АРАССЫЫЙА УСТУН АТ АРҔАҺЫГАР

Үтүө киһи биир тыллаах, үтүө ат биир кымньыылаах.

саха өһүн хоһооно

2021 сыллаахха, саас кулун тутар саҥата, Өймөкөөн улууһун Үчүгэй нэһилиэгиттэн Дугуйдаан Винокуров уонна Мичил Неустроев атынан Москуба куоракка тиийэр соруктаах унньуктаах айаҥҥа туруммуттара. Ити айаннарын саха дьоно эрэ буолбакка, атын регион дьоно-сэргэтэ олус сэргээн кэтээбиттэрэ. Кинилэр сүрүн соруктарынан саха атын тулуурун, дьулуурун, кини ханнык да атын боруода сылгыга майгыннаабат ураты көрүҥ буоларын киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрии этэ. Атынан айан сатыы айанныырдааҕар быдан уустуга. Сатыы киһи аһын, хонук сирин булла да бүтэр буоллаҕа. Онтон атынан айанныырга бэйэҥ эрэ кыһалҕаҕын быһаарбакка, миинэр миҥэҕин эмиэ көрүөх-харайыах тустааххын. Ону таһынан хара маҥнайгыттан айаннарыгар үгүс ыарахаттары, элбэх харгыстары көрсүбүттэрэ. Ол да буоллар уолаттар туруоруммут сыалларыттан туораабатахтара. Айанньыттар айылҕа араас эриирдэрин, уустук тургутууларын тулуйбуттара. Ат аһылыга суох сирдэригэр бэйэлэрэ хаары тибилийэллэрэ, аара аттара дэҥнэнэн, санаалара түһэн да ылыталыыра. Онуоха чугас дьоннорун эрэллэрэ, өйөбүллэрэ – кинилэр тулхадыйбат тирэхтэрэ буолбута. Төһөнөн ыраатан, төрөөбүт сирдэриттэн тэйэн истэхтэрин ахсын өйдөрө-санаалара, олоххо көрүүлэрэ уларыйан барбыта. Тиһэҕэр Дугуйдаан Винокуров сылтан ордук кэм устата ыҥыырга олорон, Россия 17 регионун сиригэр Өймөкөөҥҥө төрөөбүт-үөскээбит дьөһөгөй оҕотун түөрт түөрэм туйаҕын суолун хаалларан улуу Москуба куоракка тиийэр соругун толорбута.

Билигин, историяҕа киирбит дьикти сырыы төрдө-төбөтө, сырата-сылбата, кэпсэммэтэх өттө сиһилии сэһэргэниэҕэ. Саха аныгы ыччатын санаата, кини олоххо көрүүтэ уонна айанын кэмигэр киһи быһыытынан сайдыыта арыллар. Ыарахан кэмҥэ сырдык сулус буолбут чахчылар умнуллубаттар. Хара мэҥ, айан харгыстара эмиэ сиэттиһэллэр.

Түөрэх түһүүтэ

Сарсыарда тыҥ хатыыта суорба таас хайалар быыстарынан, талах кытыллаах тарыҥ устунан табалаах дьон субурустулар. Наарта соһон иһэр табалар тыыннара туман курдук бурҕаҥныыр. Бу Охуоскай эбээннэрэ, аатырбыт Айаан аартыгын айанньыттара түүлээх тиэнэн дой­ду сиригэр мэнэйдэһэ киирэн иһэллэр. Саҥа-иҥэ суох. Арай табалар эҥээннэрэ лачыгырыыр, килэгир мууска туйахтарын тыаһа тоһугуруур. Ону тэҥэ, таһаҕастаах наарталар муус устун халыһыйа сүүрэн сурулууллар. Инники иһэр айанньыт наартатын кэннигэр, таба тириитэ утуйар мөһөөччүккэ ичигэстик бигэнэн, аҕыстаах кыысчаан буспут моонньоҕон курдук ыас хара харахтарынан кылап-халап көрөн сытар. Охуоскай түөлбэтин эбээннэрин тумус киһилэрэ Киристэпиэр оҕонньор кыра кыыһын Өрүүнэни «үөрэхтээх киһи буоллун, сахалары кытары хаан тардыстын» диэн Өймөкөөн сиригэр ыыппыта, кини билбэт сиригэр тиийэриттэн наһаа долгуйан, онно кинини туох күүтэрин, ол дойдуга туох дьон олороллорун таайа сатыы иһээхтиир. Кини кутун-сүрүн көтөҕө сатыырдыы халлааҥҥа харбаспыт, туохха да ымыттыа суох курдук чыҥыраан турар хаардаах хайалар чыпчааллара тахсан эрэр күн сардаҥатыгар чаҕылыһан, «барыта этэҥҥэ буолуо» диэбиттии сып-сырдыгынан сыдьаайдылар. Суор обургу табалаах дьону батыһа көтөр, кэһии эрэйэр. Кырдьаҕас суор уонунан сыллары курдары көрөн, бу кыыстан булчут бэрдэ уолаттар, сэрэйэн таҥалайын таҥсынар. «Кулук-халык» диэн араастаан саҥара-саҥара үрдүлэринэн халаатаан, сүтэ-сүтэ көстөр аргыс буолан бэрт ыраахтан арыаллаан иһэр.

Өрүүнэни убайдара Өймөкөөн Үчүгэйигэр аҕалан хаалларбыттара. Кыыс убайдарын төһө даҕаны сайыстар айылҕаттан тулуурдаах майгыта баһыйан, дьонуттан арахсыан баҕарбатын көрдөрбөт, кини ытыырын ким да билбэт. Аны күһүн оскуолаҕа үөрэнэ киириэхтээх. Сытыы-хотуу кыыс сотору бу дойду олоҕор сыыйа үөрэнэн, сахалыы саҥаран-иҥэрэн барар. Доҕор-атас да көстөр, өр биир сиргэ тэһийэн олорбот көс биистэрин ыччата сыыйа сыһыйар, дьон түөлбэлээн олорор сирдэригэр үөрэнэр. Кини оннук сахалары кытары булкуһан саха буолан хаалар. Ол эрээри, төрөөбүт төрүт тылын умнубат, өбүгэтин үгэһин тутуһар. Ийэтин ырыатын өрүү иһигэр киҥинэйэн ыллыы сылдьар.

Өрүүнэ оскуоланы бүтэрэн, үлэһит буолан баран бу дойду хоһуунугар, Сэмэн Винокуровка эргэ тахсар. Онтон Сэмэн диэн кимин билиһиннэрэр буоллахха, кини төрдө-ууһа Молотоох оҕонньортон саҕаланар. Молотоох оҕонньор бэйэтин кэмигэр чиэппэр күүстээҕинэн биллибит киһи. Кини бииргэ төрөөбүт инитэ Дугуйдаан Бөҕө, сааһыгар тэҥнээҕин көрсүбэтэх күүстээх киһинэн аатырара. Молотоох оҕонньор оҕус кыайбатах сыарҕатын бэйэтэ тардар эбит буоллаҕына, Дугуйдаан Бөҕө дьээбэлэнэрэ киирдэҕинэ инчэҕэй оҕус аҥаарын балаҕан үрдүгэр кыыратара үһү. Кинилэр иккиэн ортону аннынан уҥуохтаах, киппэ быһыылаах-таһаалаах саха ааттаахтара эбиттэр.

Молотоохтон биир уол оҕо төрүүр. Аҕата ол уолун сурукка Лев диэн аатынан киллэртэрэр. Лев Винокуров сыспай сиэллээҕи сырыырҕатан билигин Өймөкөөн сыһыыларынан, хайаларын тэллэҕинэн тэлэһийэ сылдьар Дьөһөгөй оҕолоро үөскээн, тэнийэн бараллар. Лев уолугар, Сэмэҥҥэ, ити хамсыыр баайын-дуолун анаан хаалларар.

Сэмэннээх Өрүүнэ иккиэн бултаан-алтаан, сылгы иитэн быр-бааччы олорон бараллар. Кинилэр дьиэ кэргэннэригэр икки кыыс оҕо төрүүр. Онтон кэтэһиилээх уол оҕо күн сирин көрөр. Сэмэн уолун эһэтин инитин аатынан Дугуйдаан диэн сүрэхтиир. Айыыһыт хотун уол кэнниттэн анаабыт курдук өссө үс кыыһы бэлэхтиир. Онтон аны туһа киһитэ буоллун диэн иккис уолу аныыр. Сэмэн кыра уолун Туйгун диэн ааттыыр. Кэлин Айыыһыт хотун ийэлээх аҕатыгар көмө буоллун диэн өссө мурун бүөтэ кыыс оҕонон күндүлүүр. Онон, били, буспут моонньоҕон курдук ыас хара харахтардаах кыысчаантан, суор обургу билгэтинэн аҕыс оҕо күн сирин көрөллөр. Кинилэр улаатан, туспа ыал буолан Винокуровтар аҕа ууһун хаҥаталлар. Бу оҕолор бары кэриэтэ, эһэлэриттэн хаалбыт сыспай сиэллээҕи тэнитэргэ кыһаллаллар. Сылгы иитиитэ кинилэргэ үлэ буолбатах – олохторун уйгута.

