Михаил Ефимович Николаев аата Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенин, быыһык кэмҥэ саха омук сайдар тускулларын торумнаабыт национальнай лидер, Россия таһымыгар Саха сирин, национальнай регионнар бырааптарын, Арктика уонна Азия хайысхатын тутуһуу иһин турууласпыт политик быһыытынан историяҕа бигэтик киирдэ. Бастакы президеммитин тиһэх суолугар атаарыы күнүгэр, 90-с сылларга олох киэҥ аартыгар үктэммит культура деятеллэрэ кини 85 сааһыгар үллэстибит санааларын билиһиннэрэбит.
Айталина Адамова, Россия уонна саха норуодунай артыыһа, опера ырыаһыта:
– Бастакы президеммит Михаил Ефимович Николаев Саха сирин култуурата уонна искусствота сайдарыгар сүҥкэн улахан өҥөлөөх.
Кини өрөспүүбүлүкэни салайар кэмигэр соҕуруу үөрэнэр устудьуоннарга улахан өйөбүл оҥоһуллубута уонна саҥа саҕахтар арыллыбыттара. Ол курдук, устудьуоннуу сылдьан, 1994 сыллаахха, Испания Памплона куоратыгар Х. Гаярре аатынан куонкуруска «Ньургун Боотур» операттан Туйаарыма Куо партиятын толорбутум. Бу кэмҥэ Михаил Ефимович тэрийбит «Барҕарыы» фондатын, «Саҥа ааттар» бырагыраама лауреаттарынан буолбутум. Бу барыта ол кэмҥэ тэриллэн үлэлээбит Кадрдары бэлэмниир департамент дириҥ хорутуулаах үлэтэ этэ. Ону куруук өйдүүбүн, сылаастык саныыбын.
Эдэр, тахсан эрэр талаан кэмигэр өйөбүлү ылбатаҕына кэхтиэн сөп. Ону сөпкө өйдөөн Михаил Ефимович анал фондалары тэрийбитэ, бырагыраамалары үлэлэппитэ. Ол курдук 25 эрэ саастаахпар СӨ үтүөлээх артыыскатын үрдүк аатын сүкпүтүм. Кини саҕана кэмигэр өйөбүлү ылбыт оҕолор билигин музыка уонна тыйаатыр эйгэтигэр сүрүн исписэлиистэринэн, артыыстарынан уонна музыкаһыттарынан олус таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
Ытыктабыллаах Михаил Ефимович, эн арыйбыт саҕахтарыҥ куруук сырдыктан сырдыкка, үрдүктэн үрдүккэ сирдээн истиннэр! Тапталлаах Сахаҥ сирэ сайдарыгар сыраҕын-сылбаҕын уурбутуҥ түмүктэрэ өссө чэчирии, чэлгийэ турдуннар! Бэйэҥ чөл туруктаах буол, биһиэхэ куруук сүбэлии-амалыы сырыт!
Никита Аржаков, СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ, П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, киинэ режиссера:
– Михаил Ефимович Николаев — Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенэ, билиҥҥи кэм бөдөҥ салайааччыта, политига уонна бөлүһүөгэ буолар. 1990-с сылларга Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбыт, ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киирии уустук кэмигэр кини ырааҕы өтө көрөн, күннээҕи эрэ кыһалҕанан муҥурдаммакка, кэскиллээх буоларыгар эрэнэн, 1992 сыллаахха анал ыйааҕынан «Сахафильм» национальнай киинэ хампаанньатын тэрийбитэ. Ол дьаһал сахалыы киинэ сайдыытыгар, Саха сирин култууратыгар, искусствотыгар сүҥкэн улахан суолталаах хардыынан буолбута. «Сахафильм» тэриллибитэ быйыл номнуо 30 сылын туолар, ити кэм устата саха киинэтэ саха литературатын, тыйаатырын кытта тэҥҥэ турар искусство салаата буола үүннэ. Михаил Ефимович «Сахафильм» хампаанньа иннигэр туруорар ирдэбиллэрин сорох өттө билигин даҕаны туола иликтэр. Саха суруйааччыларын, саха чулуу дьонун, саха бөлүһүөктэрин үчүгэйдик сырдата иликпит дии саныыбыт.
