операция табыллыбыта. Мотуору буруйдаан хаайыыга бырахпыттара. Семенов үөрэн өттүгүн эрэ тосту түһэ сыспатаҕа. Аны кини дуоһунаһыгар тарбачыһыах киһи чугаһынан суоҕа, Ол эрээри сотору кэминэн Семенов ааҕан-суоттаан таһаарыыта сыыһатын олох бэйэтэ көрдөрбүтэ. Табаһыттар баһылык быһыытынан Мотуору эрэ билинэллэрэ. Семенов тылын ким да истибэт буолбута. Табаһыттар талбыттарынан көччүйэллэрэ, үлэлииллэрэ. Үлэлээн да диэхтээн, аат эрэ харата сүөдэҥнэһэр этилэр. Совхоз улахан ночоокко тэбиллибитэ. Мотуор эрэ ньымата сөптөөх курдуга. Ону директор өсөһөн туран утарара. Совхоз олох ыһыллар турукка киирбитигэр Семеновы үлэтиттэн устан кэбиспиттэрэ. Ыарахан кэмигэр мас курдук эрэнэр обкомнааҕы тойотторо туора хайыһан кэбиспиттэрэ. “Николай Николаевич, дьэ бырастыы гын. Бэйэбит хайдах буоларбытын, ханна үлэ булунан барарбытын билбэккэ сылдьабыт”, – дэспиттэрэ. Онон уруккута күннүү-күөдэхтии сылдьыбыт Семенов сир-халлаан икки ардыгар туран хаалбыта. Дьонун, ойоҕун илдьэ Дьокуускайга тэскилииргэ күһэллибитэ. Антах киниэхэ сөптөөх үлэ көстүбэтэҕэ. Тиһэх уһугар кыһалҕаттан оскуолаҕа боростуой учууталынан үлэлээн пенсияҕа тахсыбыта. Ону да билэр аймаҕа директордыыр буолан өрүһүммүтэ.
Мотуор сымыйанан балыллыан да иннинэ хара балыырга түбэһиэн сөбүн сэрэйэрэ. Ол иһин омук фирмаларын кытта эргинэн булбут харчытын Дьокуускайга анал счет астаран, уурдаран испитэ. Кэлин коммерческай бааҥҥа көһөттөрбүтэ. Онон кини үбэ сытан эрэ үлэлээн үтүмэн суумаҕа тиийбитэ, халыҥ хаппытаалга кубулуйбута.
Мотуор биригээдэтин дьоно умнубатахтара. Биһиги биригэдьиирбит атаһын өлөрбөтөх буолуохтаах диэн билгэлээн, олохтоох тойоттору буруйдууллара. Хаайыыга тиийэ ирдээн кэлэллэрэ, быстан-ойдон эрэллэрин туһунан кэпсииллэрэ. “Мантан ыла хайдах буолабыт, сүбэлээ”, – диэн көрдөһөллөрө. Мотуор саҥата суох кинилэр кэпсээннэрин истэн баран: “Мин барытын быһааран сурук суруйан ыытыаҕым. Мин дьаһайарбын барытын толорон иһэр буоллаххытына, үчүгэй. Бэйэм оннубар биригэдьииринэн Пепеляй быраатын Байукууну аныыбын. Суругу киниэхэ ыытыаҕым. Онон кини тугу этэрин барытын толорон иһиэхтээххит”, – диэбитэ быһаччы. Бары сөпсөһөн тоҥхоҥноспуттара.
