Саас быйыл олус эрдэ кэллэ. Хаар хара да тыаҕа хаалбата. Кэнники кэмҥэ күн ахсын былытырар, инчэҕэй хаар, ардах түһэр.
Икки сүүсчэкэ нэһилиэнньэлээх кыракый Тииттээх дэриэбинэтэ бадараан ортотугар олорон хаалла. Ол да буоллар, үлэ-хамнас күөстүү оргуйар. Араас өҥнөөх, быһыылаах эрэһиинэ саппыкы атыыга куруук баар буолан, дьон барахсан туохтан да хаайтарбат. Эһиилги оттук мастарын тыаҕа, кыахтаах өттүлэрэ дьиэлэрин таһыгар аҕалан, саһааннаан бүтэрбиттэрэ ыраатта. Ордук тууһугурбуг сааһыт эр дьоннор, кэргэттэрбит кэнэйдиэхтэрэ диэн, сүүрэн-көтөн ким хайа иннинэ үлэлэрин бүтэрэ охсон, кустуу барар тэриллэрин оҥостон сүпсүгүрэллэр.
Кыайыы күнэ, кураанах кус кынатын тыаһын курдук куһугураан, бу кэлэ оҕуста. Сааба автомат саатын сууйан-сотон, малын-салын бэрийэн кус көҥүллэнэр күнүн күүтэн, “кынатын куурда сылдьар”. Кус сарсыҥҥыттан көҥүллэнэр. Биһиги киһибит тэһийбэккэ төттөрү-таары хаамыталаан баран, көтөх муҥунан кэлбит саҥа хаһыаты ылан ааҕаары дьыбааныгар тиэрэ түһэн сытта. Саҥа да буолан, муус устар бүтэһик күннэригэр тахсыбыт, сонуна сойбут да буоллар, кыра дэриэбинэҕэ бары-барыта сонун буолар. Олохтоох библиотека кинигэлэрин хастыы да төгүл ааҕан, билигин тугу да ааҕаллара суох буолбут дьон биһиэхэ да бааллар. Булт уонна ааҕыы – бу биһиги киһибит кытта кырдьан эрэр кыдьыга диэтэххэ, ким да омнуолуо суоҕа. Күүстээх, быһый, ууһут, дьонтон эрэ уһулуччу дьон уонна булт туһунан ааҕарын ордук сөбүлүүр. Бити-билгэни, түүлү, хараҥа хоһу, айылҕа дьиктилэрин, халлаан куйаарын – аныгылыы эттэххэ – астрологияны биһириир.
“Саха сирэ” хаһыат “Саха ыала” сыһыарыытын талан ылан, саамай сөбүлүүр “Эҥин эгэлгэ” диэн рубрикатын саҥа көрөн истэҕинэ, телефон тыаһа өрө кыыра түстэ. Сааба кыттыгастарын санаата да, хап-сабар ойон тиийдэ.
- Алло.
- Дорообо, доҕор, туох сонун?
Сааба нэһилиэк баһылыгын куолаһын эндэппэккэ биллэ. Баһылык мээнэ эрийээччитэ суох. Бу үлүгэр ыксаллаах күннэргэ тугу эмэ соруйара буолуо диэн, иһигэр кутуйах хаамта.
- Суох. Эйиэхэ? – диэтэ сэрэнэ соҕус.
- Дьэ, доҕор, миэхэ да суох. Ол эрээри маннык, сибилигин автомаккын туппутунан салют ытыһа тиий эрэ.
- Сөп, – пааркаттан дьиэтэ чугаһынан кэнники сылларга куруук кинини соруйсалларын билэр буолан, судургутук хоруйдаата.
- Чэ, үчүгэй. Бүттүбүт.
- Бээ, бээ, доҕор, юбилейнай датанан ытыыбыт ахсаана элбээбэт дуо?
- Суох.
- Чэ, оччоҕо үс ботуруоннаах…
- Чэ, сөп. Бүттүбүт.