Винокуровтар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ иитэн, тэнитэн кэлбит сыспай сиэллээхтэрэ ыраас хааннаах саха сылгылара буолаллар. Өбүгэ үгэһинэн бу баай-дуол барыта кыра уолга ананар. Тоҕо диир эбит буоллахха, манна сахалыы ийэ толкуй иҥэ сылдьар. Ол эбэтэр, аҕа улахан уола атаҕар турарыгар күүс-көмө, бөҕө тирэх буолар. Онтон кыра уол улаатыыта, кини кырдьар, сааһырар, онон, бэйэтэ муспут-тараабыт баайа-дуола ороһу уолугар көһөр. Өбүгэлэрбит оннук дьаһанан олорбуттар, ити сиэрдэрэ кэһиллибэт.

Дугуйдаан

Дугуйдаан 1991 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр Өймөкөөн оройуонун Томтор сэлиэнньэтигэр күн сирин көрөр. Кини кыра эрдэҕиттэн мэник-тэник, сытыы-хотуу, биир сиргэ таба олорбот оҕо буола улаатар. Оҕо сааһа Үчүгэй уонна Дьэкэй сиригэр-уотугар ааһар. Сайынын Агайкаан сайылыгар сүүрэн-көтөн, моҕотойдоон, балыктаан, айылҕаҕа бигэнэн улаатар. Кинини кытары мэлдьи эт саастыы уруу уолаттара баар буоланнар, оҕо саас кэмнэрэ бэрт сэргэхтик ааһаллар. Ол эрээри кинилэри кытта төһө да сэргэҕин иһин, Дугуйдаан улаатан истэҕин ахсын тоҕо эрэ саастаах дьону кытары сылдьарын, оҕонньоттордуун бодоруһарын ордорон барар. Ол курдук, күннэтэ аҕатын, убайдарын батыһа сылдьара. Сотору соҕус уол саамай истиҥ дьоно саастаах сылгыһыттар буолаллар.

Кырдьаҕастар тыллара-өстөрө ыллыктаах, өбүгэлэрин саҕаттан иҥэриммит билиилэрэ-көрүүлэрэ баһаам. Ол билиилэриттэн-көрүүлэриттэн эдэр доҕордорун кытары мэлдьи үллэстэ, кэпсии-ипсии, үөрэтэ-такайа сылдьаллар. Оттон Дугуйдаан оччолорго кинилэр такайыыларыгар оччо наадыйбат, кулгааҕын таһынан истэн кэбиһэр курдуга. Ол сахха ити сүбэ-ама, такайыы кэлин олоҕор үгүстүк туһалыыр кэмэ кэлиэ диэн сэрэйбэт да этэ. Кини сүүрбэччэ сыллааҕыта этиллибит, хат күөрэйэн тахсар буоларын кэлин биирдэ өйдүөҕэ. Ол улахан айаныгар үгүстүк көстүөҕэ.

Дугуйдаан үгүскэ үөрэммит киһитинэн, биллэн турар, аҕата буолар. Сэмэн уолун адьас кыратыттан бэйэтин кытары илдьэ сылдьар. Кини Дугуйдаанын булка-алка, үлэҕэ-хамнаска, сылгыны көрүүгэ-истиигэ, дьөһөгөй оҕотун майгытын өйдүүргэ үөрэппитэ. Уол аан маҥнай хаһан аты мииммитин өйдөөбөт. Билигин санаатаҕына, арай бэйэтин өйдүөҕүттэн ыҥыырга олорор курдук. Сылгы кини олоҕун быстыспат  ситимэ.

Киһи оҕо эрдэҕинэ балабыай, сэрэҕэ суох буолар уонна оттон, кыра киһиэхэ ат мииниитэ диэн эмиэ бэйэтэ туспа көр-нар буоллаҕа. Ол гынан баран, сылгы – техника буолбатах. Ураты майгылаах, сөбүлүүр-сөбүлээбэт өрүттээх кыыл. Уол сэттэлээҕэр ата мөҕөн, улаханнык быраҕан быарын доргутан турардаах. Кырачаан киһи туран атыгар куттана-куттана чугуруҥнаан чугаһаан истэҕинэ, аҕата Сэмэн тиийэн кэлэн этэр: «Аккын тут, куоттарыма! Эн куттанаргын кини сэрэйэр. Аккыттан оҕуннаргын даҕаны хаһан баҕарар миинэн иһэр баҕайыта. Киниэхэ ким хаһаайынын көрдөрүөхтээххин. Оннук гымматаххына эйигин сэниир буолуоҕа. Кини талбыта буолуо дуо?! Таҕыс, хатаастан ис! Оччотугар эрэ атыҥ иннин ылыаҕыҥ!». Уол иһиттим-истибэтим диэт өрө чыраахтаһан хатаастан тахсан ыҥыырыгар хап гына олорунан кэбиһэр. Онтон хайҕатаары аҕатын диэки хайыспыта, Сэмэн бэлиэр тэйэн ырааппыт этэ. Ол күнтэн ыла кырачаан уол сылгыга сыһыана атын таһымҥа тахсар. Биллэн турар, эчэйии итинэн эрэ муҥурдаммат. Сылгы Дугуйдааны сыҥааҕын, ойоҕосторун тоһутар, илиитин, атаҕын эчэтэр, туйаҕынан төбөҕө таба сыһан иэдэтэ сыһар, көннөрү быраҕыыларын кини аахпат даҕаны. Ол да буоллар Дугуйдаан сырыы аайы ыҥыырга олорон иһэр.

Уол улаатан баран, биирдэ эмиэ атыттан бырахтаран, киҥэ-наара холлон атыгар сутуругун көтөҕөр. Ким хаһаайын буоларын көрдөрөөрү мөҕө-мөҕө дэлби сырбаталыыр. Ол кэмҥэ эмиэ аҕата тиийэн кэлэр уонна уолун быһыытын көрөн: «Аты мөлтөх киһи кырбыыр. Эн санаа ээ, киһи сылгытааҕар өйдөөх уонна барыстаах өттүгэр сылдьар. Эн кинини илиигэр тугу туппуккунан барытынан эттиэххин сөп. Кини эйиэхэ утарылаһар кыаҕа суох. Онтон эн оннук айылаахпын дэнэр буоллаххына, кини үрдүгэр тахсан олорон кэһэтэн көр. Дьэ, онно көрүөхпүт эн сирэйгин-хараххын. Киниэхэ тэҥнээх эбиккин дуу, суох эбит дуу?!» – диэт, кэлэйбиттии киэр хайыһар. Дугуйдаан онно аҕатын этиитин ылынан, тута улаханнык сыыстарбытын өйдөөн саҥата суох атын сиэтэн уулата киирэр. Манна даҕатан эттэххэ, Сэмэн мэлдьи «сылгыһыт атын кырбаан, кини сүргэтин тоһутар» диир үгэстээх. Кинилэргэ хаһан даҕаны аты маһынан-отунан, сутуругунан кырбыыр көҥүллэммэт. Ол оннугар үрдүгэр олорон тэһиининэн таһыйыахха сөп.

Дугуйдаан төһө да бэйэтин харса-хабыра суох сананнар, кини үгүс оҕо курдук хараҥаттан куттанара. Онтукатыттан бэйэтэ олус кыбыстара. Хата ити туругун хам баттыырга үөрэммитэ. Төһө да куттаннар, бэйэтигэр кытаанах хамаанда биэрэрэ. Оннук куттанарын аһара сатыыра.

Биирдэ, күһүҥҥү ыас хараҥаҕа, арай дьиэтин таһыгар туран кини диэки атах тыаһа саллырдаан иһэрин иһиттэ. Дугуйдаан дьиктиргээн, хайалара маннык «ынырыкка» сылдьара буолла диэн кэтэһэн турда. Арай киһи барыгылдьыйан иһэрэ көһүннэ. Ити кэмҥэ кини быраата Туйгун кэлэрин кэтэһэ сылдьар буолан:

– Туйгун, эн дуо? – диэн сэрэнэн соҕус ыйытта. Хараҥаттан киһи саҥата:

– Мин, – диэн хоруйдаата.

– Тыый да бу киһи, бачча хараҥаҕа тугу гына сылдьаҕын?

– Баран иһэбин, – диэн кырачаан киһи хоруйдуур.

– Онтон фонаригыҥ?

– Баар, сиэппэр, – диэн эппиэттиир уонна убайын аттынан кэлэн дьиэтин диэки ааһа турар. Дугуйдаан онно быраата киниттэн атынын, киһи киһиттэн уратытын аан бастаан өйдүүр. Харса-хабыра суох курдук санана сылдьыбыта, атын, кинини баһыйар киһи үүнэн эрэриттэн эмиэ да бэккиһиир, эмиэ да астынар.

