Николай Васильев–Харыйалаах Уола Үөһээ Бүлүү улууһун Кэнтик нэһилиэгэр биэс кыыстаах Васильевтар дьиэ кэргэҥҥэ күүтүүлээх-кэтэһиилээх уол оҕонон күн сирин көрбүтэ. Билигин Дүллүкү нэһилиэгэр олорор. Н.Г. Чернышевскай аатынан Бүлүүтээҕи педагогика колледжын кэтэхтэн бүтэрбитэ. Тыа сирин олохтооҕун сиэринэн сүөһү, сылгы ииттэр. Кэргэннээх, үс оҕо тапталлаах аҕата. Николай илиитин араарбакка суруйар хомоҕой хоһоонньут. Эдэр суруйааччылар өрөспүүбүлүкэтээҕи XXI уонна ХXII сүбэ мунньахтарын, «Айар маастарыстыба» өрөспүүбүлүкэтээҕи семинар (2019), Россия Суруйааччыларын сойууһун «Москва–Владивосток» Эдэр литератордар улахан онлайн-сүбэ мунньахтарын кыттыылааҕа. 2020 сыллаахха Н.Д. Неустроев аатынан эдэрдэргэ аналлаах литература бириэмийэтин лауреата.
– Николай, хаһааҥҥыттан хоһоон суруйуутунан дьарыктаммыккыный? Онно туох төрүөт буолбутай?
– Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар, ахсыс-тохсус кылааска быһыылааҕа, аан маҥнай кыыһы кытары доҕордоһуубуттан хоһоон суруйан саҕалаабытым. Доҕордонон баран үөрэҕин даҕаны, хомойоҕун даҕаны – санаа оонньуур буоллаҕа. Ол саҕана биир дэриэбинэҕэ чугас-чугас олорон, кэпсэппэккэ, көрсүбэккэ эрэ суруйсар үгэс баара. Сурук суруйан бооччойон баран суулаан, аадырыстаан кылааһым оҕотунан киниэхэ ыытабын. Оттон сурук хардатын кини бииргэ үөрэнэр оҕото аҕалан биэрэр. Аны ол саҕанааҕы биллэр ырыалары истэҕин уонна ол ырыа тылларын сурунаҕын. Онтон сиэттэрэн кыралаан хоһоон суруйан киирэн барбытым. Бастаан проза кинигэлэрин ааҕар этим, онтон ахсыска-тохсуска поэзияны ордук интэриэһиргээн ааҕар буолбутум. Улуу нуучча классиктара Пушкин, Есенин хоһооннорун умсугуйан ааҕарым. Онтон сыыйа саха литературатыгар киирбитим. Иван Арбита, Тимофей Сметанин хоһооннорун тартаран ааҕабын. Эргийэн кэлэ-кэлэ өрүү ааҕар поэттарым.
Хайдах турукка сылдьарбынан – онуоха дьүөрэлии хоһоону сөбүлээн ааҕар эбиппин. Ким эмэ «бу наһаа үчүгэй хоһоон» диэтэҕинэ, ааҕан баран хайдах эрэ сэҥээримиэхпин, өйдөөмүөхпүн сөп. Тоҕо диэтэргин ол хоһоон туруга миэхэ суох. Ханнык эрэ кэмҥэ ол хоһоону ааҕан баран «тыый, бэртээхэй хоһоон» диэн сэҥээриэхпин сөп.
2002 сыллаахха оскуоланы бүтэрэн баран, Мииринэй куоракка омук тылын салаатыгар туттарсан киирбитим. Онно бастакы кууруска үөрэнэ сылдьан үөрэхпин бырахпытым. Ол сыл, уон аҕыспын туолан, аҕа дойдубар ытык иэспин төлүү аармыйа кэккэтигэр сулууспалыы Тиксиигэ барабын. Ол саҕана сулууспа икки сыллаах этэ, дедовщина ыарахан тыына биллэрэ. Дьиэтиттэн уһуннук тэлэһийбэтэх оҕо дойдубун, дьоммун ахтарым ханна барыай? Оҕо эрдэхпиттэн өрүү көмүскэтэр, суолбун арыйан биэрэр киһилээх сырыттаҕым. Мииринэйгэ тиийбиппэр бииргэ төрөөбүт эдьиийим көрөр-истэр этэ. Аармыйаҕа кими да билбэппин. Тиийэн баран уйадыйаҕын даҕаны, кимиэхэ үҥсэргиэххиний? Сурук уонна хоһоон суруйарым. Аны бэйэлэрэ ахтан сөп буола сылдьар дьоммор үҥсэргээн, быыһааҥ-абырааҥ диэбэт буоллаҕым. Букатын иэдэйэр буоллахтара.