Сааба батарантааһын ылан баран төттөрү ыйаата. Быйыл саҥа атыыласпыт ботуруоннарын сыаната – устууката 12-лии солкуобай. Үчүгэй ботуруон диэбиттэрэ. Били, былырыыҥҥы 9-туу солкуобайдаах кур ботуруоннарыттан ылыыһы. Былыттары мээнэ быһыта ытыалыырга тыастаах эрэ буоллун дии санаата да, рюкзагын быатын сүөрбүтүнэн барда. Пачкаттан үс ботуруону ылан сиэбин түгэҕэр түһэрэн кэбистэ. Рюкзагын быатын кичэйэн чиҥэтэ тардыалаат, кууллаах таҥаһын аттыгар уурда. Саатын диэки имэрийэ көрөн баран, сонун кэтэн тахсан барда. Ол аата, парадтаан иһэр дьону көрө таарыйа, дьиэ таһыгар ону-маны дьаһайа таҕыстаҕа.
Өр-өтөр буолбата, оскуола диэки стартовай бэстилиэт тыаһа хабылынна. “Зарница” оонньуур үрдүкү кылаас хамандыыр буолбут уолаттарьш чуор саҥаларын тыал быһыта охсон аҕалла: “Взвод, равняйсь! Смирно! Нале-во!”. Чэ, кэлэллэрэ чугаһаата дии санаат, Сааба дьиэтигэр киирдэ. Сотору буолаат, саҥатык автомат саатын туппутунан тахсан кэллэ.
Муннук дьиэ кэнниттэн байыаннай таҥастаах оҕолор биир тэҥник үктээн, онтон оҕо сиэтиилээх дьахталлар, бодуруускаласпыт эмээхситтэр, нүксүгүлдьүйбүт оҕонньоттор баара-суоҕа уонтан тахса киһилээх бөлөх дьон иһэрэ көһүннэ. Кэннилэриттэн тугу эрэ кэпсэтэ-кэпсэтэ оргууй аҕай хаамсар, аҕамсыйа барбыт эр дьон ортотугар саалаах икки киһи баарын көрөн, мин дьонум ол иһэллэр эбит диэбиттии, хороллон турарын дьэ өйдөөн, саатын санныттан ылан, кирилиэһин үктэлигэр олорунан кэбистэ. Саатын ньилбэгэр туора уурунна. Кэлииккэтин аанын туһаайыытыгар кэлиилэригэр ойон туран, саатын санныгар иилинэ быраҕаат, утары барда.
Дьоно аакка-суолга киирбит сааһыттар буолан биэрдилэр: Киэсэ уонна Бүөккэ. Киэсэ – эдэр уол. Былырыын саас биэс хаас Кутай күөлүн кытыытьггар түһэн олороллоругар түбэһэн, бэһиэннэрин хаптаччы биэртэлээбит үһү. Үһү да, үһүйээн буолбатах. Бииргэ сылдьыспыт дьоно кэпсииллэринэн, кыларыйан турар кырдьык.
Оттон Бүөккэ, дьэ бу чахчы сааһыт киһи диэн кини буоллаҕа дии. Сааһын тухары саатын санныттан араарбатах саха снайпера. Ытыытын аахтара охторор ытыктабыллаах киһи. Эрдэ төрөөн сэриигэ сылдьыбыта буоллар, хайаан да герой буолбут буолуо этэ. Ол чааһыгар Сааба саарбаҕалаабат, ол курдук омуна суох олус үчүгэй ытааччы. Ордук күөрэтигэһинэн аатырар.
Дьэ онон сэрии хонуутугар охтубут, билигин биһиги олорор эйэлээх, дьоллоох олохпутун аҕалсыбыт ытык дьоммутун чиэстээн, үс төгүл салют! – диэн баран баһылык биһиги дьоммут диэки хайыста.
- Ха, доо, бэлэмҥит дуо?
- Бэлэммит.
Сылгыһыт Суута алаастан үрэххэ киирэр билиигэ баар паарка “ПКиО” диэн суруктаах ааркатын үрдүгэр Россия былааҕа сааскы тыал сиккиэриттэн уу долгунун курдук дьирибинии мөхсөр. Халлааҥҥа ардаары дуу, хаардаары дуу гыммыттыы ыас хара былыттар тииттэр төбөлөрүн үрдүлэрииэн тиэтэйбитгии арҕаа диэки сырсыакалаһар курдуктар.