Биһиги бастакы президеммит хас биирдии сахалыы тыллаах киһи олус чугастык, истиҥник ылынар киһитэ. Кини хас биирдиибит өйүгэр, Саха сирин хас биирдии дьиэ кэргэнин эйгэтигэр өрүү баар. Кини олохтообут тэрээһиннэрэ, тутан хаалларбыт дьиэлэрэ кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар өрүү улахан тирэх, төһүү буола туруохтара. Кини баар буолан, күн бүгүн биһиги дурдалаах-хаххалаах курдук сананабыт.
Мин Михаил Ефимовичтыын аҕыйахта да буоллар алтыһан, көрсөн ааспыттаахпын. Онно кини Өксөкүлээх Өлөксөй саха норуотугар суолтатын, туох-хайдах туһалаах киһи буоларын сүрдээх дириҥник уонна тиийимтиэтик кэпсээбитэ. Ону тэҥэ Кытай историятын туһунан кэпсээниттэн кини улуу бөлүһүөк Конфуцийы сүрдээҕин ытыктыыр уонна билэр киһи быһыытынан өйдөөбүтүм. Биһиги Өксөкүлээхпитин уонна Конфуцийы биир кэрдиискэ туруорар диэн санааҕа кэлбитим. Михаил Ефимович сүрдээх дириҥ уонна киэҥ билиилээх киһи. Кини киэҥ билиитин таһынан сахалыы толкуйа улахан, бииртэн биири таһааран ба- рытын сааһылаан, наардаан толкуйдуурун өрүү сөҕө-махтайа көрөбүн.
Иннокентий Дакаяров, саха норуодунай артыыһа:
— Мин үөрэхпин бүтэрэн дойдубар үлэлии кэлэрбэр 1991 сыллаахха Михаил Ефимович Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенинэн талыллан, саха дьонун өйө-санаата улаханнык өрө көтөҕүллүбүт кэмэ этэ. Ити сылларга Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академиялыы тыйаатырыгар өрөспүүбүлүкэбит историятын сырдатар, сөргүтэр испэктээктэри туруоран барбыттара. Ол саҕана Россия атын регионнарыгар гастролларга сылдьан, кинилэргэ холоотоххо, Саха сирин сайдыыта быдан балысханнык барарын бэлиэтии көрөрбүт. Онно өрөспүүбүлүкэбит бастакы президенин өҥөтө сүҥкэн улахан этэ.
Михаил Ефимович өрөспүүбүлүкэбитин салайар кэмигэр саха норуота бары хайысханан сайдарыгар сүрдээх кэскиллээх үлэни саҕалаабыта. Аҥаардас үөрэх, култуура, спорт өттүгэр ол саҕана ылыныллыбыт кэскиллээх дьаһаллар билигин даҕаны үтүө түмүктэри биэрэ тураллар.
Афанасий Ноев, СӨ Ил Дарханын көмөлөһөөччүтэ, Россия Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ:
— Мин Михаил Ефимович президенинэн талылларыгар Томскайга устудьуоннуу сылдьан быыбарга анаан кэлэн кыттыбытым. «Биһиги президеннэнэр буоллубут, онно мин хайаан да кыттыахтаахпын, талыахтаахпын» диэн санаалаах Дьокуускай куоракка көтөн кэлэн, убайбар хонон тураат, билиҥҥи Национальнай библиотекаҕа баар учаастакка баран быыбардаабыппын үчүгэйдик өйдүүбүн. Михаил Ефимович президенинэн талыллыыта саха норуотугар төрүт өй-санаа (национальнай дух) уһуктуутун долгунугар түбэспитэ уонна «биһиги бэйэбит президеннээх өрөспүүбүлүкэлэннибит» диэн киэн туттууну үөскэппитэ. Оннук санаа оччолорго хас биирдии саха киһитигэр киирбит буолуохтаах дии саныыбын. Бу быыбарга Михаил Ефимович саамай улахан бырыһыаны ылан президент буолбута. Онон өрөспүүбүлүкэ президенин бастакы быыбара улахан өрө көтөҕөллүүлээхтик ааспыта уонна национальнай сомоҕолоһуу кэмин көстүүтүнэн буолбута.
