Баһа-атаҕа биллибэт аар-тайҕа ортотугар турар булчут балааккатын таһыгар түһэр сири көрдөөн, вертолет хаста да эргийдэ. Онтон кыракый ырааһыйаны көрөн, кур сэтиэнэҕи уонна сэбирдэҕи өрө ытыйан, улам намтаата, көлүөһэтинэн сири таарыйаат, эрэһиинэ курдук өрө тэйдэ, онтон эмиэ, сир кытаанаҕын боруобалыырдыы иккиһин намтаата.
– Куттаныма, батыллыаҥ суоҕа, – диэн хаһыытаата балааккатын аттыгар вертолету кэтээн турар булчут.
Кини этэрин истибиттии, вертолет өс-киирбэх түһэн кэбистэ.
– Бу истигэнин, – илиитинэн эҕэрдэлии-эҕэрдэлии, булчут күллэ.
Вертолеттан дьоннор ыстаҥалаһан түстүлэр уонна таһаҕастарын тамнаабытынан бардылар. Бүтэһик түрдьэлэрин быраҕааттарын кытта, вертолет өрө көтөн таҕыста уонна кэлбит сирин диэки көтө турда.
Хаалбыт дьоннор, тыын ылаат, эргим-ургум көрүннүлэр уонна палаткаҕа бардылар.
– Халлаан ыалдьыттара! – палаткалаах киһи эҕэрдэлээтэ – Кэпсээ, доҕор. Дорооболоруҥ, доҕоттор. Хантан кэллигит, ханна бардыгыт, туох соруктааххыт. Хайдах айаннаатыгыт? Эһигини миэхэ ким ыытта? Мин палаткабын хайдах буллугут?
– Биһигини манна партия райкома ыытта, – салгын саһарчы сиэбит сааһырбыт киһи булчуту кытта илии тутуста. – Эйиигин үчүгэй киһи, кинини кытта сүбэлэһиҥ диэтилэр. Эн тускунан итинник этэллэр. Ол иһин, бу көтөн кэллибит. Оттон эн палаткаҥ ханна баарын картанан ыйан биэрбиттэрэ. Онон бүтэр.
– Бай, доҕор? – булчут дьиктиргээтэ,-– Чэ, хайа сатанарынан олорунан кэбиһиҥ, кыбыстымаҥ. Мин палаткам – эһиги палаткаҕыт. Суолтан сылайдаххыт буолуо?
Ыалдьыттар кулуһун тула хайдах сатанарынан олорунан кэбистилэр: сорохтор чохчойон, атыттар лэкэҕэ, үһүстэр сиргэ.
– Дьэ, кэпсээҥ, туох сонуннааххыт, аан дойдуга туох-ханнык буола турар? – Булчут кулуһуҥҥа чаанньыгын өрдө. – Оттон мин эһигини чэйинэн күндүлүөм. Ыалдьыт – улахан дойду түннүгэ. Кинини кытта сири сиксигинэн, халлааны улаҕатынан кэпсэтиэххэ сөп.
– Биһиги суол тута кэллибит, – диэтэ били салгын саһарчы сиэбит киһитэ.
– Суол да? – булчут сөхтө – Ол туох суолун?
– Тимир суолу, – диэн буолла.
– Тимир суолу да? – булчут уруккутааҕар ордук сөхтө.
– Оннук! – бигэргэттэ ыалдьыт. – Байкал-Амур магистралын. Кылгастык эттэххэ, БАМ диэн.
– Өйдөөбөтүм, – булчут була сатаата. – Туох тимир суолун тутаары гынаҕыт? Манна суол аһаҕас. Таптаабыккынан айаннаа.