Саҥа тиийэн бирисээгэбин да ааҕа иликпинэ, аҕам барахсан суох буолбута. Онно туман, буурҕа мэһэйдээн, дойдубар кыайан барбатаҕым. Хоһоону онтон ыла тохтообокко күн бүгүнүгэр диэри суруйабын. Суруйууларым хоһоон эрэ буолбакка, сороҕор санааларбын эмиэ сурукка тиһэбин. Оннук суруйа сылдьабын уонна кимиэхэ даҕаны көрдөрбөппүн, наар кистиибин. Чугас доҕотторум эрэ хоһоон суруйарбын билэллэрэ. Аахтардахпына, ким эрэ хайгыыр, ким эрэ сүөргүлүүр.
– Эдэр суруйааччылар сүбэ мунньахтарыгар икки төгүл кытынныҥ. Бу туһунан тус санааҥ? Сүбэ мунньах эн айар үлэҕэр тугу биэрдэ?
– 2017 сыллаахха «Вконтакте» ситимҥэ Диана Сутакова диэн кыыс «Айар аартык аргыстара» диэн хоһоон суруйар ыччат бөлөҕүн тэрийбит этэ. Ол бөлөххө баар айар ыччаты кытары билсэн, хоһооннорбун онно угар буолбутум. 21-с сүбэ мунньах туһунан онтон аахпытым. Хоһооннорбун чөкөтөн, мунньан баран, дьээбэҕэ биэс хоһоону ыытан кэбиспитим. Балаһыанньа быһыытынан биэс хоһоону ыыппытыҥ кэннэ кыттааччылары сүүмэрдииллэр. Сүүмэрдээһини ааһан баран, «хоһооннорбун ааҕаллар эбит» диэн үөрэ санаабытым. Ол курдук Эдэр суруйааччылар 21-с өрөспүүбүлүкэтээҕи сүбэ мунньахтарыгар кытта Дьокуускайга кэллим. Хаһан даҕаны литература эйгэтигэр сылдьыбатах киһи буоллаҕым. Кинигэлэрин, айымньыларын ааҕан эрэ билэр, бу иннинэ харахтаан көрбөтөх суруйааччыларбын кытары алтыһарбар сөҕөрүм, толлорум кэмнээх буолуо дуо?!
Поэзия секциятыгар ырытыы бөҕө буолла, кыттааччылар ойон тураллар, ким эрэ ханна эрэ үөрэнэр, ким эрэ тугу эрэ бүтэрбит – бары үөрэхтээхтэр. Мин тоҕо сүрэй дии саныыбын. Кими эрэ хайгыыллар, кими эрэ кириитикэлииллэр. Көр, бэл, үөрэхтээх дьону мөҕөллөр. Ол аайы мин, үһүс сылбын тырахтарыыстыы сылдьар киһи, алҕас кэлбиппин дуу, хайдах дуу диэн сүр баттатабын. Хата семинар бастакы күнүгэр ырытыллыбатым. Киэһэ дьиэбэр сытан эрэ санаа бөҕөҕө түстүм, арааһы толкуйдаатым. «Уопсайынан, тугу гына кэлбиппиний?» диэн ыйытыы үүйэ-хаайа тутар. Ол быыһыгар «кинилэр кэм үөрэхтээх дьон буоллахтара, оттон мин анал үөрэҕэ суохпун» диэн эмиэ да уоскутуна, эмиэ да намтатына саныыбын. «Бачча кэлэн баран кыттыбакка төннөр хайдах эрэ буолсу, чэ, мөҕөр буоллахтарына мөхтүннэр, туох буолуой, мөҕүллүөм буоллаҕа» диэн кытаанах санаалаах иккис күҥҥэ кэллим. Ырытан барбыттарыгар, били хорсун санаам дэлби үрэллэн, эмиэ тостон бардым. Саҥата суох истэ олордохпуна, Гаврил Андросов «Үөһээ Бүлүүттэн Коля Васильев диэн баара. Бааргын дуо? Таҕыс» диэтэ. Тэҥнэһиэм дуо, таҕыстым уонна «Васильев Коля диэммин, Үөһээ Бүлүүбүн, тырахтарыыспын» диэн, арааһа, тута бэйэбин көмүскэнним быһыылаах. Соһуйуом иһин хоһооннорбун сүрдээҕин сэҥээрдилэр, мөҕүллүбэтим, испэр «тоҕо мөхпөтүлэр, арааһа, тырахтарыыс диэн аһыннылар быһыылаах» дии санаатым. Ол сүбэ мунньах түмүгүнэн «Поэзия секциятын арыйыыта» буолбутум. Ити ырытыы кэнниттэн уруккум курдук түбэһиэх кинигэнэн муҥурдаммакка, хоһоон быраабылаларын хасыһан билэ, ааҕа сатыыр буолбутум. Холобура, аллитерация, силлабика диэн тугун үөрэтэбин, ырытыы иннинэ истибэтэх тылларым буоллаҕа. Бэйэм эрэ ырытыыбын буолбакка, бу сүбэ мунньахха атын кыттааччылары кириитикэлээбиттэрин, хайҕаабыттарын барытын болҕойон, кинилэр айымньыларын тутан олорон «тоҕо итинник» диэбиттэрин өйдүү, үөрэтэ сатыыбын. Онтон сиэттэрэн маннык суруйуохха сөп эбит диэн үөрэнэн барбытым. Ити кэмҥэ хоһоону хойуутук суруйа сылдьыбытым.