Мин санаабар, Михаил Ефимович 90-с сылларга бастатан туран экономиканы бөҕөргөтөр политиканы күүскэ ыыппыта. Тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэ бигэ туруктаах экономикалаах уонна бэйэ оҥорон таһааран эбэтэр атыылыыр тэрилтэлэрдээх буоллаҕына биирдэ эрэ сайдар. Аҥаардас Россия биир улахан хампаанньатынан биллэр АЛРОСА тэриллэн, күн бүгүҥҥэ диэри өрөспүүбүлүкэбит үбүн—харчытын саппааһын 40 бырыһыанын киллэрэ турар. Оччолорго АЛРОСА эрэ буолбакка, араас хампаанньалар, фондалар, ол иһигэр «Якутуголь», Комдрагмет, Үүнэр көлүөнэлэр фондалара тэриллибиттэрэ. Улахан тэрилтэлэр нолуок төлөөн бюджекка үп—харчы киллэрэр ситимнэрэ ымпыгар—чымпыгар тиийэ толкуйданан, саҥа рынок экономиката олохтоммута. Сахабыт сиригэр таас чоҕу, тимири, кыһыл, үрүҥ көмүстэри, алмааһы хостуур улахан хампаанньалар тэриллибиттэрэ. Ньиэп уонна газ хостооһунун күүһүрдэргэ улахан сыал—сорук туруоруллан, анал тэрилтэлэр үөскээбиттэрэ. Онон экономикабыт туруктаах буолуутун бастакы хардыыларын олуга өрөспүүбүлүкэни Михаил Ефимович салайар кэмигэр охсуллубута диир оруннаах.
Тыа хаһаайыстыбатыгар урукку өттүгэр совхозтарынан олорбут буоллахпытына, олор оннугар кэтэх дьоҥҥо өйөбүл оҥорон бааһынай хаһаайыстыбалары тэрийэр үлэ ыытыллыбыта. Онон Михаил Ефимович «продовольственнай безопасность» баар буолуутун хааччыйбыта, сылгы, сүөһү иитиитин, оҕуруот аһын үүннэриини сэргэ, Саха сиригэр үүнэр үүнээйилэрин (дикоростары) хомуйан бородууксуйа оҥорор саҥа хайысханы үөскэтиигэ олук уурбута.
Михаил Ефимович Медицина киинин, Ийэ уонна оҕо харыстабылын киинин курдук аан дойду таһымнаах медицина тэрилтэлэри туттаран, маннык кииннэр Москваҕа эрэ буолбакка кырыы регионнарга эмиэ тэриллэр кыахтаахтарын бигэргэппитэ. Саха сирин олохтоохторо үрдүк таһымнаах эмчиттэргэ эмтэнэр кыахтаммыттара. Мин санаабар, норуот доруобуйатын тупсарар, харыстыыр, чөл буолуутун тэрийэр политиканы, аан дойду үөрүйэҕин туһанан, Россияҕа аан бастакынан кини киллэрбитэ.
Инники хардыылаан иһэр үөрэх тэрилтэлэрэ баар буолуохтаахтар, атыттар олору батыһан үлэлиэхтээхтэр диэн Президент оскуолаларын ситимин уонна дьоҕурдаах оҕолору сайыннарар «Өлүөнэ дойдута» физика—математика форумун тэрийбитэ. Маныаха Михаил Ефимович ССРС норуодунай учуутала М.А. Алексеев «Хас биирдии оҕо дьоҕурдаах, ону сайыннарыахха» диэн санаатынан сирдэтиммитэ. Физикаҕа, математикаҕа эрэ буолбакка, оҕо наукаҕа, духуобунаска, искусствоҕа, спорка – араас хайысхаҕа сайдарыгар төһүү буолар кииннэр – Балет оскуолата, Музыка үрдүкү оскуолата, Олимпиада эрэллэрин училищета олохтоммуттара. Өскөтүн урут СГУ—гар 3000 устудьуон үөрэнэр эбит буоллаҕына, билигин ХИФУ 20-чэ тыһыынча устудьуоннаах. Ол базата өрөспүүбүлүкэ көмөтүнэн, үбүлээһининэн оҥоһуллубута. Саха ыччатын промышленноска сыһыарар, сэдэх идэлээх специалист оҥорор үлэни ыытар анал департамены тэрийбитэ. Департамент нөҥүө үөрэммит ыччаттар билигин өрөспүүбүлүкэ норуотун хаһаайыстыбатын үгүс хайысхатыгар ситиһиилээхтик үлэлии сылдьаллар.