– Ити эһиэхэ, булчуттарга эрэ суол аһаҕас, оттон дойдуга тимир суол наада, – быһаарда кэлбит киһи. – Кинини биһиги бар-дьон баайдык уонна культурнайдык, уйгулаахтык уонна дьоллоохтук олорорун туһугар тутуохпут. Ол эрээри биһиги тутааччылар буолбатахпыт, чинчийээччилэрбит. Бастаан биһиги суолу ханан тутуллуохтааҕын быһаарыахпыт уонна булчуттар тыаҕа эркээйи охсоллорун курдук, бэлиэ анньыахтаахпыт.
– Дьэ, бу сонун! – булчут сэргэхсийэ түстэ уонна уокка мас быраҕан биэрдэ. – Дьэ ити остуоруйа буолбатах буоллаҕына, ол суол хантан ханыаха диэри барыахтааҕый?
– Усть-Куттан Аллараа Ангарскайынан, Чааранан, Тынданан, Амурдааҕы-Комсомольскайынан Чуумпу байҕал кытылыгар тахсыахтаах, – сааһырбыт киһи хап-сабар уонна киэн туттан эппиэттээтэ. – Ити улахан БАМ. Ону тэҥэ кыра БАМ диэни эмиэ тутуохпут. Тындаттан Беркакикка диэри.
– Беркакикка диэри? – булчут үөрдэ – Ол аата, Саха сиригэр кэлэр буоллаҕа дии.
– Соҕордук! – чинчийээччи бигэргэттэ.
– Киһи үөйбэтэх-ахтыбатах суола эбит, – булчут толкуйдаата. – Сүрдээхтик санаммыттар. Ол эрээри маннык түҥ тыаҕа тимир суолу хайдах тутуохтарын өйүм хоппот. Манна тула аар-тайҕа, үрдүк хайалар, дэриэспэ таас очуостар, угут өрүстэр, улахан күөллэр, түгэҕэ биллибэт бадарааннар, куталар күөнтээбит дойдулара. Итиэннэ ырааҕа да бэрт. Тыһыынчанан километрдаах сир.
– Улахан БАМ уһуна түөрт тыһыынча километртан тахсар, – чинчийээччи чуолкайдаата.
– Итиэннэ хайдахтаах километрдарый? – булчут бэлиэтээтэ – Олус ыарахан буолуо ээ. Баҕар, оонньоон этэриҥ буолаарай? Эһигиттэн хайаҕыт аҕаный?
– Мин, – аҕамсыйбыт киһи билиннэ.
– Оттон начальник кимий?
– Эмиэ мин.
– А, ол үчүгэй; аҕа даҕаны, начальник даҕаны, – булчут сэргэхсийдэ – Хата, билсиэх.
– Божий, – диэммин диэтэ чинчийээччилэр начальниктара.
– Божий даа? – булчут дьиктиргээтэ – Хайдах Божий. Таҥара киһитэҕин дуо?
– Араспаанньам итинник, – начальник аат-харата быһаарда. – Оттон аатым Иван Иванович. Биһиэхэ араспаанньаны талан ылбаттар. Эн кимҥиний?
– Чэрэндэй, – булчут аатын эттэ.
– Чэрэндэй дуу, эбэтэр Берендей дуу? – элэккэ элэгинэн эппиэттиир сылтах көстүбүтүттэн Божий үөрдэ. – Ол аата, остуоруйа хоруола буоллаҕыҥ дии.
– Суох, – кыбыһынна Чэрэндэй – Туох хоруолун этэҕин? Мнн кыра киһибин. Булчуппун. Аатым Чэрэндэй. Берендей буолбатах. Биһиэхэ эмиэ ааты талан ылбаттар.
– Оннук эбит дуу? – Иван Иванович астынан күллэ.
Булчут ыалдьыттарын бэйэтин куруускатынан чэйдэттэ. Кинилэр аһылыктара да, иһиттэрэ да суоҕа. Ону барытын вертолет иккис сырыытыгар аҕалыахтаах этэ да, төннүбэтэ. Туох буоллаҕай?
Дьиксиниилээх кэтэһии олус уһаата. Күн киирэрэ чугаһаата. Киэһэ буолла.
Тиһэҕэр, бүгүн иккис сырыыны кэтэһэр хойутаата. Күн бүттэ.