Дугуйдаан бэһис кылааһы бүтэрбитин кэннэ дьоно кинини Томтор спорт оскуолатыгар үөрэттэрэ ыыталлар. Уол онно тиийэн тустуу сиэксийэтигэр дьарыктанар. Спорт ити ыарахан көрүҥэр сыыйа арыллан, маҥнай улууска киирэн миэстэлэһэр, онтон чөмпүйүөн үрдүк аатын ылаттыыр. Кэскиллээх уолу тириэньэрдэрэ сотору соҕус өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиилэригэр киллэрэллэр. Онно тиийэн эмиэ миэстэлэһэн, аҕыйах сыл иһигэр мэтээл бөҕө иилинэр. Ол да буоллар уол өрөбүллэрин ахсын Үчүгэйигэр кэлэн Дьэкэйигэр тахсара. Кини баҕа санаата – түргэнник дьонугар тиийэн ат үрдүгэр олоруу. Дугуйдаан аты төрүт хаамтарбат, мэлдьи сүүрдэр үгэстээх.

Биир күһүн, от үлэтэ бүппүтүн кэннэ, уол ат төһө сэниэлээҕин билээри наһаалаан турардаах. Ол күн атын аһары сүүрдэр, араас сиринэн барытынан киллэрэр-таһаарар. Дугуйдаан санаатыгар ат күүһэ хаһан да бараммат, киниэхэ тэҥнээх эрчимнээх кыыл суох курдук. Арай ол мэниктии сырыттаҕына, эмискэ ата сэниэтэ эстэн, айана бытааран барар. Тыбыырара-хаһыҥырыыра элбээн, төбөтүн булкуйара үксээн, сотору буолаат төрүт да барбат-кэлбэт буолар, турунан кэбиһэр. Атын таһыйа да сатыыр, сиэтэн да көрөр – туһа суох. Онтон көлөтө төрүт да сытынан кэбиһэр. Таныытын тыаһа сүр. Нэһиилэ эппэҥнии сытаахтыыр. Уол уолуйа, куттана быһыытыйар. Ата тиһэх тыынын былдьаһа сытар курдук санаан, аны ааттыы сатаахтыыр. Бу аты аҕата эрэнэн биэрбитэ. Ол иһин улаханнык куттанар, айманар. Аттыгар кэбиһиилээх от баарыттан тоҕо тардан аҕалан аһатан көрөр. Ата сытар. Хараҕа бэлиэр уостан эрэ курдук буолар. Дугуйдаан ону көрөн аһынан, хараҕын уута иэдэстэрин устун тохтоло суох сүүрэллэр. Моонньуттан ыга кууһан, оннук балай эмэ сыталлар. Ол тухары уол ааттаһарын, илэ-была тылын этэрин тохтоппот. Сыыйа халлаан хараҥаран барар. Дугуйдаан хайыаҕай, атым кэм сойдо ини диэн, ыҥыырын устан, санныгар быраҕан атын тиһэҕин сүүһүттэн сыллаан баран аат харата дьиэтин диэки саллаҥныыр. Атын таныытын тыаһа син биир мөлтөх…

Киэһэ аҕатыгар тиийэн Дугуйдаан төһө да куттаннар туох буолбутун, хайдах баарынан кэпсиир. Онуоха аҕата: «Чэ сөп, сарсын баран көрөөр, турбут буолуоҕа. Аргыый сиэтэн аҕалаар. Ити аата ылчаҕырар диэн. Наһаалаабыккын», – диэн быһааран Дугуйдаан санаатын олус көтөҕөр. Уол ол түүн сүгүн утуйбат. Хаһан сарсыарда буоларын кэтэһэн килэччи көрөн сытар.

Аҕата эппитин курдук, нөҥүө күнүгэр уол атын сэрэнэн сиэтэн аҕалан далга хаайар. Маҥнай аттара адьас мөлтөх курдук. Онтон сыыйа сэниэ киирэн, таныытын тыаһа уларыйан, нэдиэлэ кэриҥинэн чөлүгэр түһэр. Уол үөрүүтүттэн биир кэм атын таһыгар сылдьар. Аҕата онно Дугуйдааҥҥа: «Көр, ити саха сылгытын уратыта. Атын ханнык да боруода сылгы маннык түргэнник өрүттүбэт. Өйдөө, кини кыыл буоллаҕа, тыынар тыыннаах. Сэниэтэ эстэрэ ханна барыай?! Билигин биллэҕиҥ, аныгы сырыыга итинник турукка тиэрдибэт гына дьаһанар буол», – диэн аҕыйах тылынан түмүктээн кэбиһэр.

Дугуйдаан ахсыс кылааһы бүтэрбитин кэннэ, дьоно уолларын төттөрү Үчүгэйгэ көһөрөн аҕалаллар. Сэмэн уолун тустуук оҥорор санаата, арааһа, эрдэттэн суох эбит. Кини Дугуйдаанын эт-сиин өттүнэн ситэри сайыннараары, майгытын сытыылаан биэрээри оннук дьаһаммыт буоллаҕына да көҥүлэ.

Суор эрэлэ

Дугуйдаан доҕотторунаан куска сөбүлээн сылдьаллара. Тыа сирин оҕото эрдэ сааланар. Уол ботуруон ииттэргэ кыратыттан үөрэммитэ. Саанан улахан дьонтон итэҕэһэ суох ытар буолар. Ону таһынан булка сэрэхтээх буоларга эмиэ эрдэттэн такайыллыбыта. Төрөппүттэрэ: «Сааттан сэрэхтээх буолуҥ. Сааны хаһан даҕаны киһи диэки туһаайбат баҕайыта», – диэн мэлдьи саната сылдьаллара. Оҕолор ити курдук айылҕалыын алтыһан, сарсыардааҥҥы саһарҕаны көрсөн, тоҥон-хатан, сороҕор мэлийэн, ардыгар бултуйан улаатан испиттэрэ.

Дугуйдаан биирдэ алҕас аҕата дьону кытары кэпсэтэрин истэр. Сэмэн онно эппитэ: «Сылгыһыт доруоп сааны тутуо суохтаах. Кини улахан сааны тутуохтаах, улахан булка сылдьыахтаах». Чахчы даҕаны Сэмэн сылгыһыттар кустуулларын биһирээбэт идэлээх. Бэйэтэ эмиэ хаһан даҕаны кустаабат. Ол иһин Дугуйдаанын булт бу көрүҥэр сыһыарбатаҕа. Ити тыллары истиэҕиттэн ыла уол доҕотторун кытары сааланарын уураппыта. Киниэхэ аҕатын этиитэ, кини тыла-өһө сокуон этэ. Оҕо эрдэҕиттэн аҕатын холобур оҥосторо, кини курдук буолуон баҕарара. Ол да иһин кини эрдэттэн улаата сатыыра.

Сыл-хонук ааһан испитэ. Кырдьаҕас сылгыһыттар эргиллибэт сирдэригэр утуу-субуу барыталаабыттара. Дугуйдаан да улааппыта. Уон биирис кылааска үөрэнэ сырыттаҕына аҕата: «Дьэ улааттыҥ, улахан сааны тутар бырааптанныҥ. Мэ, бу сэби илдьэ сырыт», – диэт бэйэтин СКС саатын туттарбыта. Дугуйдаан эрдэ дьонун кытары улахан булка үгүстүк сылдьыбыта эрээри, билигин эрэ карабины дьиҥнээхтик бэйэтигэр эрэнэн биэрдилэр. Ити күнтэн ыла сылгыларын көрдүү барарыгар буулдьа саатын мэлдьи илдьэ сылдьар. Өймөкөөн сылгыһыттарыгар эһэ, бөрө кыһалҕаны, улахан хоромньуну оҥороллор. Ол иһин ити кыһалҕаны сырыы аайы быһаара, туората сатыыр үгэстээхтэр.

Дугуйдаан уон сэттэ сааһын туолан сылдьара. Саас ыам ыйа этэ. Айылҕа барахсан уһун унньуктаах уутун кэннэ уһуктан, хаар анныгар саһан сыппыт кэрэтин барытын көрдөрөөрү хаҥыл санаалаах хоту дойду оҕотун биир кэм айаҥҥа турунарга угуйара. Бу кэмҥэ дьон таһырдьаттан киирэр санаата суох, иллэҥ кэмнэрин күнү күннүктээн айылҕаҕа атаара сатыыллара. Өймөкөөҥҥө быйыл саас арыый хойутаан да кэллэр сир харааран, кырдалларга ньургуһуннар сандаарыспыттара. Арай, күҥҥэ чугас эрээри хайа хаара сааскы сыралга бэринэр санаата суох ыраахтан туртайан көстөрө.

Дугуйдаан биир сарсыарда ойон тураат, сып-сап хабыалыы оҕуста уонна сылгыларын көрө диэн ыстаннарда. Уол тиэтэйэн ахсым атын сотору-сотору тиҥилэхтиир. Сылгылар үөрдэрэ киэҥ сиринэн тарҕанан мэччийэллэр. Эдэр сылгыһыт санныгар эрэллээх карабина уоһунан умса көрөн тэйбэҥнии сылдьар. Ат барахсан эмиэ сандал сааска тэбиэһирэн, тэһиинэ холкутаата да иннин диэки ахсымнык атаралыыр.