Мотуор ити курдук ыраахтан, хаайыы түгэҕиттэн бэйэтэ тэрийбит бааһынай хаһаайыстыбатын дьаһайан, үлэлэтэн киирэн барбыта. Мотуор биир долгуйа ахтар, саныыр, сүрэҕэ сөбүлүүр, уйадыйар аанньаллааҕа. Ол бэйэтэ туспа остуоруйалаах роман этэ. Өссө оскуолаҕа онус кылааска үөрэнэр Сааскылаана диэн таба хараҕын курдук чоҕулуччу көрбүт сырдык хааннаах кыыһы сөбүлүү көрбүтэ. Иккиэн даҕаны түргэн баҕайытык өйдөспүттэрэ, Биир ардахтаах киэһэ Мотуор биригээдэтин аһын-үөлүн булаары бэйэтин “уазик” массыынатынан бөһүөлэк устун көтүтэ сылдьыбыта, маҕаһыынтан ас ылан баран авиапорка вертолекка илдьибитэ, онтон төннөрүгэр тураах оҕотун курдук илдьи сытыйбыт Сааскылаананы суолга көрсүбүтэ. Дьиэтигэр илдьэн биэрбитэ. Ити кэнниттэн кыысчаан бэйэтэ кинини суолга тахсан тоһуйар идэлэммитэ. Кинилэр сотору-сотору бииргэ сылдьаллара дьон хараҕыттан туора турбатаҕа. Уһун тыллаах дьахталлар сымыйанан оҥорон көрө-көрө, тыл-өс бөҕөнү тарҕаппыттара. Биирдэ да уураһан көрбөтөх дьону күн аайы хоонньоһор курдук баһааҕырдан кэпсииллэрэ. Итинник дойҕоҕу үксүгэр райком үрдүкү дуоһунастаах хомуньуустара тарҕаталлара. Бэл диэтэр, оройуоннааҕы хаһыакка “Мотуор оскуола оҕотун күүһүлээтэ” диэн ыстатыйа таһаартарбыттара. Анал бэрэбиэркэ эрэ ити олоҕо суох хоп-сип буоларын дакаастаабыта. Ол эрээри итини даҕаны бэйэлэрин өттүлэригэр эргиппиттэрэ. Мотуор быраастары атыылаһан ылбыт диэн сурах ыыппыттара. Туох баар куһаҕаны барытын киниэхэ сыбаабыттара. Айаҕалыы сатаан, “ойоҕо күүлэйдьит” диэн, сирэй-харах сыҕайаллара.
Клара кырдьык, эриттэн арахсан Дьокуускайга көҥүл-босхо күүлэй тэбэ сылдьара. Кини тула эккэлиир кавалердара эрэлэ суох ыччаттар буолан биэрбиттэрэ. Туһанан, көрүлээн бараннар саҥата-иҥэтэ суох сүтэн хаалаллара. Клара бииртэн биир баай төрөппүттэрдээх уолаттары кытта эрийсэ сатаан көрбүтэ да, туһамматаҕа. Кини көргө-нарга эрэ наадатын дьэ өйдөөбүтэ. Клараны кыраһыабай таҥас-сап эрэ курдук көрөллөрө. Бииргэ хоонньоһуон баҕалаах өрүү элбэх буолара. Оттон ойох ылыы боппуруоһа күөрэйэр кэмигэр тыал курдук көтөн хаалаллара. Сымыйанан көҥдөй тылларынан эрэ эрэннэрбитэ буолаллара. Клара ити сылдьан Мотуор омук фирмаларын кытта эргинэр улахан бизнесмен буолбутун туһунан хаһыакка аахпыта уонна урукку кэргэнигэр төннөргө быһаарыммыта. Хаһан да харахтаан көрбөтөх хотугу дойдутугар суһаллык аттаммыта. Итиннэ кинини “оҕонньорун” баайа эрэ абылаан илдьибитэ. Мотуор кинини күүскэ таптыырын билэрэ, онон кинини баҕас төбөтүн эргитэр дөбөҥ буолуохтаах дии саныыра.
Клара Мотуор хаайыыга киириэн эрэ иннинэ тиийбитэ. Хомуньуустар үөрдэрэ эдэр биригэдьиири умса баттаары бары күүстэрин түмэн, саба түһэ сылдьаллара. Кини оннө көмөлтө куоһурунан буолбута. Сымнаҕаска, солкоҕо, баайга эрэ наадыйар мааны хотуну бэрт түргэнник бэйэлэрин өттүгэр кучуйан ылбыттара, суукка тыл этиттэрбиттэрэ. Мотуор ойоҕун туһунан санаабакка оскуола кыргыттарын иирдэ, көрсүүлэнэ эрэ сылдьыбыт курдук ойууланан тахсыбыта. Клара бэйэтэ оройуон сорох чөмчөкөлөрүн кытта күүлэйдээн, хонуталыыр идэлэммитэ. Кыра бөһүөлэккэ кини ити “айыылара” биллибэккэ хаалбатаҕа. Онон хайдахтаах хотун-хаан буоларын илэ бэйэтинэн көрдөрбүтэ. Тойоттору таах тарбаҕын төбөтүнэн эргитэлиэх буолбута табыллыбатаҕа. Мотуор мунньуммут баайын барытын мэҥиэстэр баҕалааҕа. Ол инниттэн тугу барытын оҥорортон туттумматаҕа, киһи кэрээниттэн тахсыбыта.