– Дьэ, оҕолор, кургутун хам тардыныҥ, – Божий аргыстарыгар сүбэлээтэ – Бүгүн аччык хонор дьон буоллубут.
– Хайдах аччык? – Чэрэндэй ыксаата. – Ыалдьыттары аччык хонноруллубат. Мин билигин элбэх эт аҕалыам. Дьиэлээх киһи ыалдьыттары аһатыахтаах, оттон ыалдьыттар сонуну кэпсиэхтээхтэр. Тыа сокуона оннук.
Көрүөх бэтэрээ өртүгэр булчут саатын ылла, табатын мииннэ уонна тыаҕа таҕыста. Ханна? Тоҕо? Бултуу дуо? Бириэмэ хойутаата.
Ыалдьыттар сөҕүөхтэрин иһин, булчут кэмигэр төннүбүтэ. Халлаан хараҥарыыта миҥэ табатыгар тайах этин ыҥырдан баран сатыы сиэтэн кэллэ. Дьоннор сэргэхсийдилэр. Барыта олус үчүгэйдик кэрэхсэбиллээхтик саҕаланна, үкчү остуоруйа курдук буолла.
Улахан кулуһун отуннулар. Бары үөрүүнэн эт үөллүлэр. Кулуһун тула астаан-үөллээн үлүкүнэстилэр.
– Күндү Чэрэндэй, эт эрэ, баһаалыста, ити ыккардыгар тайаҕы хайдах өлөрдүҥ? – Божий сөҕөн хараҕа чаҕылыҥнаата. – Мин билэрбинэн, тайаҕы сонордоон өлөрөр олус эрэйдээх.
– Мин кими да өлөрө иликпин. – Булчут өһүргэннэ.
– Хайдах өлөрө иликкин? – сөхтө Иван Иванович – Оттон тайаҕы? Эти хантан ыллыҥ? Эбэтэр ким эмэ эйиэхэ биэрдэ дуу?
– Биэрэн, – сөбүлэстэ Чэрэндэй. – Ити – Байанай бэлэҕэ.
– Ким диэтиҥ? – Божий өйдөөбөтө.
– Байанай бэлэҕэ диэтим, – булчут хатылаата.
– Ол хайаларай?
– Хайдах хайаларай? – Чэрэндэй эмиэ сөхтө. – Байанайы билбэккин дуо? Байанайы киһи барыта билэр: оҕолуун, улаханныын бары.
– Бары да? – ким туһунан этэрин өйдөөбөккө, Божий кыбыһынна – Өйдөөбөтүм ээ.
– Хайдах өйдөөбөккүн? – Чэрэндэй салынна, – Кини биһигини барыбытын аһатар-таҥыннарар, оттон эн кинини өйдөөбөккүн.
– Баһаалыста бырастыы гын, билбэтэхпэр, – Божий кытаран хаалла. – Мин кырдьыга Байанай туһунан тугу да билбэппин. Кэпсээ эрэ, баһаалыста, кини туһунан. Ол кимий? Эн миигин олус дьиктиргэттиҥ.
Чэрэндэй өһүргэнэн буугунаата уонна өр саҥата суох турда. Оттон Божий арахпата, дьаныйан туран көрдөстө.
– Атаспын эйигин билбэт буолан өһүргэттим. Чэ, бырастыы гын. Чэ, баһаалыста, Байанай туһунан кэпсээ. Бадаҕа, ити аһара кэрэхсэбиллээх быһыылаах.
– Чэ, буоллун даҕаны, – Чэрэндэй, тиһэҕэр, намыраата – Оннук кэрэхсиир буоллаххына, кэпсиэххэ да син.
Байанай – дьол-соргу таҥарата, булчуту араҥаччылааччы, баай-хара тыа баһылыга. Кини үтүө сүрэхтээх уонна дьэллэм иччи. Кини дьоҥҥо дьолу-соргуну тосхойооччу, баай-хара тыа быйаҥын араҥаччылааччы. Ол эрээри Байанай олус өһүргэс уонна хоргутумтуо. Кини тоҥуй уонна ымсыы дьону олох сөбүлээбэт.