Бу кэмҥэ кырдьаҕастар мэнээктээччилэр. Онон, уол бүгүн ураты сэрэхтээхтик айаннаан иһэр. Күнү быһа сылдьан баран икки үөрүн булбата. Ол иһин сарсын эмиэ кэлиэх буолан атын дьиэтин диэки салайа тарта.

Арай, кэлбит сиринэн төннөн иһэн биир бүөрэмньи толооҥҥо суолугар уун-утары туох эрэ хара үллэн олорорун көрдө. Дугуйдаан маҥнай «хараҕым иирдэ дуу» диэн санаан истэҕинэ, харата икки кэлин атаҕар туран кэллэ уонна сыт ылан сымардаан барда. Уол, дьэ, онно хара тыа иччитэ илэ бэйэтинэн турарын өйдөөтө. Атын тэһиинин ыга тардан тохтотто. Икки ардылара бэккэлээтэҕинэ сүүс миэтэрэ иһинэн-таһынан. Кыыла төттөрү түөрт атаҕар тураат төбөтүн илгистэ-илгистэ утары хаамта. Бу кэмҥэ Дугуйдааҥҥа аҕата «кырдьаҕаһы көрүстэххинэ ыгылыйбат, куттаммат буолар баҕайыта» диэн үөрэтэрэ иһиллэн ааста.

Уол тута атыттан ыстанан түһээт, санныттан саатын эһэ охсон ылла, атын куоппатын диэн тэһиинин илиитигэр иилэ охсоот сөһүргэстээтэ. Кырдьаҕаһа умса көрөн утары иһэр. Уол тыынарын тохтотон кыылын сыалыгар киллэрдэ уонна ытан хабылыннарда. Саа тыаһа сатарыы түстэ! Ол эрээри кыһыйыах иһин буулдьата сыалын булбата, ханна эрэ кый ыраах эһэ кэннигэр буор бурҕас гынна, ону кытары кыыла тыын былдьаһардыы туора ыстанна. Онуоха уол куотан эрэр адьырҕаны утуу-субуу ытан тиҥийтэлээтэ. Ол тухары биир да буулдьа таппата. Кырдьаҕас тыа иһигэр киирэн сүтэн хаалла. Уол тирээн туран таппатаҕыттан абаран, эһэтин салгыы бултаһарга сананна. Булчут хаана оргуйда. Аттынааҕы маска атын баайан баран, кыыла киирбит сирин диэки сүүрдэ. Ол эрээри тыаттан тэйиччи тохтоон, иһирдьэ киирэртэн сэрэннэ. Киниэхэ тоҕо эрэ «билигин бэйэтэ аһаҕас сиргэ тахсыа» диэн санаа өйүгэр охсулунна. Онтон, балачча кэтэһэн баран, тыаны ырааҕынан кыйа барыах курдук сыҕарыйан эрдэҕинэ, кыыла букатын тыа саҕатыттан ойон туран Дугуйдааҥҥа утары ыстанна. Көр эрэ бу албаһын, итиннэ саһан уолу тутаары кирийэн сыппыт баҕайы эбит. Омос көрдөххө эмиэ да мөдөөт курдук үллэрэҥниир эрээри, сымсата туох да сүр. Кыыла төбөтүн булкуй да булкуй буолар. Арааһа буулдьаттан сэрэнэр ньымата быһыылаах. Дугуйдаан соһуччута бэрдиттэн ситэ кыҥаабакка эрэ иккитэ ытаатын кытта ботуруона бүтэн саатын маҕаһыына аҥас гынна. Онуоха уол халахайдана түһээт, куотар аакка барда. Дьалаҕайыттан саатын төрүт да ииттибэтэх эбит! Муҥ кыраайынан атын диэки сүүрдэ. Аны оннук тарымтахтанан иһэн, сиэбиттэн ботуруоннаах балапатын ороото. Онно уон ботуруон ыга симиллэ сылдьара. Кыыла кинини сырсан иһэрэ ала-чуо иһиллэр! Көхсүн тыаһа кырылыыр, тиистэрэ бэйэ-бэйэлэригэр охсуллан таһырҕыыллар. Уол балапатын саатын сомуогун уйатыгар буллараат, хаһыытыы түстэ да ботуруоннарын маҕаһыыныгар толору симэ баттаан кэбистэ. Онтон саатын сомуогун «хачыр» гыннараат, сүүрэн иһэн кэннин диэки хайыһан да көрбөккө, тохтоло суох ытыалаан тибигирэттэ. Карабин хатан тыаһа өрө хабыллан олордо. Ити барыта кыл түгэнин иһигэр этэ. Алдьархай соҕотох ааҥнаабатын курдук, аны дулҕаттан иҥнэн сирэйинэн умса барда. «Дьэ бүттүм!» диэн санаатыгар бэринэн, «сиир буоллаххына – сиэ» диэт илиилэринэн төбөтүн саба тутунна…

Арай кыыла мэлигир. Дугуйдаан өндөх гынаат, хонноҕун аннынан кэннин көрбүтэ, адьырҕата туора ыстанан куотан үллэрэҥнээн эрэр. Бэлиэр ырааппыт эбит. Уол «арааһа таптарбыт» дии санаата. Аттыгар эһиллэ сытар карабинын көрбүтэ маҕаһыына эмиэ аҥайбыт – ботуруона бүппүт. Бу суостаах саа билигин тайах мастан атына суох. Сиэбин хасыһа сатаата да, ботуруон диэн тамты мэлигир. Онтон дьиэтигэр тиийиэ билигин да балтараа көс курдук баар. Аара өссө тугу көрсөрө биллибэт. Сүүрэн иһэн балапатын хостууругар хас даҕаны ботуруон сиэбиттэн ыһыллыбытын хараҕын кырыытынан көрбүтүн өйдүү биэрдэ. Аны ол диэки барыаҕын хара тыата субу барыйан турар. Атын диэки көрбүтэ, миҥэтэ букатын өйө көппүт. Биир сиргэ өрө холоруктуу, тиитин тула көтө аҕай сылдьар. Быатыгар сөрөнөрө чугаһаабыт.

Дугуйдааҥҥа араас санаа элэҥнэс. Кэтэмэҕэйдиир, саараҥныыр диэн суох. Кини сүүрбүт сирин диэки баран, хайаан да ботуруоннарын көрдүүргэ сананна. Быһаҕын кыыныттан хостоон тииһигэр хам ытырда уонна кураанах саатынан тыа диэки кыҥыы-кыҥыы төттөрү барда. Ол аата санаатыгар кыыла кэтэһэ сытар буоллаҕына сэрэтэр дьүһүнэ. Хараҕа кырдьаҕас киирбит сириттэн арахпат. Санаатыгар билигин эмиэ ыстанан тахсыах курдук. Ол эрээри, баҕар таптарбыта буолуо диэн санаатын бөҕөргөтүнэ сатыыр. Хата үс ботуруон сиргэ түһэн сытарын булан саатын ииттэн кэбистэ уонна сып-сап атыгар төнүннэ иийдэ. Миҥэтэ кулгааҕын чөрөтүөҕүнэн чөрөтөн, биир сиргэ өрө битийиктэнэ турар. Дугуйдаан атын көнтөһүттэн харбаан ылбытыгар, дьэ, арыый сымныырга дылы буолла. Ол да буоллар син биир дьигиһийэн сүрдээх. Иччитэ тыыннааҕын көрөн таныытын тыаһатар, үөрбүт курдук туттар. Уол ата эриллибит быатын син бадьыыстаһан сүөрдэ. Хата көнтөһүн быспатах. Быата тулуспут. Бүтэһигин тыа диэки көрөн баран, атыгар ыстанан тахсаат, дьиэтин диэки сиэллэрэ турда.

Дьиэтигэр тиийэн атын баайан, иһирдьэ киирбитэ ким да суох буолан биэрдэ. Чэй куттан иһээри гыммыта, илиитэ куруусканы туппат буолуор диэри салҕалыыр. Онтон өйдөөбүтэ сүһүөхтэрэ эмиэ халыр-босхо барбыттар. Оннук булумахтана, туох буолбутун саныы сатыы олордоҕуна аҕата киирэн кэллэ.

– Хайа, нохоо, тугу бултаатыҥ? – диэн көх­сүттэн туран эмискэ ыйытааччы буолла.

– Хантан биллиҥ? – эрэ диэтэ Дугуйдаан, соһуйан.

– Атыҥ кэпсээтэ.

Сэмэн уола кыылга түбэспитин атын көрүҥүттэн тута билбит. Булчуттар ураты харах­таах­тар, көннөрү дьонтон атыны билэллэрэ баар суол. Ити кэмҥэ таһырдьаттан аны убайдара киирэн кэллилэр. Кинилэр эмиэ сирэйдэрэ-харахтара турбута сүр. Бадаҕа, бырааттара тугу эрэ бултаабыт дии санаабыттар быһыылаах. Уолаттар саҥата суох Дугуйдааны өрө мыҥаабытынан киирэн оһох таһыгар турунан кэбистилэр.