Сүбэ мунньах кэнниттэн нөҥүө сылыгар Саха сирин Суруйааччыларын сойууһа Суоттутааҕы семинарга ыҥырбыта. Онно тиийэн үөрэнэн олус элбэҕи иҥэриммитим. Бастатан туран, кыттааччы ахсаана аҕыйах этэ, иккиһинэн, бэйэни кытары күүстээх үлэ буолбута. Ити иннинэ суруйдум даҕаны хоһоон диэн ыытан иһэрим. Суоттуга барыам иннинэ Зинаида Архиповалыын үлэлэһэн, «Халлааҥҥа тыгар күн» диэн хоһоон хомуурунньугун таһаарбытым. Гаврил Андросовка эрэдээксийэлэппитим. Ол иннинэ 2015 сыллаахха Мииринэйгэ оскуолам үбүлүөйүгэр анаан отучча хоһоонноох кинигэ бэчээттэппитим. Ким даҕаны көннөрбөккө, хайдах суруйбуппунан оннук таһаартаран, учууталларбар бэлэхтээбитим. Кинигэ таһаарар диэн судургу баҕайы курдук санаабытым. Кэнники тахсыбыт кинигэм улахан үлэ кэнниттэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Дьонтон ыйыталаһан, сүбэлэтэн, Гаврилы көрдөһөн эрэдээксийэлэтэн, элбэх үлэни көрсөн таһаарбыппыт. Манна билбитим, кинигэ оҥоруу элбэх эппиэтинэһи эрэйэрин.
Суоттуга барарбар хоһоонум хомуурунньугун илдьэ барбытым. Биллэр суруйааччылар элбэх сүбэни биэрбиттэрэ. Онно этиллибит бэлиэтээһиннэри кытары билигин даҕаны үлэлиибин. Ол кэннэ бу былырыын ыытыллыбыт 22-с сүбэ мунньахха Саха поэзиятын секциятыгар бастыҥ кыттааччы буоллум. Саха поэзиятын семинарыгар ордук күүстээх кыттааччылар кэлбиттэрин бэлиэтээбитим: Ольга Янцен, Мария Андреева, Василий Тимофеев – бары ураты күүстээх хоһооннордоох ааптардар. Уопсайынан кинилэргэ – хоһоон суруйа, айа тута сылдьар дьоҥҥо сүгүрүйэбин.
– Николай, ханнык суруйааччылар кинигэлэрин ааҕаҕын?
– Биири сөбүлээтим да хос-хос ааҕабын. Билигин Николай Якутскай «Араҥ уонна таптал» сэһэнин ааҕабын, Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» романын уонна Иван Гоголев «Хара кыталыгын» ордук сөбүлүүбүн. Кындыл романын прототиптара Хабырыыс-Хобороос уонна Хобороос-Хабырыыс Дүллүкүгэ көмүллэ сыталлар. Ол киһи уҥуоҕун тааһыгар Гаврил диэн суруктаах, оттон Бэттиэмэ диэн алаас ромаҥҥа баар Бүөр алааска ойуулааһынынан майгынныыр. Кэнники бэйэм көлүөнэм суруйааччыларын ааҕабын. Мин санаабар, хоһоон – диэн олох бэлиэтээһинэ буолар. Хоһоон нөҥүө кини олоҕу хайдах көрөрүн, кинини туох тулалыырын, олоҕу хайдах ылынарын үөрэтэ сатыыбын. Холобура, Мария Андреева олох атын буочардаах. Эрчиллэ таарыйа Мария курдук суруйа сатыыбын – сатаммат. Тоҕо диэтэргин кини эрэ итинник суруйар. Саргылаана Сандаар «Күн күлүгэ» диэн кинигэтин хаста даҕаны аахпытым, билиҥҥи кэм Арбитатын курдук көрөбүн.