Чэрэндэй кэпсиир кэмигэр, үөлбүт эттэрэ буста. Эт сыта минньигэстик аҥылыйда. Дьоннор аһыы охсоору тиэтэйдилэр.
– Күндү ыалдьыттар, баһаалыста, тиэтэйимэҥ, – булчут эйэҕэстик көрдөстө. – Аһыах иннинэ бастаан Байанайы күндүлүөх тустаахпыт.
– Ол хайдах? – Боря диэн сырдык баттахтаах, техник уол дьиктиргээтэ.
– Отой боростуойдук, – Чэрэндэй быһаарда. – Аһыах иннинэ бастаан туох эмэ аһылыгы уокка кээһиллиэхтээх.
– Оттон биһиги билиҥҥитэ туохпут да суох, – диэтэ уол – Вертолет кэллэҕинэ, Байанайы туох баарынан күндүлүөхпүт.
– Кэбис, инньэ диэмэ, – Божий туран сүгэһэриттэн биир бытыылка испиири таһаарда. – Байанай маны сөбүлүө дуо?
– Ама дуу? – Чэрэндэй үөрдэ. – Өйдөөх киһи барахсан итинник. Эйиигин Байанай биһирээтин.
Чэрэндэй бытыылканы аһан куруускаҕа кутта уонна уокка кээстэ. Кулуһун күөх уотунан өрө салаамахтаата уонна тыһыргыы-тыһыргыы эбии күөдьүйдэ. Дьоннор үөрэ-көтө аһаан бардылар.
– Онон, эн Байанайыҥ ыалдьытымсах эбит, – сырдык баттахтаах уол оонньуу-күлэ эттэ. – Биһигини ыалдьыттаатыннар диэн кини эйиэхэ тайаҕы биэрбит.
– Кырдьык, кини олус ыалдьытымсах, – булчут кырдьыгын эттэ. – Ол кини тоҕо миэнэ эрэ буолуой? Кини ханна баҕарар баар уонна киһини барытын араҥаччылыыр.
– Киһини барытын? – Боря сөхтө. – Кини миигин эмиэ араҥаччылыа дуо?
– Кининн ытыктыыр буоллаххына, эйигин эмиэ, – диэтэ тыаһыт.
– Дьэ, дьикти эбит, – уол мичээрдээтэ – Эт эрэ, баһаалыста, Байанай хайдах дьүһүннээҕий? Кини кимиэхэ маарынныырый?
– Байанай бэйэтэ бэйэтигэр эрэ маарынныыр, – диэтэ булчут. – Кырымахтаах хара саһыл сонноох. Уоттаах кыһыл саһыл бэргэһэлээх. Кыһыҥҥы тайҕа курдук кырыалаах баттахтаах. Тииҥ кутуругун курдук бытыктаах. Киис курдук иэҕиилээх хаастаах. Күн курдук үөрүнньэҥ. Ый курдук күлүүк. Сулус курдук чаҕылхай харахтаах. Туруук таас курдук тулхадыйбат туруктаах. Уот курдук суостаах. Халлаан уутун курдук дохсун.
– Байанай да Байанай! – сөхтө Боря. – Айылҕа курдук кэрэ уонна дохсун эбит.
– Кырдьык, – Иван Иванович сөбүлэстэ. – Кини айылҕаттан төрүттээх эбит.
– Кэрэ номох! – диэтэ Боря. – Баара-суоҕа номох эрэ.
– Суох, оннук буолбатах! – Божий сөбүлэспэтэ. – Байанайы хотугу дьоннор айбыттар. Кинилэр төрөөбүт айылҕаларын таптыылларын уонна харыстыылларын биһиги өйдүөх тустаахпыт.