“Ураа!” хаһыытыырга бэлэмнэммит, сорохторо саа тыаһыттан куттанан кулгаахтарын саба туттубут дьон обелиск таһыгар иһийэн турдулар. Иннилэригэр тыалга тэлимниир былаахтаах автоматтарын түөстэригэр ыга тутан икки кэккэнэн стройдаан турар саллаат оҕолор ортолоруттан эмискэ оҕо хатан хаһыыта иһилиннэ: “Хаастар! Хаастар!”
Салют ытааччылар алаас диэки көрө түспүттэрэ, кырдьык, кинилэри уун-утары сүүрбэччэ хаас тыалга баарыстатан, бу көтөн намылыһан иһэллэр эбит.
Салют эрэ, сатана эрэ. Барыта умнулунна.
– Чэ! – хайалара хамаандалаан бүтэҥитик саҥа аллайбыта биллибэккэ хаалла.
Сууйуллубут-сотуллубут диэх курдук, автоматтар аккаастаабатылар. Салют ытар курдук тэбис-тэҥҥэ ытан тиҥиргэтэн кэбистилэр. Үс төгүл!!!
Биэс хаас төбөтүн оройунан барда. Орпуттара, халыкынайа түһээт, өрө көтө сатаатылар. Дьон турар сирин мүччү көтөөт, үрэх диэки намтыы быһыытыйан бара турдулар.
Хонууга түспүттэртэн бааһырбыт үс хаас көтөөрү гыммыттыы кынаттарын даллаҥнатан хотоол уутугар сүүрдүлэр.
Өрөгөйдөөх “Ураа!” хаһыы сатараата да, биһиги дьоммутун күөйэ көтөн, саллаат уолаттар атаакаҕа киирэрдии автоматтарын күөрэччи туппутунан сүүрэн субуруҥнастылар. Кэннилэриттэн кыргыттар, “бытархай саллааттар” – кыра уолаттар сарымтах ойустулар.
Бааһырбыт хаастары кытта “штыковой бой” буолла быһыылаах. Хаһан да, ханна да буолбатах аймалҕан дьэ манна буолла… Бэл, оҕонньоттор орубунастылар, эмээхситтэр эргичиҥнэстилэр, дьахталлар сарыластылар…
Саллааттар “кыргыһыы хонуутуттан” кыайан-хотон, биэс хааһы сүгэн аҕалан дьон иннигэр кэккэлэтэн кэбистилэр.
Биир хааһы кырдьаҕастар сэбиэттэригэр, биир хааһы оскуола коллективыгар, үс хааһы сааһыттарга өлүүлээн, били, дьадаҥы бааһынай баай ыалыгар биэс хааһы түҥэппитин курдук, ким да маппата. Кыракый дэриэбинэ кыайыылаах дьоно, күн суоҕар күнү таһааран, үөрүү-көтүү бөҕө буолбуттара. Дьэ, чахчы, байанайдаах салют этэ.
Саас… Саас барахсан саха киһитин саамай сөбүлүүр, үөрэр-көтөр, туох барыта сэргэхсийэр кэрэ кэмэ.
Күн чаҕылыччы тыгар, чоҥкуйа тоҥмут дойдуну сылаас тыынынан ириэрээри имэрийэ көрөр. Күн сардаҥалара тоҥ хаары дьөлүтэ кэйбитин курдук, онтон-мантан быкпыт от салааларыттан сыһыы хаара дьөлөҕөстөммүт. Хаар, чараас өстүөкүлэ курдук мууһунан бүрүллэн, күн уотугар чаҕылыйа, дьиримнии оонньуур.
Кыһыны быһа от соспут суоллара үрэх устун эниэлэри кыйа, эрийэ-буруйа, үмүөрүспүт үөттэр аттыларынан хоту диэки субуллар. Кэбиһиилээх оттон саккыраабыт от сыата чигдийбит суолга быһыта киирбит. Суолга уһун дьулугур уҥуохтаах, өрө үллүбүт “аляска” кууркалаах, халыҥ сиэрэй өҥнөөх сааскы бэргэһэлээх киһи нөрүччү туттан, тиэтэйбиттии хааман-сиимэн иһэрэ көһүннэ. Кэннигэр “Дружба” эрбии, сытыы тэрээк сүгэ, “Роса” бытыылкатыгар кутуллубут бензин кэлгиэлээх салааската сырылыыр. Саҥа бардарыллыбыт чэй курдук өҥнөөх бензинэ, салааска уҥа-хаҥас хайбаҥныырыттан дьалкыйан, үүт маҥан үрүмэлии күүгэннирбит. Сааскы чэбдик салгынынан сайа тыынан, киһи сэргэх көрүҥнээх. Ол эрээри күн уотуттан саатан симирикгии көрбүт харахтарыгар курус санаа баара көстөр.