Икки үйэ алтыһыытыгар саха норуота төрүт өйүн—санаатын сөргүппүт, духуобунаһын барҕардыбыт кэмнэрэ Михаил Ефимович президеннээбит сылларыгар түбэһэллэр. Национальнай оскуолалар концепцияларын ылыныы, Духуобунас академията тэриллиитэ, Саха академиялыы тыйаатыра саҥа дьиэлэниитэ—уоттаныыта ол кэм чаҕылхай кэрэһитинэн буолар. Сахалар тумус туттар киһибит П.А. Ойуунускай үбүлүөйүн ЮНЕСКО—ҕа Париж куоракка бэлиэтээбиппит. Бу тэрээһин аан дойдуга сахалар баарбытын, баай уонна ураты культуралаахпытын көрдөрбүтэ.
Мин өйдөбүлбүнэн бастакы президеммит Михаил Николаев дьон бэйэтин күүһүгэр итэҕэйэн, норуот духуобунай баайын тирэх гынан аныгы үйэҕэ саҥалыы сайдыы, барҕарыы олугун уурбута.
Василий Павлов, философия доктора, СӨ Наука аччыгый академиятын ректора:
Михаил Ефимович Николаевка көмөлөһөөччүнэн уонна анал фондатын тэрийээччинэн, үөрэҕирии, культура уонна билим эйгэтигэр хас да бырайыагын салайааччынан үлэлээбитим дьылҕам бэлэҕэ буолар.
Мин бэйэм тыа сирин учууталларын дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт уонна иитиллибит буоламмын оҕо эрдэхпиттэн өрөспүүбүлүкэ сайдыытын, олох-дьаһах уратыларын кэтээн көрө улааппытым. 1980-с сылларга Михаил Николаев диэн өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын салаатын салайар эдэр, эрчимнээх киһи аата дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллэн барбыта. Дьонум, чугас аймахтарым түмсэ түстэллэр эрэ тыа хаһаайыстыбатын миниистирин инникини өтө көрөр дьаһалларын, оччолорго тыа сиригэр киллэриллибит саҥа сүүрээннэри ырытыһаллара уонна сүрдээҕин биһириир этилэрэ.
Ити сылларга кини салалтатынан мелиорация үлэлэрэ, бааһыналары кэҥэтии күүскэ ыытыллыбыта. Ол түмүгэр бааһына, ходуһа иэнэ 120 тыһыынча гектарга тиийэ кэҥээбитэ. Онно эбии күөллэр былыыктарын (сапропель) сүөһү аһылыгар туһаныыны киллэрии миигин ордук интэриэһиргэппитэ. «Сапропель» диэн тыл мин өйбөр умнуллубаттыы хатанан хаалбыта. Маны улаханнык кэрэхсээн чугастааҕы күөллэр планктоннарын, уу үүнээйилэрин үөрэтэн- чинчийэн барбытым. Онтон МГУ биологияҕа факультетыгар үөрэнэ киирбитим. Онон чинчийиибин кэҥэтэн-дириҥэтэн, килиэккэ физиологиятын уонна иммунология кафедратыгар килиэккэлэри биофизика, биохимия көмөтүнэн үөрэппитим. 1988 сылтан чинчийиибин омук сиригэр — Англия Шеффилд, Йорк уонна Лидс куорат университеттарыгар салҕаабытым. 1993 сыллаахха Лидс университетыгар сахалартан бастакынан диссертациябын көмүскээн философия доктора буолбутум.