Олох диэн ыарахан устуука. Кыайан ситэ өйдөммөтө үгүс. Ардыгар ким эрэ үөһэттэн салайа олорор курдук буолар. Ол эрээри, биллэн турар, ити барыта сымыйа. Тоҕо эрэ куһаҕан, хараҥа өртө баһыйара үгүс эбээт. Айылҕа бэйэтэ туспа сокуону тутуһар. Ким олох имитиитин-хомутуутун тулуйар, өссө өрө баран сыалын-соругун ситиһэр – ол дьэ чахчы киһи аатырыан сөп. Мотуору олох араас-араас өлөр-тиллэр түгэннэргэ түбэһиннэрэн, “дьэ хайдах буолар эбит” диэбиттии чинчийэн көрөр курдуга. Дьылҕа Хаан бэйэтэ билэринэн эрдэн эрдэҕэ. Онно тыыннаах хаалар кыһалҕаттан хайдах быһыыламмытыҥ улахан оруолланан тахсар быһыылаах.
Мотуор хаайыыга сытан олох очурдарын туһунан үгүстүк эргитэ саныыра. Эрэйи-кыһалҕаны муннунан тыыран кэлбит киһи хараҕар көҥүл олох сыттыын-сымардыын, амтанныын үчүгэй, күндү буоларын биллэ. Дьон кыһалҕатын өйдүү үөрэннэ. Өстөөхтөрүттэн да өс-саас ситиһэр кырык хаана оонньообот. “Муҥур былаастанар, байар эрэ кыһалҕатыгар ылларбыт эрэйдээхтэр”, – диэн бэйэлэрин аһынар. Коммунистическай система сууллубутуттан ис-иһиттэн үөрэр. Ити Горбачев дуу, Ельцин дуу өҥөтө дии санаабат. Айыы тойон бэйэтэ дьаһайдаҕа диэн толкуйдуур.
Сахалар аҕыйах ахсааннаах омук эрээрибит бэйэ-бэйэбитин өйөспөккө, бэрт былдьаһан, өстөһөн, өрө көтүөхтээх дьоммутугар көмөлөһүөхтээҕэр, бэйэтин атахтыы сылдьар буоллахпыт. Оо, хаайыыга араас бэйэлээх дьоҕурдаах саха бастыҥ ыччаттара симиллэн сыталларын санаан кэллэҕинэ санаата алдьанар, ньиэрбинэйдиир. Саха маннык суолу тутуһан айаннаатаҕына, кэхтэр эрэ кыахтаах. Айылҕаттан айдарыылаах, дьоҕурдаах дьоно суох общество инникилээх буолуон сатаммат эбээт! Итини тоҕо ким да сүрэҕэр-быарыгар тутан өйдүү сатаабатый?
Мотуор көҥүл олоххо эргиллэн иккистээн төрөөбүт курдук буола сылдьар. Киниэхэ билигин бары барыта баар курдук. Сааскылаана курдук эдэр, кыраһыабай ойохтоох, үс саастаах уолчааннаах. Дьиэ-уот, харчы да баар. Бааһынай хаһаайыстыбата кыаҕыран аҕай турар. Мотуор билигин мунньуммут хапытаалын саха дьоҕурдаах ыччаттара биир сомоҕо түмсэллэригэр туттарга сорунар. Кинилэргэ анаан туспа тэрилтэ тэрийиэн баҕарар. Хаайыыга сыта сылдьыбыт киһи обществоттан туора көрүллэрин бэйэтин этинэн-хаанынан бэркэ билэр. Саҥа суоллары көрдөнөргө сөптөөх кэм кэллэ. Оннооҕор хаайыыга олорон саха дьоҕурдаах уолаттара быһах бастыҥын оҥороллор, хайа да уран тарбахтаах дьахталлартан хаалсыбат бастыҥ хаачыстыбалаах таҥаһы баайаллар. Кинилэри иилээн-саҕалаан көнө суолга үктэннэрэн, сахалыы сиэрдээх-майгылаах олоххо олордуон баҕарар. Ити санаатын олоххо киллэрээри бу дойдуга кэлбитэ. Бу өйдөөтөҕүнэ сааһын тухары биригэдьиир эбит. Дьикти баҕайы, айыы тойон кинини итинник дьылҕалаабыта буолуо дуо? Собо – бу эмиэ туора, кэдэргэ дьылҕаланыах ыччат буоллаҕа, Хараҥа дьыаланан байбыт да диэн. Сахаларга итинник өйдөбүл суох буолуохтаах этэ. Бу эдэр-чэгиэн ыччат хаайыыга симиллиэ турдаҕа. Эдэр оҕону түргэнник бүдүрүтэр бөтөстөр көстүөхтэрэ. Оччоҕо кини эргинэр дьоҕура туһата суох тумаҥҥа көтүө турдаҕа.