Үрүйэттэн кэлэн холбоспут, мас состоруллубут суолунан туораан, үнүр бэлиэтии көрбүт сиригэр кэллэ. Үрүйэни быһан тоҥуу хаарынан батыччахтаан тыа диэки баран истэ. Салааската хаарга батары түһэн, сүтэ-сүтэ күөрэйтэлээтэ. Хойуу иирэ талахтар быыстарынан салааскатын икки илиигинэн соһон дьүккүйэн истэ. Тыаҕа киирээт бөлөхтүү үүммүт тииттэргэ дьулуста. Эндирдии охтубут тииккэ кэлэн хаарын хаһыйа тэбиэлээн баран, салааскатыгар баар малын быатын төлүтэ тардан сүөрдэ. Сүгэтин, “Росатын” хаарга көстөр гына батары анньыталаан кэбистэ. Сиэбиттэн “Родопи” сигаретатын ылан, уматтан баран тиитигэр олордо. Охторуохтаах тииттэрэ хайа диэки иҥнэрилэрин, хантан саҕалыырын, төһө саһаан тахсыахтааҕын көрө, ааҕа-суоттуу олордо.
Ол олордоҕуна үрдүнэн хара суор “кулуп-халып” диэн, кураанах салгыҥҥа куорсунун тыаһа куһугураан ааста. Киһи дьик гынна, саныыр санаата быһа ыстанна. Хара суору хараҕыттан сүтэриэр диэри батыһыннары көрдө. Бүтэн эрэр сигаретатын тобоҕун хаарга бырахта. Бу маа бэйэлээх хара тыа хаарыан тииттэрин алдьатыах-арбайдыах бэйэтэ буоллаҕа. Тиит мас 300-500 сыл үүнэр. Бу турар тииттэр, арааһа, сүүсчэкэ саастаахтара буолуо. Биир киһи үллэр үйэтигэр тэҥнээхтэр, билигин да икки-үс киһи үйэтигэр тулалыыр эйгэлэрин киэргэтэ, сириэдийэ симэнэн өссө да өр турар кыахтаахтар. Ону баара бу билигин… Сып-сытыы гына сытыыламмыт ыстаал сыабынан эрбэтэн урусхаллыа, уҥа-хаҥас сууллартаан күн сирин күндүтүттэн матарыа буоллаҕа. Саатар, дьиэ тутан дьэндэтэрэ эбитэ буоллар, син да буолуо этэ. Хайа, аны ол дьиэбит эмиэ оттук маска наадыйыа турдаҕа. Баҕар, биир эмэ уола төрөөбүт түөлбэтигэр олохсуйуо дии. Чэ, бээ, ону кэнники сыта-тура толкуйданнахха сатаныыһы. Дьиэ баара туох да куһаҕаны оҥоруо суох этэ. Баҕар, сотору газ кэлиэ, гаһа суох элбэх киһи бу күннэргэ тыаҕа таҕыстаҕа. Элбэх мас кэрдиллэриттэн айылҕа барахсан төһөлөөх айгырыыра эбитэ буолла. Сүүс сыл анараа өттүгэр айылҕа төһө эрэ чөл турдаҕа. Ол саҕана сүгэнэн эрэ мастаннахтара. Кураанах да мас дэлэй буолуо. Билигин саһаан оҕустаххына эрэ ыал буолаҕын. Кураанах мас ырааҕынан-чугаһынан бүппүтэ ыраатта. Бэл, тыа саҕатыгар турар, уруккута эбитэ буоллар “абааһылаах” диир мастар чордонон бүттүлэр. Гаһы өрүһүнэн туораппыттар үһү да, улуус уһугар, үрэх баһыгар олорор дьоҥҥо өтөрүнэн кэлбэт ини. Бастаан элбэх киһи түөлбэлээн олорор “сыантыр” сирдэрин хааччыйан баран, баҕар, бу диэки салаллыахтара. Онуоха диэри хара тураах маҥхайар ини. Төһө да харыстыы санаатар, кэннэ кээнчэ да буоллун! Бастакы тиитин сууллардаҕына илиитэ баран иһиэ. Кыһалҕа мастааҕар кытаанах. Бүгүн охторон бүтэрэн, киэһэлик сөпкө соҕус тиийдэххэ сатанар.