Рустам Каженкин, Василий Тимофеев, Елизавета Мигалкина, Зинаида Архипова хоһооннорун сөбүлээн ааҕабын. Гаврил Андросов хоһооннорун хаста да аахтахпына өйдүүбүн, ханна эрэ ыраах илдьэр курдуктар. Билигин хайдах кэмҥэ олорорбун билэ сатыыбын. Урут хоһоон суруйар хамнастаах үлэ буолуо дии саныырым. Суруйааччы диэн, дьиҥинэн, ыарахан, хамнаһа суох үлэ буоллаҕа. Ол иһин литератураттан, айар үлэттэн үп-харчы эрэйэр табыллыбат.
Дьиэбэр биирдэ эмэ кэргэммин кытары киҥир-хаҥыр саҥарыстахпытына «хоһоон суруйбатаҕыҥ ырааппыт быһыылаах, бар, суруй» диэччи.
– Проза суруйарга холоноҕун дуо?
– Оҕо сылдьан күлүүлээх тэттик кэпсээннэри суруйууга холонон көрбүтүм – сатамматаҕа. Билигин даҕаны биирдэ эмэ проза суруйан боруобаланан көрөөччүбүн. Сатаммат – хоһоону ылан кэпсээнинэн суруйбут курдук тахсан кэлэр. Хайдах да суруйа сатаатарбын, этиилэрим хоһоонунан тахса тураллар. Кинигэни ааҕан баран эбэтэр бэйэм олохпор буолбуту «маннык суруйуохпун сөп эбит» диибин, уһуннук төбөбөр илдьэ сылдьабын, кэпсээним хайдах саҕаланарын, туох буолуохтааҕын барытын былаанныыбын. Толкуйдаабытым ситэн лиискэ түһэрээри гыннахпына, син биир хоһоон буола турар, онон кэлин аккаастанан холоммоппун даҕаны.
Хоһоон суруйар иэйии баар. Күн аайы суруй да суруй буолбаппын эрээри, син сотору-сотору суруйабын. Кимиэхэ эрэ тиийэн тугум эрэ кыаллыбата диэн ытана-соҥоно эбэтэр төттөрүтүн үөрүүбүн ыһа-тоҕо кэпсии сылдьыбат буоллаҕым. Ол кэриэтэ ол турукпар хоһоон суруйабын. Санаа тууйуллуута, сүрэх үөрүүтэ син биир тугунан эрэ тахсыан наада – хоһоонунан тахсара ордук.
– Хоһоон айар иэйии ордук ханнык иэйииттэн уһуктарый?
– Аармыйаҕа сырыттахпына, хоһоон ахтылҕантан, тууйуллууттан тахсара. Билигин ол саҕанааҕы суруктарбын, хоһооннорбун булан аахтахпына – барыта санаа түһүүлээх, били биир ырыаҕа этиллэринии «барыта хомойуу, барыта кэлэйии» курдук. Хоһоон тууйуллууттан, үөрүүттэн – иккиэннэриттэн тахсар айымньы буоллаҕа. Билигин хоһооммор турукпун, санаабын, буола турары суруйан хааллара сатыыбын. Хойутун-хойут биир эмэ оҕом, сиэним ааҕан баран, «аҕам мантан үөрбүт», «эһэм онтон хомойбут» диэхтэрэ. Уонна биир сүрүн соругум хоһооммунан оҕолорбун, дьоммун-сэргэбин – уопсайынан ааҕааччыбын туох эрэ сырдыкка, үтүөҕэ үөрэппит киһи диэн. Онон кэлин сырдык, ыраас хоһооннору суруйа сатыыбын.