1990 сыллаахха Москваттан Дьокуускайга көтөрбөр тас дойдулар наукаҕа сурунаалларын ааҕыам диэн ылбытым. Сөмөлүөккэ оччолорго Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир Михаил Ефимович Николаевы кытары сэргэстэһэ олбохторго түбэһиспит этибит. Ити мин кинини аан бастаан көрсүүм этэ. Дьокуускайга кэлиэхпитигэр диэри бэрт элбэҕи кэпсэппиппит. Онно мин кинини олус киэҥ билиилээх-көрүүлээх уонна сүрдээх өйдөөх, дириҥ ыйытыылары биэрэр, Саха сирэ сайдарын туһугар ис сүрэҕиттэн кыһаллар киһи эбит диэн сыаналаабытым. Ити да көрсүһүүттэн сылтаан буоллаҕа буолуо, Англияҕа аспирантураҕа үөрэнэ сылдьан төрөөбүт Сахам сирин сайдыытыгар тугунан эрэ көмөлөспүт киһи диэн санааттан эһиилгитигэр Лондон куоракка, ол саҕана аан дойду үрдүнэн иккис улахан инвестициялыыр баанынан биллэр «Дайва Секьюритиз» диэн дьоппуон бааныгар кылгас кэмҥэ үлэлээбитим. Ити үлэлиир кэммэр баан делегациятын Дьокуускайга аҕалан бастакы президеммитин кытары көрүһүннэрбитим. Ол көрсүһүүгэ Михаил Ефимович омук дьонун улахан ытыктабылын ылбыта, инникини өтө көрөр дьоҕурунан улаханнык сөхтөрбүтэ. Кини Саха сиригэр киһи инники сайдыыта сүрүн политика буоларын эппитэ, онно үөрэх сүрүн тирэх буолуохтааҕын бэлиэтээбитэ. Сотору буолан баран Саха сирин кэлэр көлүөнэлэрин фондаларын тэрийбитэ уонна кадрдары бэлэмниир департамены олохтообута.
Бу кэнниттэн Михаил Ефимовиһы кытта хас да төгүл Англияҕа көрсүбүтүм. 1998 сыллаахха Михаил Ефимович миигин көмөлөһөөччүнэн уонна ЮНЕСКО-ҕа Саха сирин национальной кэмитиэтин хос бэрэссэдээтэлинэн, XXI үйэ бастакы чиэппэригэр Саха сирин сайдыытын концепциятын оҥорор комиссия чилиэнинэн, Саҥа үрдүкү технологиялары киллэрэр кэмитиэт биир салайааччытынан анаабыта.
Өрөспүүбүлүкэҕэ интернети күүскэ киллэрии, сибээһи түргэтэтэр оптоволокноны тардыы, бары оскуолалары интернет ситимигэр холбоноллорун ситиһии, мобильнай сибээһи киллэ- рии, Саха судаарыстыбаннай университетын сайыннарыы, дьиэтин-уотун тупсарыы, Москваҕа уонна Санкт-Петербурга саҥа технологияларга үөрэтиини тэрийии, улуус кииннэригэр уонна бары куораттарга СГУ филиалларын арыйыы, чөл олох концепциятын олоххо киллэрии, ону тэҥэ куоракка ырааһырдыы үлэтин ыытар волонтердар хамсааһыннарын көҕүлээһин, сүүс аспираны үөрэтэр бырагыраама, англиялыы тылы үһүс үлэ тылынан ылыныы, өйдөөх-талааннаах оҕолор форумнарын тэрийии, «2000 сылга — 2000 үтүө дьыала» бырайыактар туһунан этиилэрбин тута сөбүлээбитэ, ылыммыта уонна олоххо киллэриигэ күүскэ үлэлээбитэ.
Михаил Ефимовичтыын үлэлиир кэммэр кини дьон саҥатын болҕойон истэрин, этиилэри барын үтүө-мөкү өрүттэрин ырыҥалаан баран туһалааҕын олоххо, үлэҕэ киллэрэр дьоҕурдааҕын, үлэҕэ ирдэбиллээҕин бэлиэтии көрбүтүм. Михаил Ефимович төрөөбүт Сахатын сирэ сайдарын туһугар саҥаны киллэрии хас биирдии хайысхаларын элбэхтик дьону кытта ырытан, дьүүллэһэн баран ылынар үгэстээх.