Мотуор тас көрүҥэ эрэ тыйыс. Киһини өлөрдөҕүнэ да ымыр гыныа суох көрүҥнээх. Абааһы уолунуу арбайбыт баттахтаах. Суох, кини да эдэр сылдьан киһи сиэринэн киһи этэ. Үчүгэйгэ, кэрэҕэ эрэ тардыһар ыраас, дьэҥкир харахтааҕа. Ону силистэри-мутуктары туура тардан ылан, түптэ-туора дьылҕалаабыттара. Кута-сүрэ улаханнык айманан, дьүһүнэ-бодото уларыйбыта. Майгыта-сигилитэ да кыыллыйан барыах курдук буолуталаабыта. Хаайыыга өр сыппыта буоллар, өйдүүн-санаалыын татымсыйыа, тыйыһырыа эбитэ буолуо. Хата, дьолго, эргэ система эмэҕирэн, сууллан түһэн, кини дьыалатын иккистээн көрөн, амнистияланан, болдьоммут сылын аҥарын да олорбокко босхолонон таҕыстаҕа. Ол да буоллар тыйыс сиргэ олорбута суола-ииһэ суох хаалбатаҕа. Ордук сирэйигэр-хараҕар сымыйаттан кэлэйбит быһыыта-таһаата сотуллубат гына суруллан хаалбыта. Хара балыырга балыллыбыта, хадьарыллыбыта оспот баас буолан сүрэҕэр иҥэ сылдьар. Соҕотохсуйбут, курутуйбут кэмигэр кутун-сүрүн аймыыр, ардыгар хараҕын уутунан сууннарар. Күүстээх киһи мөлтөөн ылар түгэннэрин сатаан кистиир. Дьон көрөрүгэр хаһан да биллэрбэт. Кыһалҕатын, эрэйин барытын бэйэтин иһигэр илдьэ сылдьар. Мотуору ким да итинник ыраас ыра санаалааҕа буолуо диэбэтэ чахчы…
Эмискэ хараҥаран эрэр ойуур саҕатыттан хара күлүктэр барыһа түстүлэр. Санааҕа ылларан, бүк түһэн олорор Мотуору, арыгылаан быччаспыт уолаттар көтүөккэлэһэн кэлэннэр, төгүрүйэ турунан кэбистилэр. Кинилэр тэлэллэ түһээттэрин кытта, Собо тахсан кэллэ. Мотуорга чопчу ынан тиийдэ. Сирэйэ-хараҕа турбутуттан сылыктаатахха, хотторбут абатын сутуругун көмөтүнэн таһаарар баҕалаах кэлбит. Бөтөстөрүгэр эрэнэн, атамаан курдук туттан-хаптан дьорхолдьуйан барда. Сэнээбит хараҕынан үөһэттэн аллараа батары көрдө.
— Оо, биригэдьиир, үтүө киэһэнэн! Сынньалаҥҥын мэһэйдээбиппитигэр бука диэн бырастыы гын. Тоҕо эрэ бары эн тыйыс көрүҥҥүттэн куттаналлар ээ. Ол эн өҥнөөххүн дуо? Мин эйигиттэн, төрдө-төбөтө биллибэт, кэрэдэхтэн төрүкү куттаммаппын. Бу эйигин к-кырбаары кэллим. Биригэдьиир да буол, онно мин чихал диибин. Киэптээбиккин билигин көрдөрүөм! – дии-дии, сиэҕин ньыппарынна.
– Сөп. Биир бииргэ охсуһар буоллаххына, үчүгэй. Ити эр киһилии быһыы, Чэ, саҕалаа! – Мотуор туран кэллэ. Охсуһарга бэлэмнэнэ тутунна.