Урукку өттүгэр ыра санааны, туолбаты суруйар эбиппин. Хайдах эрэ «кэллим, бардым, таптаатым» диэн суруйа сылдьыбытым. Билигин тугу билбиппин суруйа сатыыбын, холобура, тыа олоҕо хайдаҕый? Куорат тыа киһитин хараҕынан хайдаҕын, санаа тоҕо түһэрин, бэйэм билигин тугу сөбүлүүрбүн, тугу сүөргүлүүрбүн кэпсиибин. Манна мин тугу көрөбүнүй, тугу сөбүлүүбүнүй диэн ыйытыкка хардаран бэйэм санаабын тиэрдэбин. Ким эмэ хаһан эрэ ааҕыа дии.
– Чугас дьонуҥ, дьиэ кэргэниҥ эн айар үлэҕэр хайдах сыһыаннаһалларай, Николай?
– Бастаан утаа кэргэним поэзияттан тэйиччи этэ. Дьиҥинэн, кинигэни ааҕар эрээри, кэпсээннэри ордорор. Биирдэ эмэ уруккуну санаан кыыс туһунан суруйдахпына, мөҕүллээччибин. «Баһылайап, кимиэхэ анаан суруйдуҥ?» диэн буолар. Ол бэйэтэ кэнники үс сылга өйдүүр уонна өйүүр буолла. Литератураҕа сыһыаннаах тэрээһиннэргэ барарбын сэҥээрбэт этэ, билигин санаата уларыйан, төттөрүтүн ыыта, кытыннара сатыыр. Үөһээ Бүлүүгэ суруйарбын билэр буолан, өрүү араас көрсүһүүлэргэ, бэлиэ күннэргэ ыҥырааччылар.
Кылааһым салайааччыта нуучча тылын уонна литературатын учуутала Розалия Семеновна Игнатьева, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Кини бэһистэн уон биириһи бүтэриэхпэр диэри үөрэппитэ. Кылааска саамай мэник үөрэнээччитэ эбитим буолуо, үөрэхпэр даҕаны сыанам токур үс уонна арыт икки буолааччы. Арай литератураҕа тоҕо эрэ үчүгэйдик үөрэнэрим, ордук хоһоону нойосуус ааҕыыга үөрэрим, тоҕо диэтэр, нойосууска биэһи эбэтэр иккини ылааччыбын, онтон атын сыананы ылааччым суох. Биэрбит хоһоонун үчүгэй дии санаатахпына, ис сүрэхпиттэн ааҕарым, сөбүлээбэтэхпинэ, отой үөрэтээччим суох.
Аармыйаҕа сылдьан учууталбар кимнээҕэр даҕаны саамай элбэхтэ сурук суруйбутум туһунан өрүү ахтааччы. Учууталым миэхэ наһаа чугас буоларын сулууспалыы сылдьан билбитим. Ийэбэр сатаан суруйбатахпын, эппэтэхпин киниэхэ суруйарым. Аармыйа диэн ыарахан эбит, ону мин билбэтэхпин эрээри, бу тулуйа сылдьабын диэн тугу саныырбын, туох буолбутун хайдах баарынан суруйарым. Оскуолабын, учууталларбын ахтарым туһунан хоһооннору суруйан ыытарым. Арай биирдэ дьоммуттан сурук кэлбит, онно Үөһээ Бүлүү хаһыата сылдьар. Болҕойон көрбүтүм «Саллаат суруга» диэн, анныгар эссе диэннээх, аахпытым – бэйэм суругум эбит. Учууталым Үөһээ Бүлүү хаһыатын эрэдээксийэтигэр илдьибитин таһаарбыттар этэ. Онно биир өттүнэн олус үөрбүтүм, мин суругум хаһыакка тахсыбыт диэн, иккис өттүнэн наһаа кыбыстыбытым – хайдах мин киниэхэ су-руйбуппун барыларын көрүүтүгэр таһаарбытый диэн. Ол эрээри син биир үөрүүм баһыйбыта. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ – хаһыат, кинигэ диэн улахан суолталаахтара, суолталаахтар даҕаны. Аҕам кинигэни олус сөбүлээн ааҕара. Ол саҕанааҕы Кэнтик библиотекара Александра наар «Баһылайга өйдөбүнньүк туруорар сөп буолла, библиотекабытыгар аахпатах кинигэтэ суох» диирэ. Аҕам грейдерист этэ, суол оҥоруутугар сылдьара уонна өрүү кинигэлээх буолара. Кини аахпыт кинигэтин олох бэйэтэ онно сылдьыбытын курдук умсугутуулаахтык кэпсээччи.