Мин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Тас сибээскэ министиэристибэтигэр миниистири солбуйааччынан үлэлии сылдьан Михаил Ефимовиһы элбэхтэ омук сирдэригэр арыаллаабытым. Онтон биир түгэни ахтан ааһыым. Биирдэ Англияҕа Лондон куоракка Королевскай география обществотын президенэ граф Джелико Михаил Ефимовичтыын көрсүһэн баран: «Киниттэн дьиҥнээх салайааччы күүһэ уонна кыаҕа, дириҥ өйө-санаата долгун курдук тахсар, хаһан да маннык киһини кытта көрсүбэтэҕим», — диэбитэ. Бу биллиилээх салайааччы, Улуу Британия Үөһээ Лордарын Палаататын тойоно, Мао Цзэдуну уонна Сталины кытта көрсүспүт киһи тыла этэ. Бу тыллар мээнэҕэ этиллибэтэхтэрэ, Михаил Ефимович чахчы дьонун сэргэтин олоҕун-дьаһаҕын тупсарар туһугар суол солуур киһи буолан дириҥник толкуйдуур, инникини өтө көрөр муударай салайааччы.
Анатолий Слепцов, Россия Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, В.К. Арсеньев аатынан бүтүн Россиятааҕы «Уһук илин» литература бириэмийэтин лауреата:
– Михаил Ефимович Николаевтыын алтыһан ааспыт түгэннэрим үгүһэ суохтар эрээри, буолбут көрсүһүүлэр барыта тус олоҕум бэлиэ кэмнэрин кытта ситимнээхтэр.
Бастакы алтыһыым СГУ 20-с нүөмэрдээх уопсайын ахсыс этээһин көрүдүөрүгэр этэ. Оччолорго мединститукка үөрэнэ сылдьабын, үөрэх кэнниттэн хоспор кэлэммин малбын хаалларан баран, ас атыылаһа маҕаһыыҥҥа тахсан истэхпинэ, кирилиэс диэкиттэн Михаил Ефимович дорооболоһордуу ытыһын нэлэппитинэн иһэр эбит. Күн аайы көрсөр дьон курдук дорооболостубут.
– Хайа, ханналаатыҥ? – диэн сымнаҕастык ыйытта.
– Маҕаһыыҥҥа таҕыстым, — диэбитим уонна онон аасыһан хаалбыппыт.
Иккис көрсүһүүбүт, сүүрбэччэ сыл буолан баран, Таатта балыыһатыгар хирурдуу сырыттахпына этэ. Ол кэмҥэ Михаил Ефимович Федерация Сэбиэтигэр үлэлии сылдьан ыалдьыттаан ааспыта. Балыыһабыт үлэһиттэрин кытары көрсүһүүтүгэр бэйэм кинигэбин бэлэхтээбитим.
Үсүһүн Москубаҕа Литература институтугар үөрэнэр кэммэр, Саха сирин олохтоох бэрэстэбиитэлистибэтигэр туох эрэ наадаҕа киирэ сырыттахпына, Михаил Ефимович кэбиниэтигэр ыҥыран киллэрэн кэпсэппитэ. Мин үлэбиттэн уурайан литинститутка үөрэнэ киирбиппин истэн: «Оттон онно нууччалыы суруйарга үөрэтэллэр буолбатах дуо?» — диэн соһуйбута.
Литература диэн биир эйгэ, төрүүрэ, тиллэрэ эрэ тус-туспа тылынан тахсар диэн быһаарбытым. Ол кэнниттэн хаста даҕаны «Бэс Чагдаҕа» быстах көрсүбүппүт. Кэлин, Эдьигээҥҥэ үлэлии сылдьан, Михаил Ефимович эдэр сааһыгар олорбут дьиэтин көрбүтүм, бэйэбэр кини олоҕун туһунан билбэт өрүттэрбин арыйбытым.
Чэ, итинник, мин алтыһыым. Судургу, көнө, буолар буолуохтааҕын курдук. Ол эрээри мантан көстөрө буолуо, биһиги президеммит, саханы саха дэппит киһибит, дьоҥҥо сыһыана, норуотун кытта ситимэ.
Билиҥҥи кэмҥэ хайа устудьуон уопсайын көрүдүөрүгэр президени кытта илии тутуһан дорооболоспутай? Ханнык түҥкэтэх тыа балыыһатыгар Федерация Сэбиэтин чилиэнэ кэлэн тыҥаан турар глобальнай соруктары ыйбытай, сырдаппытай? Үрдүк сололоохтортон хайалара, билиитин-көрүүтүн кэҥэтээри, атын эйгэ дьонун кытта сахалыы сэһэргэспитэй?