– Атыҥ тэһииркээбитэ сүрдээх, тугу бултаатыҥ? – аҕата хатылаан ыйытар.

– Суох, бултаабатым, хата бэйэм булт буола сыстым. Кырдьаҕаска түбэстим. Сии сыста. Ити сааҕын киэр гын! Тугу да таппат! – диэн уол абарбыттыы саҥарда.

– Бэйэҥ сыыһа ытар буоллаҕыҥ дии. Сааны буруйдуура тугай? Хайдах саа таппат буолуоҕай?! – диэн оҕонньор уола эппитин сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ. Ол эрэн Дугуйдаан иннин биэрэр санаата суох.

– Суох, мин сөпкө кыҥаан ытыалаабытым. Сааҥ сыыһар диибин дии! – диэт иэдэс биэрдэ. Бу сырыыга Сэмэн мунааран: «Эс, хайдах оннук буолуой. Аҕал эрэ ыл», – диэт, сааны ылан таһырдьа таҕыста. Уолаттар сыал ытар буол­буттарыттан күө-дьаа буола түстүлэр, таайдарын кэнниттэн батыаккаластылар. Дугуйдаан эмиэ саа ыарыытын билээри дьонун батыста. Хайа эрэ убайа хортуон сыыһын була охсон, сүүс хаамыыга күрүө баҕанатыгар ыйаан кэбистэ. Сэмэн, быраата сыалыттан тэйэрин кэтэһэн баран, ол хортуону ортотун диэки көрөн баран хаста да ытта. Уолаттар сырсан тиийэн көрбүттэрэ, биир да буулдьа хатамматах. Сэмэн улаханнык бэркиһээтэ. Иккистээн төннөн тиийэн, хортуону лаппа аннынан көрөн баран ыппыта, буулдьата оройун сиирэ-халты түстэ. Аҕата оҕонньор дьэ, онно эрэ: «Хайа, доҕор, уолбун кырдьаҕаска сиэтэ сыспыт эбиппин дии. Чэ, санааҕын түһэримэ, ити эмиэ оскуола буоллаҕа», – диэт, күлэн лаһыгыратан кэбистэ. Онон бүттүлэр. Саа ыарыыта билиннэ. Уолаттар ол күн карабиннарын сыалын булларбыттара. Дугуйдаан кэлин ити түбэлтэни өйдөөн кэллэҕинэ «хата айыыларым аттыбар баар буоланнар, ол адьырҕа айаҕар укпатахтара» дии саныыр.

Икки хонон баран били булбатах үөрдэрин көрдүү барбыта. Саас буолан биэ төрөөрү эҥин моһуогурара кэмнээх буолуо дуо?! Уонна оттон, адьырҕалар сылгыны тардалларын киһи этэ да барбат. Ол иһин сылгыһыттар үөрдэрин харахтарыттан араарбат кэмнэрэ.

Дугуйдаан биир үөрүн булан, дьиэтигэр төннөн истэ. Иллэрэ күн кырдьаҕаһы көрсүбүт сиригэр кэлбитэ, бэйэтэ да соһуйуон иһин били кыыла эмиэ тыа саҕатыгар тахсан бу баадьаҥныы сылдьар эбит. Таптарбыт быһыыта суохха дылы. Кыыла бу сырыыга уолу эмиэ өр одуулаппата. Арааһа сыт ылла быһыылаах, сы­мардаан барда. Онуоха Дугуйдаан үгүһү саныы барбакка атыттан ыстанан түстэ. Кыыла билэр киһитэ кэлбитин өйдөөбүт курдук тута тыа диэки хаамта. Саалаах, кинини бултаһа сатаабыт киһини умна охсубатаҕа чахчы. Бу сырыыга икки ардылара арыый ыраах, били урут атын баайбыт маһа иннигэр тэйиччи турара. Тула өттүн көрө түспүтэ, аттыгар талахтар бааллар эбит. Бу сырыыга атын аты илдьэ сылдьара. Кырдьаҕас сылгы туох эрэ буолаары гыммытын сэрэйэн, сиргэнэн, талахтар диэки барымаары дьирээлэһэр. Бачча ыксалга аны атын кытары бадьыыстаһара итэҕэс буолла. Суол кытыытыгар, хата обургу дулҕа баарын көрө оҕуста. Көнтөһүн ол дулҕа төрдүгэр хаста да эрийээт, быатын туомтуу тардан баайан кэбистэ уонна бэйэтэ түргэн соҕустук үөмэн иннин диэки дьулуруйда.

Кыыла тыаҕа киирэн иһэн тохтоото. «Манна киирсиэххэ, кэл» диэбиттии ыҥырар курдук эмиэ баһын илгистэр. Уолга оруобуна ойоҕоһунан буолла. Дугуйдаан бу түгэни куоттарымаары сөһүргэстии түстэ уонна: «Баай Байанай, уолгун мэлитимэ дуу», – диэт, хонноҕун аннынан көрөн баран ытан хабылыннарда. Саа тыаһа сатарыы түһээтин кытары, кыыла өрө ыстана түстэ уонна сүүрүөх курдук аҕыйахта ойуолаан баран, эмискэ биир сиргэ булумахтаммытынан барда. Дугуйдаан ол кэмҥэ өссө иккитэ ытан саайда. Өр-өтөр буолбата, адьырҕа кыыл хамсыыра бытааран, сотору соҕуһунан умса түһэн сытынан кэбистэ. Бу сырыыга Дугуйдаан маҕаһыынын ботуруонун эбиннэ уонна аргыый сэрэнэн кыылын таһыгар тиийдэ. Хара тыа иччитэ бу самнан сытар. Уол эһэтин кэлин өттүнэн чугаһаан баран, саатын уоһунан анньыалаата. Кыыла хамсаабат. Онтон сыыйа эргийэн төбөтүн таһыгар кэллэ. Өссө да тыынар эбит. Хараҕынан Дугуйдааны көрөр, кэтиир курдук. Ол эрээри хаана сүүрэн ырааппыт. Кыыла тыынара улам бытааран, ыараан баран ньим баран хаалла. Ону кытары Дугуйдааны дьикти турук кууста. Кини эмиэ да үөрэр курдук, эмиэ да ытыан баҕарарын туттуна сатыыр. Урут хаһан да маннык дьикти турукка куустара илигэ. Билигин аттыгар аҕата баар буолуон баҕаран кэллэ. Кыылын баппаҕайдарын, адьарыйбыт тиистэрин сыныйан көрдө. Оо, бу тыҥырахтара уһуттара, аһыы­лара килэйэн сытыылара! Ааттыын да аар тайҕа муҥур баһылыга!

Уол бу иннинэ дьонун кытары үгүстүк кырдьаҕас отуутугар олорсо сылдьыбыт буолан, бэйэтэ быһа холоон үстээх, түөртээх кыыл эбит диэн быһаарда. Атын тыатааҕылар курдук улахана суох эрээри, бу кини бэйэтин маҥнайгы булда, тус байанайа! Киһи бэйэтэ эт илиитинэн, тус толкуйунан бултуура диэн чыҥха атын эбит! Эмиэ да өрүкүйүү, эмиэ да этин сааһынан тымныы сүүрээн дырылааһына барыта булкуста…

Дугуйдаан төһө билэринэн, булчут сиэрин тутуһан кыылын сүлэн, иһин хостоон кэбистэ. Эһэтэ атыыр буолан биэрдэ. Аны санаатыгар «атын кыыл тиийэн кэлиэ» диэн, хараҕа биир кэм тыа диэки. Ол быыһыгар аны атын маныыр. Ата эмиэ тэпсэҥнии аҕай сылдьара ыраахтан көстөр. Соҕотох киһиэхэ син балай эмэ үлэ буолла. Уол кырдьаҕаһын үөһүн быһа баттаан ылла уонна икки өттүттэн быанан баайан баран, түөһүгэр кэттэ. Кыылын астаан бүтэрэн атыгар тиийбитэ, сэрэйбитин курдук сиргэнэн таныытын тардырҕатыы бөҕө. Бу ат үчүгэй да кэмҥэ майгыта бэйэтэ соччото суоҕа. Билигин онно хаан сыта, кыылы кытары көрсүһүү эбилиннэҕэ. Дьөһөгөй оҕото кыыла турбута сүрдээх. Инньэ гынан кыылын инчэҕэй тириитин сүгэн, саатын үрдүнэн кэттэ уонна атын сиэппитэ тыбыырыы-хаһыырыы бөҕө. Дугуйдаан атыгар кыыһырда: «Ол-бу буолан кэбилэнэн көр эрэ! Өллө буолбат дуо. Бардыбыт!» – диэт, сиэтэн дьиэтин диэки дьулуста. Ата иччитэ кыыл тириитин сүкпүтүттэн букатын өйө көтө сыста быһыылаах, тыбыыра-тыбыыра туой иннигэр түһэ сатыыр, ойоҕоһугар кырыытынан хааман битикиччийэр.