Бастаан хаһыат кэллэҕинэ, алта оҕо бары «Эдэр саас» уонна «Кэскил» хаһыаттары былдьаһарбыт. Ол кэннэ дьиэбит иһиллээбит курдук уу чуумпу буола түһэрэ. Мииринэйгэ үөрэнэ сылдьан эдьиийбин кытары тыл таайса оонньуур этибит. Синонимнары, омонимнары оскуоланы бүтэриэхпэр диэри таайсарбыт. Хоһоонньут буолан тылы наардыырбар ол эмиэ олук буолбута буолуо.
Биирдэ дьиэм иһиттэн тэтэрээт булан ылан арыйталаан көрбүтүм, иһигэр хоһооннор бааллар эбит. Биир эдьиийим буочара. «Ээ, бу кыыс хоһоон суруйар эбит» дии санаатым, онно биир таптал диэн акростих баара. Ол хоһоон «паартабар олорон эйигин саныыбын» диэн строкатын өйдөөн хаалбыппын. Арай биирдэ «Эдэр саас» хаһыакка «Сүрэх кистэлэҥэ» рубрикаҕа эдьиийим суруйбутун ааҕаат, тута биллим. «Бу эн суруйбутуҥ дуо?» диэн ыйыппыппар кубарыччы мэлдьэһэн кэбиспитэ эрээри, кэнники кини суруйбутун билиммитэ. Мин эдьиийим хаһыакка тахсыбытыттан наһаа үөрбүтүм уонна киэн туттубутум.
Оҕом былырыын убайын төлөпүөнүн көрдөрбүтэ, арай хоһоон суруйбут этэ. Онно-манна күрэхтэһии буоларыгар кытыннара сатааччыбын эрээри, суруй диэччим суох. Биир суруйааччы буочарыгар наһаа маарыннаттым. Бастаан атын киһини үтүктүбүт, ол уорбут тэҥэ диэн испэр кыыһыра санаатым. Онтон толкуйдаан баран, «ааҕар буолан үтүгүннэҕэ» диэн түмүккэ кэлбитим. Суруй да суруй диэн күһэйбэппин, кэлин барыта көстөн иһиэ буоллаҕа. Ол эрээри кинигэ ааҕалларын ирдиибин. Аныгы үйэҕэ ватсап суруга тылы дэлби кылгатан кэбиһэр, биитэр сыыһа суруйтарар. Кинигэни ааҕыҥ, бэйэҕитигэр үчүгэй буолуо, кинигэ курдук эһигини таба суруйарга ким даҕаны, туох даҕаны үөрэтиэ суоҕа диибин.
– Аҕыйах хонуктааҕыта саха литературатын төрүттэспит суруйааччы Николай Неустроев аатынан литература бириэмийэтин лауреатын аатын сүктүҥ. Ол туһунан кэпсээ эрэ.
– Наһаа үрдүк аакка тигистим. Бу бириэмийэни суруйааччы 125 сааһыгар анаан «Саха сирин суруйааччыта» ассоциация туттарда. Мин эрэ ылыам дии санаабатаҕым.
Дойдубар кулууп дириэктэрин солбуйа сылдьар доҕорум 31 чыыһылаҕа сарсыарда эрийэн «Саҥа дьылга оҕолору эҕэрдэлииргэ Тымныы оҕонньор буол эрэ, баһаалыста, абыраа» диэн көрдөстө. Мин сөбүлэстим. Аны бэйэм кыра уолбун эмиэ эҕэрдэлиэхпин наада эбит, онон кулуупка таҥнан-симэнэн баран ыалы кэрийэн оҕолору эҕэрдэлии сырыттым. Арай Дьокуускайтан Гаврил Андросов эрийдэ уонна «Коля, эҕэрдэлиибин!» диэтэ. Онуоха мин Саҥа дьылынан эҕэрдэлиир диэн утары эҕэрдэлиибин. Онтон киһим «Неустроев аатынан бириэмийэ лауреата буоллуҥ» диэбитигэр соһуйан охто сыстым. Оҕо Саҥа дьылга туох эрэ дьиктини, кэрэни кэтэһэрэ туоларын курдук соһуйдум даҕаны, үөрдүм даҕаны. Улаатан да баран, киһи Саҥа дьылтан туох эрэ соһуччу бэлэҕи тутуон сөп эбит. Дьиэбэр киирээппин кытары аны ассоциация бэрэссэдээтэлэ Олег Сидоров эрийдэ. Онон Саҥа дьылым бэйэтэ остуоруйа курдук саҕаламмыта. Бу үөрүүм кынаттаабыта да, биир өттүнэн «Хайдах буоллуҥ, бэйэҕин наһаа билинээри гынныҥ дуо?» диэн тэһииннээбитэ да диэххэ сөп. Тоҕо диэтэр, бу миигиттэн элбэҕи эрэйэр бириэмийэ, ону түһэн биэриэ суохтаахпын, өссө туох эрэ суолталааҕы айарга-суруйарга диэн эппиэтинэстиир.