Собо харса суох улахан сутуруктарынан кулуппаайдаан барда. Дьиҥэ, бастакы охсуутунан хайа баҕарар эр бэрдин сууллара саайан түһэрэр буолара. Бу сырыыга олох илиитэ-атаҕа бааллыбыт курдук. Мотуор кини күүстээх охсууларын холкутук уйунна, билиммэтэ. Бэйэтэ аны эчэтэн кэбиһиэм диэбиттии сэрэнэ тутунна. Собо онтон ньиэрбинэйдээн, киҥэ-хаана холлон, хоонньуттан бэстилиэтин ойутан таһаарда. Мотуор хараҕа уоттана түстэ. Сүр түргэнник Собо илиитин кэдэрги тутта. Киһитэ тобуктуу түстэ, бэстилиэтин ыһыктан кэбистэ. Ыарыыта бэрдиттэн кытара үллүөр диэри хатаннык орулаата: “Убайым, бырастыы гын, акаарыбар, холуочуйбучча”, – диэмэхтээтэ. Төгүрүччү үмүөрүһэн турар бэдиктэр баһылыктара бэрт кэбэҕэстик кыайтаран, тобуктуу сылдьан ааттаһар эрэ буолбутуттан улаханнык куттанан, хайыахтарын да билбэккэ, титирэһэ турдулар.
– Б-бырастыы гын, х-холуочуйбучча… – Собо ааттаһар эрэ аакка түһэ сырытта. Кини баандатын эдэркээн бөтөстөрүттэн көмөлөһүөх баҕалаах көстүбэтэ. Атамааннара маннык түргэнник сөһүргэстии түспэтэҕэ буоллар, бары саба түһэн, кырбаан-охсуолаан барыа эбиттэрэ буолуо. Ону баара, кинилэрдээҕэр быдан күүстээх-уохтаах боотурга түбэһэн кыдьыктара көтөн, саллан, ньимиһэн биэрдилэр. Ыйдаҥалаах киэһэ буолан, куттаммыт, ыгылыйбыт сирэйдэрэ үчүгэйдик көстөр, сорохтор субуруйан тахсыбыт сыыҥтарын өрүтэ сыҥсыйаллара иһиллэр. Бары буруйдаммыттыы нүксүччү түһэн, сиргэ тимирэн хаалыахтыы тураллар.
– Собо, эн күөх оҕурсугун! Олоҕу билбэккин! Бу бытырыыстары түмэҥҥин миигин кырбаары кэлбитиҥ буолбат дуо? Эн бачча эдэр сааскыттан тоҕо хараҥа дьыалаҕа кыттыһарга соруннуҥ? Инники дьылҕаҕын тоҕо тымтыктанан көрбөккүн? Хаайыы киһитэ буоларга тоҕо ыксаатыҥ! Ол иэдээннээх дойдуттан бу мин кэлэн турабын. Дьүһүнүм-бодом хайдах буолбутун бэйэҥ көрөҕүн. Антах эйигиннээҕэр хоодуот уолаттар тулуйбакка бэйэлэригэр тиийинэллэр. Өйдөөтүҥ дуо?!
– Өйдөөтүм, убаай, өйдөөтүм… Ыыт, көрдөһөбүн… – Собо аны ытамньыйан барда. – Эн тылгыттан аны тахсыам суоҕа. Чахчы кыахтаах биригэдьиир буоларгын көрдүм, биллим…
– Чэ, чэ… Сөп. Өйдөөбүт буоллаххына, үчүгэй, – Мотуор түөрт атах буола сылдьар Собону өрө тардан туруорда. – Аныгыскы сырыыга маннык дьаабыланнаххына – сатаммат!
– Ыык, – диэн Собо улгумнук хардараат, сыыдамнык тилир гынна. Баандатын уолаттара кини батыһан сырыстылар.
Мотуор соҕотоҕун туран хаалла. Биригэдьиир куруусчуттары иирдэр-сутуйар бэдик тоһун ылан куоппутун санаан, астынан мүчүк гынна. Сарсыҥҥы күн бүгүҥҥүтээҕэр өссө таһаарыылаах буолуо ээ. Тугун бэрдэй? Тула өттө барыта үҥкүүлээн барыах курдук буолла.
Ойуур.
Чолбон. –1997. – № 9