Михаил Ефимовичка чэгиэн туругу, дьоннооҕунан киэн туттууну, дьолу баҕарабын!
Андрей Чикачев, Россия Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ, П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата:
– Михаил Ефимович Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр аан бастаан президент быыбарыгар туруута уонна өрөспүүбүлүкэ салайааччытын быһыытынан талыллыыта саха дьонугар-сэргэтигэр улахан бэлиэ түгэнинэн буолбута. Бары барыта уларыйбыта. Кини кэлиэн инниттэн дьиҥэ барыта баар этэ эрээри, төрүт култуурабыт, итэҕэлбит, төрүт өйбүт-санаабыт кытаанах уутугар утуйа сытар курдуга. Михаил Ефимович президенниэҕиттэн миэхэ эрэ буолбакка, барыбытыгар даҕаны сахалыы тыын уһуктубута. Инникитин үлэлиирбитигэр, уруһуйдуурбутугар сахалыы тиэмэни сайыннарар суол арыллыбыта. Хартыыналарбыт сахалыы тыыннаммыттара, «мин сахабын» диэн төрүт өй-санаа саха норуотугар олохтоохтук киирбитэ. Бэйэни омук быһыытынан билиниигэ, олоҕу тупсарыыга уонна сайдыы суолугар үктэниигэ туһааннаах сокуоннар тахсыбыттара.
Мин маҥнай уруһуйдуурбар пейзажтан саҕалаабытым, Сахабыт сирин хатыламмат кэрэ айылҕатын уруһуйдуурум. Сахалыы тыыннаах хартыыналары суруйарга дьулуһарым. Михаил Ефимовичка бука хартыыналарбыттан бэлэхтээбиттэрэ эбитэ буолуо, бэйэтэ кэпсииринэн үлэлэрбин көрөн баран: «Ким үлэтэй, хайа худуоһунньугуй?» — диэн ыйытара үһү. Ханнык сылын бу диэн өйдөөбөппүн эрээри, олунньу 23 күнүгэр — Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэригэр Худуоһунньуктар сойуустарыгар ойуулуур-дьүһүннүүр искусствоҕа үлэлии сылдьар дьону кытары көрсүһүү буолбута. Бастаан наҕараадалары туттарбыттара, онтон Михаил Ефимович худуоһунньуктары кытары көрсүбүтэ. Онно кини сойууспут туһунан ыйытан, билсэн баран: «Андрей Чикачев диэн баар дуо?» — диэн ыйыппытыгар наһаа соһуйбутум. Ол саҕана саҥа үлэлии сылдьар эдэр худуоһунньугу интэриэһиргээбитэ миэхэ соһуччу этэ. Онно миигин туруоран хантан сылдьарбын ыйыппыта, «Үлэлиир мастарыскыайдааххын дуо?» — диэбитэ. Көрсүһүү иннинэ сойууспут бэрэссэдээтэлэ «биир эмэ үлэҕин бэлэхтээр» диэбитигэр бэлэмнээбит хартыынабын бэлэх ууммутум. Михаил Ефимовичтыын аан бастаан онно билсибитим.
Кини худуоһунньуктар быыстапкаларыгар сылдьара. Мин бастакы тус быыстапкабар ыҥырбыппар кэлбэтэҕэ, үлэтинэн дойдубут киин куоратыгар барбыт этэ. Онтон бэлиэ сааһым чэрчитинэн туруорбут тус быыстапкабар кэлбитэ. Онно үлэм туһунан ыйыталаспыта. Кэлин президениттэн тохтуурун саҕана искусство үтүөлээх деятелин аатын иҥэрбитэ.
Михаил Ефимович Николаев курдук киһи саха норуотугар кэлэн Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтин салайбыта барыбытыгар сүҥкэн улахан суолталаах. Кини кэлбитигэр өрө көтөҕүллэн, өйү-санааны күүһүрдэн, үлэлээбит дьон элбэҕэ буолуо. Кини хас биирдии киһи бэйэтин «мин — сахабын» диэн билинэригэр улахан оруолу оонньообут буолуохтаах диэн саныыбын.