– Дьэ аны үгүс киһини кэрэхсэтэр ыйытыы – Харыйалаах Уола диэн ааты хайдах ылыммыккын кэпсээ эрэ.
– Хоһоон суруйан ватсапка ыытабын. Ону билэр дьон «ааккын тоҕо суруйбаккын, хоһоону уораллар ээ» эҥин дииллэр. «Уордуннар» диибин. Хоһоонум анныгар «ВНВ» диэн араспаанньам, аатым, аҕам аатын бастакы буукубаларын суруйабын. Хоһоон суруйааччылар бөлөхтөрүгэр ыытабын. Онтон биир бириэмэҕэ суруйааччылар ааттарынан үлүһүйэ сылдьыбытым. Ким тоҕо маннык псевдонимы ылбытый? Тоҕо Далан диэн буолбутуй? Тоҕо Дмитрий Таас диэний? Күннүк Уурастыырап диэн туох суолталааҕый? Аҕабынан эһэм Кыһыл диэн хос ааттааҕа. Кыһыл эрдэҕиттэн Тулаайах буолан Киргиэлэй Кыһыл Оҕо диэн ааттыыллар эбит. Ол курдук «аҕам Киргиэлэй уола Кыһыл Баһылай диэн, оччоҕуна мин Кыһыл Баһылай уола Кыһыл Ньукулай диэн эбиппин, оччотугар Кыһылбай диэн буолбаппын дуо?» дии санаабытым. Онтукам баара билигин олорор нэһилиэкпэр оруобуна Кыһыл Баһылай диэн киһи баар. Онон сатамньыта суох буолан тахсыбыта.
Кэнтиккэ Харыйалаах күөл үрдүгэр олорбуппут. Уонна бу эбэ үрдүгэр мин саамай элбэх хоһоонум суруллубута. Аармыйа саҕаттан Кэнтиги санаатым да, Харыйалаах күөлэ эрэ харахпар көстөр.
«Ааккын уларытыаххын наада, от-мас аатынан ааттанан» диэччилэр да көстөөччүлэр. «Харыйалаах Уола диэн Өлөөҥҥүн дуо?» диэччилэр эмиэ бааллара.
– Хоһоон диэн, эн санааҕар, хайдах буолуохтааҕый?
– Варвара Потапова, Арбита хоһооннорунан үлүһүйэ сылдьар кэммэр кинилэр поэзиялара күүскэ дьайбыта. Турукпун ойуулуур хоһоону аахтахпына, чахчы ытыах санаам кэлэр. Хайдах эрэ поэт миигин суруйбут курдук буолар. Сорох хоһооннор эмиэ да судургу эрээри киһини өрүһүйэр курдуктар. Биир хоһооҥҥо элбэх этиллэр. Киһи дууһатын арыйыахтаах, барыта дьиҥнээх буолуохтаах. Мин хоһоонум хайаан да үчүгэй, атын буолуо суохтаах, миэнэ эрэ бастыҥ диэччилэри өйдөөбөппүн. Кырдьыгыҥ барыта искиттэн тахсыахтаах, оҥоһуу буолуо суохтаах. Сорох хоһоон араас сиэдэрэй, дьикти, баай тыллаах гынан баран, форма эрэ эккирэтиитэ буолар. Ол ис тыына суох, хоһоону эрэ үчүгэй гына сатааһын. Миэхэ да оннук айымньы суруллан ааспыта буолуо. Хоһоон ааҕааччылаах буолуохтаах, ааҕааччыта суох хоһоон – хоһоон буолбатах. Баҕа санаам – дьиҥнээх ааҕааччыланыахпын баҕарабын. Поэма суруйбут киһи дии саныыбын. Билигин кыайа иликпин. Баҕарарбын уруһуйдаан суруйа сатыыбын, санаабынан уустаан-ураннаан көрдөрүөхпүн баҕарабын. Тыл өттүгэр болҕойо сатыыбын даҕаны, ону кыайа иликпин. Киһи чахчы бэйэтин хаһан да сиппэт эбит. «Мин хоһоону үчүгэйдик суруйабын, ситтим-хоттум» диир дьон баар буолаллар. Суруйааччы ааҕааччыны ситиэн сөп, оттон бэйэтин хаһан даҕаны сиппэт.