Кинилэр оннук ампаалыктанан Уон Үһүс диэн сиргэ кэллилэр. Инчэҕэй тирии хам баттыыра биллэн барда. Ол иһин Дугуйдаан манна кы­ратык тыын ылан сынньанарга сананна. Эһэтин тириитин сиргэ түһэрдэ уонна түөһүттэн үөһүн уһулан ылан аттыгар уурда. Олордо. Сэниэ ыла түһээт, эмиэ салгыы айаннаатылар. Улахан Эндир диэн сиргэ тиийэн баран өйдөөбүтэ, сынньаммыт сиригэр үөһэ хаалбыт. «Оо, абам эбит!» диэн уол аймана түстэ. Күн да ыраатан эрэрэ. Хайыай, тириитин сиргэ бырахта да, атын миинэн Уон Үһүс диэки төттөрү көтүттэ. Ат барахсан өр гыммата, начаас үлүгэр били олорбут сиригэр тиэрдэ оҕуста. Үөһүн булаат, төттөрү ыстаннарда.

Саҥа айаннатан иһэн өйдөөн көрбүтэ, билигин аҕай кэлбит сиринэн киниттэн лаппа тэйиччи аны тайах киирэн эрэр эбит. Аһаҕас, ырааһыйа сир. Уол атын тэһиинин чиккэччи тардан тохтотто. Чуолкай, тайах. Ол эрээри олус ыраах эбит. Аны үөмтэрэр сирэ суох. Дугуйдаан эмиэ уһуну-киэҥи толкуйдуу барбата. «Байанай күндүлээри гыннаҕына тиэхэлиир идэлээх», – диэн аҕатын этиитин өйдүү биэрдэ. Атыттан ыстанан түстэ. «Кэбис, мантан ытарга ырааҕа бэрт эбит» дии санаата уонна атынан үөмтэриэх курдук гынан иһэн «кыылым баҕар куотуо» диэн тохтоото. Булчут өйө манна сытыытык уонна олус түргэнник үлэлээтэ. Бытаарар, мунаарар табыллыбат. Атын туора сиэтэн баара-суоҕа икки, үс хардыыны оҥороотун кытары, кыыла тохтуу түстэ кини диэки көрдө. Турар, хамсаабат. Чугас соҕотох тиит мас баар. Уол сэрэнэн ол маска тиийэн атын баайда. Кыыла хата турарын курдук турар. Онтон өйдөөн көрбүтэ уонча миэтэрэ иннигэр от күрүөтүн соҕотох тоһоҕото чоройон турар эбит. Дугуйдаан ол тоһоҕо диэки хаамта. Онуоха кыыла эргийдэ уонна тахсыбыт сирин, тыатын диэки аргыый төнүннэ. Булчут «куотар буолла» диэн ыксаата уонна хараҕар быһа холоон икки ардыларын биэс сүүс миэтэрэ эбит диэн быһаараат, карабинын күрүө тоһоҕотугар өйөөн кыҥаата. Ырааҕа бэрт буолан кыылын ханан кыҥыыра да көстүбэт. Биир кыра, хара сыал. Тыынарын тохтотон баран эмиэ чыыбыһын сыыйа тардан кэбистэ. Кыыла ымыр да гынан көрбөтө. Хаампытын курдук аргыый аҕай адаарыҥнаан баран иһэр. Дугуйдаан «арааһа алларанан барда дуу» диэн буулдьатын сырыытын сылыктаан көрдө уонна бу иккис сырыытыгар арыый үрдүнэн көрөн баран эмиэ ытан саайда. Онуоха, доҕоор, кыыла чочумча буолаат, олоро түстэ. Буулдьата арыый уһуннук айаннаан сыалын булла. Дугуйдаан таппыт үөрүүтүттэн өрө ыстана түстэ уонна тайаҕын диэки түһүнэн кэбистэ. Сүүрэн иһэн көрбүтэ кыыла ойон турда да, ойуур диэки ыстанна. Ону көрөн сөһүргэстии түһээт, кыылын иннинэн көрө-көрө ытыалаан тибигирэттэ. Оннук төрдүс дуу, хаһыс дуу ытыытыгар кыыла аны умса хойуоһунна. Булчут ойон тураат эмиэ сүүрдэ. Ол сүүрэн ыһыллан истэҕинэ кыыла эмэ туран кэллэ уонна быыһанар сирин, тыатын диэки ыстанна. Дугуйдаан тайаҕа тыаҕа киирэн истэҕинэ өссө иккитэ ытан хаалла. Хата кыыла тыаҕа киирэн баран тохтоон, турунан кэбистэ. Уол ытаары гыммыта мастар хаххалыыллар. Карабин буулдьата талахтан кытары тэйэрин Дугуйдаан билэр буо­лан, арыый туора хааман ытыахха сөптөөх си­рин булла. Тайаҕа турар. Дэлби аҕылаан сыалын нэһиилэ булларан баран эмиэ чыыбыһын тардан кэбистэ. Саа тыаһа эмиэ өрө хабылла түстэ. Кыыла турар сиригэр бэрт ыараханнык күр гына сууллан түстэ. Уол баҕар эмиэ туран кэлиэ диэн бу сырыыга сүүрбэккэ, кыылын көрө-көрө балай эмэ уһуннук хааман тиийдэ. Чугаһаабыта кыыла эмиэ тыыннаах сытар. Бу сырыыга хара тыа маанылааҕа, аарымата буолан биэрдэ. Дириҥник уонна ыараханнык тыынар. Таныытын тыаһаттаҕын аайы, муннун анныгар сытар көтөҕө кытары ыһыллар. Айаҕыттан хаан тахсан барда. Биир буулдьа буутугар түспүт. Иккис буулдьа холун аннынан сүрэҕин диэки киирбит.

Дугуйдааннаах алдьатыылаах ботуруонунан ыталларын ордороллор. Бу дойдуга туртас, кыра кыыл диэн суох. Онон, кинилэр биир кэм аарымалары кытары бултаһаллар. Улахан кыылы алдьатыылаах буулдьа эрэ тохтотор. Кыыл бааһыран, ыраах тиийэн өлөрө кинилэргэ ончу наадата суох. Уол тайаҕар ыкса кэлэн: «Чэ, алы гын, биһиги үгэспит маннык», – диэт кыыныттан угугар хотой төбөлөөх биилээҕин хостоон, сүнньүгэ тирээтэ уонна аҥаар ытыһынан батары охсорун кытта аарыма кыыл налыс гына түспүтэ. Халлаан хараҥаран эрэрэ. Инньэ гынан Дугуйдаан кыылын астыыр кыаҕа суоҕун өйдөөн, көннөрү хабарҕатын быһан хаанын сүүрдүбүтэ уонна атыгар ыстанан тахсан дьиэтин диэки муҥ кыраайынан көтүтэ турбута.

Ол түүн аҕата, убайдара бары массыына­нан тиэллэн кэлбиттэрэ. Кыылын иһин хостооботоҕор аҕата кыыһырбыта. Хайҕаныам дии сылдьыбыт киһиэхэ аҕатын сэмэтэ сыппах быһах сүрэҕи ааларын курдук иһиллибитэ. Иһигэр төһө да хомойдор, билигин дьоно кини булдугар, кини отуутугар сылдьалларыттан эмиэ да үөрэрэ. Кинилэр маҥнай тайахтарын этин өрүһүйэ охсоору сүлбүттэрэ, эмис да эмис байтаһын буолан биэрбитэ. Оо, онно бары да санаалара көммүтэ. Сэмэн уолаттарын чугаһаппакка эрэ, бэйэтэ олус түргэнник байтаһыны астаан, эттээн тэлэкэлээн кэбиспитэ. Кырдьаҕас булчут туттара-хаптара ураты этэ. Тайахтарын астаан бүтэрээт, этин тиэнэн баран аны кырдьаҕастарыгар тиийбиттэрэ. Уол манна, дьэ, аҕатын өйдөөн көрбүтэ. Сэмэн саҥата-иҥэтэ хойдон, уолаттары элэктиирэ, күлэрэ-салара үксээбитэ тута харахха быраҕыллара. Аҕата оннук ис иһиттэн астыннаҕына, санаата лаппа кэллэҕинэ эрэ гынара. Онтон бүгүн, кини астынар төрүөтэ баара!

Кырдьаҕастарын астаан бүтэрэн, төннөн иһэн уол тайаҕы ыппыт сиригэр тохтообуттара. Бу кэмҥэ халлаан лаппа сырдаан, күн тахсан эрэрэ.

– Хантан ыттыҥ? – Сэмэн уолуттан ыйыппыта. Онуоха Дугуйдаан били туора турар күрүөтүн тоһоҕотун ыйан көрдөрдө.