Дьон тото аһаан уонна булчут кэпсээнин кэрэхсээн, астыммыт көрүҥнэннилэр. Көһүйбүт атахтарын тарҕата таарыйа, палатка тула дьаарбайдылар. Арай, Чэрэндэй эрэ уот аттыгар хаалла. Кини кулуһунтан уоттаах лабааны ылан табаҕын уматынна, бөҕү-сыыһы хомуйан уокка бырахта.
– Эмиэ Байанайы күндүлүүгүн дуу? – Боря эҕэлээхтик ыйытта.
– Суох, туох диэн эттэххиний! – булчут ким эрэ истиэ диэбиттии, кэннин хайыста. – Байанайга аһылык тобоҕун биэрэр айыы. Тыаны сыыһырдар сатаммат. Байанай кири-хаҕы сөбүлээбэт. Кир-хах олоҕу сүһүрдэр.
Иван Иванович, тыаһыт иһирэх тылын биһирии иһиттэ.
Чэрэндэй – тайҕа үөрэхтээҕэ.
– Суох, мин тайҕа үөрэхтээҕэ буолбатахпын, тайҕа олохтооҕобун, – булчут сэмэйдик хардарда.
– Баҕар, буоллун даҕаны, – сөбүлэстэ Божий. – Ити сөп буолуо. Дьэ, билигин эт эрэ, Чэрэндэй, эн биһиги үлэбитигэр көмөлөһүөҥ дуо?
– Тугунан? Сирдьитинэн дуо? Аны сирдьит наадата суох буолан турар. Урут экспедициялары олохтоохтор сирдииллэрэ. Билигин кинилэр суолларын бэйэлэрэ булаллар, картанан сирдэтэллэр, вертолетунан көтөллөр, вездеходтарынан сылдьаллар.
– Ити кырдьык, – Божий бигэргэттэ. – Оттон эн биһиэхэ син биир көмөлөһүөх этиҥ.
– Тугунан?
– Хотугу айылҕа кубулҕаттарын уонна таабырыннарын ким ордук билэрий? – Чэрэндэй.
– Миигиннээҕэр ученайдар ордук билэллэр.
– Баҕар, буолуо, ол эрээри эн үөрүйэҕиҥ уонна билииҥ син-биир көмөлөһүөх этилэр.
– Ол хайдах? – тыаһыт итэҕэйбэтэхтии көрдө. – Биһиги үчүгэй дьоҥҥо көмөлөһөртөн аккаастанааччыбыт суох. Ол эрээри мин бииртэн куттанабын…
– Туохтан?
– Байанайы өһүргэтиэхтэрэ диэн куттанабын. Ким эмэ атаҕастаатаҕына, биһиги дьолтон-соргуттан матабыт.
– Биһиги Байанайы тоҕо атаҕастыахтаахпытый? – Божий өһүргэниэх курдук тутунна – Туох иннигэр? Биһиги атын норуоттар үгэстэрин ытыктыыры уонна айылҕаҕа сэрэхтээхтик сыһыаннаһары билэбит. Оттон тыа үгэһин билбэт эдэр дьону үөрэтиэхпит. Байанай туһунан эн кэпсээҥҥин дьоннор бары сөбүлээтилэр. Ол иһин биһиги бары кинини ытыктыырга бэлэммит.
– Ол Байанайы ытыктааһын диэн тугуй? – Боря өйдөөбөтө. – Итэҕэли сөргүтүү дуо?
– Суох, суох! Байанайы ытыктааһын диэн айылҕаны Чэрэндэй курдук, бэйэ этин-хаанын, кутун-сүрүн курдук харыстааһын буолар. Оннук буолбат дуо? Чэрэндэй? – Божий быһааран биэрдэ.
– Эн миигин сөпкө өйдөөбүккүн, – Чэрэндэй мичээрдээн ылла – Итиччэтигэр, мин эһиэхэ көмөлөһөргө бэлэммин.
Иван Данилов
«Хотугу сулус» 1-гы №-рэ, 1986