Хоһоону тута суруйан кэбиһэрим уонна көннөрө сатаабатым, итэҕэһим буолуо. Тоҕо диэтэр, хоһоон хаста даҕаны көннөрүллүөхтээх дииллэр. Аны уларыта сатыыбын, оччоҕуна ол хоһоон миэнэ буолбатах курдук буолан хаалар. Ол турукпар төннөбүн. Ол кэм, ол турук көстөр. Ону кыайа иликпинэ, баллырын оҥоробун, былаан курдук. Киирбэтэҕинэ, төбөбөр ол туругум буһа сылдьар. Үчүгэйэ диэн билигин төлөпүөҥҥэ суруйан кэбиһэҕин, тэтэрээт илдьэ сылдьардааҕар табыгастаах. Аны иэйии тиийэн кэллэ даҕаны ыксатар курдук буолааччы. «Чэ кытаат, суруй-суруй, ыксаа-ыксаа» диир. Сиргэ-уокка сылдьан, үксүгэр кус кэмигэр, соҕотох сылдьан суруйабын. Чуумпуга айылҕалыын алтыһыыга араас санаа барыта киирэр. Ону суруйабын. Онон хоһоон суруйарбар бириэмэм суох диир дьону өйдөөбөппүн, киһи баҕардаҕына, хоһоон син биир тахсар дии саныыбын.
– Хоһооҥҥун ырыталларын, кириитикэлииллэрин хайдах ылынаҕын?
– Мин аан бастаан ол 21-с сүбэ мунньахха ырытыллыбытым. Уопсайынан куруук төбөттөн имэриллибэккэ, сөбүгэр «тырыта тыытыллыахха» наада эбит. Оҕо мөҕүллүөхтээх, мөҕүллэр оҕо көннөрүнэр. Оҕолору, кэргэммин кытта мөккүстэхпинэ, «кыыһырарбар үөрүөхтээх этигит, туох эрэ иһин мөҕүллэр буоллаххыт. Үчүгэйи баҕарар киһилэрин мөҕөллөр, туох да тахсыбат киһитин мөхпөттөр» диэччибин.
– Россия айар-суруйар дьоҕурдаах ыччатын кытары эдэр литератордар форумнарыгар кыттыбытыҥ. Бу туһунан кэпсээ эрэ.
– «Москва–Владивосток» эдэр суруйааччылар улахан онлайн-сүбэ мунньахтарыгар кыттыбытым. Форум Интернет ситиминэн барбыта. Мин хоһооннорум туруору тылбааһынан кыттыбытым. Киин сир, киэҥ дойду ыччаттара сытыылар-хотуулар. Петербуртан сылдьар миигин кытары эт саастыы уол хоһооннорум тылбаастарын ырыппыта. «Көҥүллүүр буоллаххына, туруору тылбааһынан көрөн бэйэм хайдах өйдүүрбүнэн нууччалыы тылбаастыам» диэбитэ. «Уорар дии санаама, ис хоһоонун хайдах өйдөөбүппүн тылбаастыаҕым» диир. Сыыйа итинник үлэлэһиэххэ наада эбит диэн санааҕа кэлбитим. Кинилэр тылбаастарын көмөтүнэн киин сир дьоно мин төрөөбүт дойдум, бултуур сирим-уотум, хотонум таһын көрүөхтэрэ турдаҕа…
– Николай, инники былааннаргыттан үллэстэ түстэргин.
– Биир улахан баҕа санаам – саха лите-ратуратын салаатыгар үөрэниэхпин баҕарабын. Төрөөбүт литературабытын оҕолорго үөрэтиэх-пин баҕарабын. Оҕолору кытары алтыһыыттан бэйэбэр саҥаны арыйыам этэ, билиҥҥи кэм ыччатын туһунан элбэҕи билиэм этэ. Дьиҥэр, бэйэм физкультура учуутала идэлээхпин. Аны литератураны дириҥник үөрэтиэхпин баҕардым.
– Сэһэниҥ иһин махтал. Үрдүктэн үрдүгү дабайан, айар үлэҥ аартыга арыллан иһиэхтин!
Чолбон. – 2021. – 2 №