– Мантан алта сүүс баар. Чэ, бэрт, маладьыас! Байанайдаах эбиккин. Дойдуҥ эйигин маанылыыр эбит, – диэт инники олорор эдэр булчут саннын таптайбыта. Онуоха Дугуйдаан астынан, убайдарын диэки көрөн ылбыта. Анарааҥҥылара эмиэ үөрэн, тойон эрбэхтэрин чочоҥноппуттара уонна:

– Уол оҕото! Урут ким да маннык бултаабытын истибэтэхпит, – дэспиттэрэ. – Дьэ, чахчы соһуттуҥ. Маладьыас! Байанай баар эбит, – диэт биир-биир илиитин ыга туппуттара. Бу Дугуйдаан биир саамай дьоллоох түгэнэ этэ. Кини бүгүн аҕатыттан ити тыллары истиэн баҕарбыта. Суох, бу күн быдан инниттэн, оҕо эрдэҕиттэн истиэн баҕарара. Оттон аҕатын бүгүҥҥү хайҕала, киниэхэ хаһааҥҥытааҕар да уратытык иһиллибитэ. Сэмэн салгыы эппитэ:

– Маҥнайгы булкун түҥэтиэхтээххин уонна кимиэхэ төһөнү бэрсэргин бэйэҥ быһаарыахтааххын. Онтон Байанайыҥ астыныа, көҥөс киһи буолбатах эбит диэн үөрүө.

Дугуйдаан аҕата эппитин курдук ол икки булдун этин барытын ыалларыгар, урууларыгар түҥэтэн кэбиспитэ. Бэйэтигэр биирдэ күөстэнэр эт хаалбытын көрөн ийэтэ: «Һок, уолум илииҥ арыый киэҥ эбит дуу», – диэн күлэн кэбиспитэ. Дьиктитэ диэн, ити күнтэн ыла Дугуйдаан эмискэ улааппыт, эр киһи буолбут курдук санаммыта. Ол иһин суор обургу барытын билэн эрдэҕэ. Кини да ол кыыллар отууларыгар олорон, аһаан аҕай аастаҕа…

Дугуйдаан диэн, хор, оннук киһи.

Үүтээҥҥэ саҕыллыбыт ыра

2009 сыллаахха Дугуйдаан Үчүгэй орто оскуолатын бүтэрэн, Тыа хаһаайыстыбатын ака­де­миятыгар, ветеринария салаатыгар туттар­сан киирбитэ. Тыа олоҕор буспут-хаппыт уол талбыт идэтэ биллэн турар кэскиллээх, төрөө­бүт сиригэр, кини үөскээбит түөлбэтигэр туһа­лаах буолара саарбахтаммата.

Иккис куу­рус­ка тахсан, күһүн Олоохунаҕа (Өлүөхүмэ) хор­туос­ка хостооһунугар практи­каҕа барбыттара. Бу Дугуйдаан Сахабыт си­рин соҕуруу өттүгэр маҥ­найгы сырыыта этэ. Ман­на уол биир кэлбит-барбыт, сытыы-хотуу кэрэчээн кыыска хараҕа хатаммыта. Кыыһы ыраахтан сөбүлүү көрө эрэ сылдьыа­ҕын, атын уолаттар, бииргэ үөрэнэр доҕотторо, эмиэ бу дьаһал­лаах, быйыл саҥа үөрэххэ киир­бит кыыс­ка санаалара сытарын билэн, тута кимэн кии­рэргэ быһаарынар. Дугуйдаан ол сыл Са­ха­быт сирин араас муннуктарыттан үөрэнэ кэлэн, бэйэлэрэ саҥа бодоруһан эрэр кыргыттар бө­лөхтөрү­гэр харса суох чугаһыыр. Практика кэмигэр барыта көрдөөх, кэрэхсэбиллээх буолааччы. Кыр­гыт­тар даҕаны барыны бары сатыыр, кэп­сээн­нээх-ипсээннээх иккис куурус уолун сөбү­лээбиттэрэ. Хоту дойду хоһууна булду со­нордоһорун курдук Катя аттыттан арахпат. Эдэр­дэр сыыйа чугасаһан бараллар.

Катя – Үөһээ Бүлүү Намыттан төрүттээх саха кэрэ куота, Ду­гуйдааны эмиэ сөбүлээн, онтон таптаан, кини­лэр 2011 сыллаахха холбоспутта­ра. Ити сыл икки эдэр дьон тапталларыттан күҥ­ҥэ көрбүт соҕотох мааны кыыстара Диана төрөөбүтэ. Аҕата кыыһыгар аан дойдуга кэрэти­нэн, билиитинэн уонна эйэ­ҕэс сураҕынан аатыр­быт принцесса Диана Уэль­ская аатын биэрбитэ. Дугуйдааҥҥа ити кэмтэн ыла атын олох саҕа­ланар. Кини ыал аҕата буолар. Эдэрдэр аны таҥара уол оҕону бэлэхтиир түгэнигэр сахалыы ааттыахпыт диэн сүбэлэһэллэр. Оннук күүтүү­лээх оҕонон удьуору салгыыр ыччатынан Дар­хан­нара күн сирин көр­­бүтэ. Дугуйдаан туйаҕын хата­рар киһилэнэн, кини саҕа дьол­лоох киһи суо­ҕун кэриэтэ сананар.

Дугуйдааннаах Катя оҕолоро сайдыылаах сир­гэ улаатан билиилэрэ-көрүүлэрэ хаҥыырын ту­һуттан Дьокуускай куоракка олохсуйаллар. Ол да буоллар Дугуйдаан, Өймөкөөнүн, төрүт си­рин кытары ситимин хаһан да быспат. Быыс кө­һүн­нэ да Үчүгэй Дьэкэйигэр талаһар. Саас сылгы эмтээһинэ, биэни көрүү-харайыы, сайынын от-мас, күһүнүн булт-алт, онтон кыһынын эмиэ сыл­гы көрүүтэ-истиитэ Дугуйдаана суох бар­бата. Кини оннук икки эйгэҕэ олорорго үөрэнэн хаалла. Дьокуускай сүпсүлгэнин кэнниттэн дой­дутугар тахсара сылын аайы күндүтүйэн иһэр. Күн-дьыл ааһан, оҕолор улаатан бараллар. Ду­гуйдаан сылгыһыт бэрдэ, булчут ааттааҕа буо­лар. Саҥата аҕыйыыр, билиитэ-көрүүтэ ха­ҥыыр, дуоспуруннанар.

2018 сыл. Олунньу. Биир күн уолаттар сыл­гы­ларын аһатан, нэдиэлэтээҕи отторун тор­дуох­таан баран сылаас үүтэҥҥэ киирэн олорду­лар. Аҕалара Сэмэн уолун Туйгуну кытары кэпсэ­тэ­рэ-ипсэтэрэ уларыйбыт. Дугуйдаан көрдөҕүнэ кинилэр адьас тэҥнээхтэр курдук алтыһар буол­буттар. Туйгун бэлиэр убайын сылгыны иитии мындырдарыгар баһыйар буолбута мэл­дьэҕэ суох. Дугуйдаан бу күннэргэ биир үөрү көрдүү сатаан баран булбата. «Ханна түһэн хаал­быт баҕайыларай?» диэн санаатыгар сыл­гы­ларын сырыыларын сылыктыы сатыыр. Ол олор­дохторуна Үчүгэйтэн убайдара кэллилэр. Өйүө аҕалбыттар уонна сонун кэһиилээхтэр.

– Хайа, нэһилиэккэ туох сонун баар? – Сэ­мэн тэтэрээтигэр тугу эрэ бэлиэтэнэ олорон уолат­тартан сураһар.

– Эмиэ омуктар кэлбиттэр, – дэһэллэр уолат­тар.

– Хайа омуктар быһыылааҕый? – аны Дугуй­даан кэрэхсиир.

– Ньиэмэстэр.

Өймөкөөн сирэ-уота, чуолаан тымныыта аан дойду араас муннугуттан дьон бөҕөтүн угуйар. Ахсынньыга, тохсунньуга дьон тохтоло суох кэ­лэр кэмнэрэ. Онтон олунньу саҕана, арааһа кыһын тымныы өттө бүттэ дииллэр быһыылаах, дьон кэлэрэ арыый аччыыр. Аан дойду муҥу­туур тымныы муннуга сылаас дойду олохтоох­то­рун санааларын хайаан кычыгылаппат буо­луо­ҕай?! Биирдэ олорор олоххо, «сулус сипси­йэр» аатырбыт тымныытын дьон көрүөн, этинэн-хаа­нынан билиэн, бэл, оннооҕор кыһыннары тоҥмот үрэххэ чомполонуон баҕараллара баа буолбатах. Биһиги, Саха сирин олохтоохторо, үөрэммит кыһыҥҥы дьыбарбыт атын омуктары күүскэ угуйар.

– Дьэ дьикти дьон. Иллэҥнэрэ бэрт буолан сылдьаахтыыллара дуу?! – диэн хайалара эрэ саҥа таһаарар.