Антах эмиэ сүөһү-ас, от-мас үлэтэ элбэх дии санаат, ойон туран охторуохтаах тииттэрин кэрийэ сылдьан сүгэтинэн тоҥсуйан көмнөх хаардарын түһэртээтэ. “Дружбатыгар” кэлэн кыраанын аһан оботтордо. Хаста да стартерын тардыалаата да, тымныырҕатан умуллан хаалар. Киһи тириттэ, бэргэһэтин сэгэччи анньынна уонна өссө биирдэ кыратык оботторо түһээт, сорунан туран күүскэ тардыалаата. “Дружба” өрө бирилии түстэ. Мотуорун сылытаары гаһын рычагын эрбэҕинэн баттыалаан үлэлэтэ түстэ. Охторуохтаах тиитигэр кэлэн, өрө хантас гынан хайа диэки суулларарын көрдө. “Дружба” сыаба киһи хараҕар көстүбэттик түргэнник эргийэн тииккэ хатана түһээтин кытта санаатыгар хаан курдук кыһыл хатырык көөбүллэринэн ыһыахтанна. Хаар үрдэ кытара түстэ, онтон мас этин араҕас көөбүллэрин өрөһөлүү кутта. “Дружбатын” уҥа-хаҥас хамсатан, шината көстүбэт буолуор диэри балайда киллэрдэ, онтон тиитин эргийэ көтөн нөҥүө өттүнэн эрбээтэ. Тиит иҥиэттэн ылла, ынчыктыыр курдук кыыкынаата уонна тоҥуу хаарга туох да өрүһүлтэтэ суох сууллан тимис гынна. Тииттэр утуу-субуу охтон барчаланнылар.
Күн сардаҥатыттан дьиримнэс буолбут көмнөх хаардаах, иһийэн турбут тыа иһэ үрүҥ күдэригинэн ыһыахтанан, мас тостор-охтор, “Дружба” эрбии ыйылыыр-барылыыр тыастарынан оргуйан олордо.
Бүтэһик тиит. Чүмэчи курдук көбүс-көнө. Аан ийэ дойдутун, үрүҥ күнүн кытта бырастыылаһардыы төбөтүгэр баар аҕыйах лабааларын өрө ууммут. Охто сытар тииттэр үрдүлэригэр сууллан төбөтө тосту ыстанна. Анныгар сытар тиит тостубут лабаата өрө көтөөт хаарга тура түстэ. “Дружба” оҥоруохпун оҥордум, бүтэриэхпин бүтэрдим диэбиттии “ньам” барда. Тула иһиллээбит курдук им-ньим буолла.
Бүгүҥҥү үлэ бүттэ. Уолаттарынаан субуота күн кэлэн эрбэтиэ, хайытыа. Хаар чарааһаатаҕына саһаанныахтара. Күһүн сир тоҥуута тиэйэн ылыахтара.
Ити курдук хас сыл, хас саас ахсын төһөлөөх элбэх мас кэрдиллэрэ буолуой?
Тыа барахсан сотору күөх нуолур мутукчатынан сууланыа, мүөттээх салгынынан сайа тыыныа, күн көмүс күлүмүн күөнүгэр түһэрэн суугунуу туруоҕа. Оттон бу охто сытар тииттэр быһыта эрбэнэн, хайыта сынньыллан, араҕас өҥнөөх саһааҥҥа кубулуйан хата-куура туруохтара. Олох сокуона оннук. Кытаанах, дьэбир!
Кыырпах да былыта суох үрдүк мэҥэ халлаан көҕөрө унаарар. Күн арҕаалаабыт, күлүмүрдэс уота мөлтөөбүт. Киһи, сарсын өссө чаҕылхай, өссө сырдык күн буолсу диэн саныы-саныы, мас состоруллубут суолтан үрэххэ киирэн, тиэтэйбиттии дэриэбинэ диэки бара турда.
Александр Макеев