– Эс, кинилэргэ сонун буоллаҕа, – Дугуйдаан сыыйа харахтара уоттанан эрэллэрэ көстөр. – Доо, уолаттар, онтон тоҕо кинилэр биир кэм биһиэхэ кэлиэхтээхтэрий? Онтон биһиги тоҕо ки­нилэр сирдэригэр барбаппытый? – Дугуйдаан дьонуттан ыйытар. Дьиҥэр итинник санаа ки­ниэхэ оҕо эрдэҕинэ кэлбитэ. Томторго үөрэнэр кэмигэр араас туристар кэлэллэрэ. Дугуйдаан ол дьон хайдах олохтоохторун, дойдулара төһө ырааҕын уонна кэрэтин билиэн баҕарара. Ол эрээри уол оччолорго кинилэри кытары сатаан кэпсэппэт этэ. Нууччатын тыла мөлтөҕө.

– Сылдьабыт буолбатах дуо?! Ким онтон соторутааҕыта Таилаҥҥа баран таалалаан кэл­битэй?! – диэт хаҥас иэдэһигэр хара мэҥнээх уол аттыгар табах уматта турар атаһыгар имнэнэр.

– Суох, ону эппэппин. Аҕаа, саха ата төһө ыраах айаны тулуйуой? – Дугуйдаан аҕатыттан ыйытар. Кини билигин ситэн-хотон, санаата ула­рыйан сылдьара. Ол эрээри син биир оҕо эр­дэҕинээҕитин курдук саха атын кыаҕын, өйүн сөҕөрө. Сатыыра буоллар саха сылгытын туһунан кинигэ суруйуох этэ.

– Наада буоллаҕына сири да эргийиэ этэ, – диир Сэмэн.

– Хайа, доҕор, атынан айаннаары гынныҥ дуу? – убайдара күлэн саһыгыраһаллар.

– Тоҕо күлэҕит? – Сэмэн уолаттары буойар. Дугуйдаан салгыы саҥарар:

– Биһиги сылгыбыт тулуурунан олус киэн туттабыт. Кини кыһынын бэйэтэ булан аһыы­рын сөҕөбүт. Онтон тоҕо биһиги саха сылгытын дьоҥҥо билиһиннэрэр туһуттан, соҕуруу диэки айаннаабаппытый? Ээ, уолаттар?

– Ол аата хайдах? – хайалара эрэ сэҥээрэр.

– Сахабыт атын дьоҥҥо көрдөрүөххэ, били­һиннэриэххэ буоллаҕа. Билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ, сахалар атынан айаннаан иһэллэр үһү диэн сурах кыл түргэнник тарҕаныа этэ. Оч­чо­тугар, сахабыт атын аатырдабыт ээ, – Дугуйдаан дьонун диэки туох диигит диирдии көрүтэлиир.

– Эс, онтон интернеккэ саха сылгытын ту­һунан дэлэй дии, – хайалара эрэ уол төрөөн эрэр ыратыгар ытаһалаһар.

– Дьон интернеккэ киирэн «Саха сылгыта тугуй, хайдаҕый?» диэн сэҥээрэллэрэ буолуо диэни улаханнык саарбахтыыбын уонна биһи­ги сылгыбыт туһунан суруйуулар эн этэриҥ кур­дук дэлэй буолбатахтар, – диэн Дугуйдаан баҕа санаатын самнара сатаабыт киһиэхэ хар­да­рар. – Бэйэҕит билэҕит, ити араас дойдуттан ман­­на кэлэр дьону биһиги тымныыбыт эрэ угу­йар. Ки­нилэр бу дойдуга олорор норуоттар, кини­лэр түҥ былыргыттан иитиэхтээн илдьэ кэлбит култуураларын эҥин сэҥээрбэттэр. Эгэ, саха сылгытыгар кыһаныахтара дуо?! Биһи­ги кинилэргэ ыстаан биэрэммит айахтарыгар угуох­таахпыт. Сылгыбыт биһиги быстыбат кул­туу­рабыт буоллаҕа! Былыр-былыргыттан аттаах, сылгылаах буолан кинилэр сэҥээрэр тым­ныы­ларын уйан, тулуйан, ууһаан-тэнийэн кэл­лэхпит. Дьон ону өйдөөтөҕүнэ, саха уонна кини ата быдан үрдүк таһымҥа тахсыа турдаҕа!

– Һок, чэ бу киһи собуоттанна, – диир икки иэдэстэрин Өймөкөөн сытыы чысхаана үлүтэн харааран көстөр, убаҕас баттахтаах, киппэ-хаппа көрүҥнээх саас ортолоох убайдара.

– Ол ханыаха диэри бараары гынаҕын? – бу кэмҥэ саҥата суох олорбут Туйгун убайыттан ыйытар.

– Оттон, холобура, Москубаҕа да диэри буол­лаҕына. Дойдубут тэбэр сүрэҕэр!

– Оксиэ… бу да киһи! Маҥнай Дьокуускайга да тиийдэххэ, сөп буолуо эбитэ ини? – сирэйин иһэлиппит киһи элэктиир.

– Эс, Дугуйдаан этэрэ баар. Биһиги саха сылгыта хоту эрэ хаалла диибит. Дьэ кыр­дьык, дьиҥ саха атын дьоҥҥо билиһиннэриэххэ буол­лаҕа. Санаан көрүҥ, Россия устун аты­нан айа­ны! – барыларыттан сааһынан аҕа, дьүһүнүнэн Сэмэҥҥэ маарынныыр убайдара быраатыгар көх-нэм буолар.

– Уонна?! Санааҥ көрүҥ, уолаттар, ити таһырдьа баайыллан турар аттарынан Москуба уулуссатынан тоһугураһан киирдэхпитинэ, дэлэ­лээх үчүгэй буолуо дуо?! Оччоҕо биһиги туспутунан суруйуохтара. Кэлин баҕар дьон биһиги айам­мытын үтүктэ сылдьыахтара! – Дугуйдаан ити саҥатыттан өрүкүйэн туран кэлэр. Уолаттар күл­сэ түһэллэр.

– Аҕаа, төһөнөн айаннаан тиийиэхпи­тий? Уон­на аара туох харгыстар баар буолуохта­рай? – уол күн бүгүн айаҥҥа турунуох айылаах ыйы­талаһар.

– Туох диэн, онтон аһылык эрэ баар буол­лаҕына уонна аара оһолломмотохторуна, – Сэ­мэн суруйарын тохтотон уолун күөдьүйбүт ыра са­наатыгар олорсор.

– Онтон төһөнөн тиийиэхпитий? – Дугуй­даан ити ыйытыытыттан убайдара эмиэ күлсэллэр.

 – Ээ, бу киһи чахчы барар буолбут. Билэбит, санаата да чуолкай оҥорор, – дэһэн баран утуу-субуу таһырдьа тахсаллар. Туйгун эмиэ убай­дарын батыһар. Тахсан иһэн Дугуйдааны санныттан таптайан ааһар. Үүтээҥҥэ Дугуйдаан аҕатынаан хаалаллар.

– Дьэ ким билэр, ким да оччо ырааҕы айан­ныы илик. Чэ бээ, ити хааллын. Массыына кэл­биччэ үөрдэргитин көрдөөҥ, – диэн Сэмэн уолун соруйар.

Дугуйдаан убайдарын кытары ол күн би­ли сүтэ сылдьыбыт үөрдэрин булаллар. Ол эрээ­ри, кини, үлэ быыһыгар, син биир атын үрдүгэр олорон, Россия устун айаннаан иһэрин өйүгэр дьүһүйэн тахсар. Кини санаата бэлиэр дойдутуттан арахсан эрэр. Көҥүлгэ тардыһар. Көс биис хаана кэйиэлээн кэлэр. Айан угуйар.

Ол күн киэһэ утуйаары сытан, оҕо эрдэ­ҕинэ истибитин санаан кэллэ. Кырдьаҕас сыл­гыһыттар онно киниэхэ: «Саха сылгыта биһи­ги кэннибититтэн эйиэхэ хаалар. Онон, уолбут кы­таатаҥҥын сахабыт сылгытын сүтэрбэт, сир үрдүттэн симэлиппэт туһуттан атын таһым­ҥа таһаарыахтааххын», – диэн тураллар. Ду­гуй­­даан оҕотук санаатыгар ол дьон «элбэх сыл­гыланыахтааххын» диэн эппиттэрин кур­дук өйдөөбүтэ. Онтуката, оҕонньоттор арааһа атыны, аныгы хардыылары, маннык айаны эппит буолуохтарын сөп эбит диэн түмүккэ кэл­битэ. Кини ол түүнү, суох, ити сылы быһа ол толкуйугар сылдьыбыта. Анаан үөрэтэн, айан­­нарын аартыктара ханнык сирдэринэн ба­ра­рын удумаҕалатан, историяны хасыһан 1676 сыллаахха аан маҥнай саха кинээстэрэ Моску­баҕа аты­нан лаҕытан айаннаабыттарын, аартык арыйбыттарын билбитэ. Уол иһигэр сыыйа айаныгар бэлэмнэнэн бар­быта…

Утум Захаров

«Чолбон» сурунаал 2023 сыл 2 №рэ