Соҕотохсуйуу
Дугуйдааннаах Красноярскайтан аттанан баран онус күннэригэр Кемерово уобалаһыгар киирдилэр. Аара Емельяново диэн бөһүөлэк, Ачинскай, Боготол куораттар хааллылар. Ити тухары Мичил соҕотох атынан айаннаата. Кини атын ырыарбат туһуттан дөрүн-дөрүн сиэтэр, суолун балай эмэ кэрдииһин оннук сатыылыыр. Итинтэн сылтаан уолаттар айаннара биллэ бытаарда. Эбиитин кинилэр баҕаралларын курдук аҕыйах сырыылаах суол буолбатах, биир кэм массыыналар субуһан олороллор. «КрайДЭО» тэрилтэ, эрдэ эрэннэрбитин курдук, Красноярскай кыраайтан тахсыахтарыгар диэри аттарын аһылыктарын, бэйэлэрин хонуктарын быһаарарга көмөлөһөн улаханнык абыраата.
Муус устар саҥатыгар уолаттар Кемерово куоракка тиийэн, аттарын сынньатан, бэйэлэрэ эмиэ тыын ыла түстүлэр. Манна кэлиэхтэригэр диэри халлааннара дэлби кубулҕатыран сырытта. Инчэҕэй хаар быыһынан айанныыр эрэйин билбит уолаттарга тыала сытыыта атын харгыстары үөскэппитэ. Айанньыттар сирэйдэрин саал былаатынан саба баанан, аттар эрэ харахтарыгар эрэнэн иннилэрин диэки сыҕарыйан кэлбиттэрэ. Интэриниэттэн көрдөхтөрүнэ, тыала-кууһа муҥутаабыт күнүгэр сөкүүндэҕэ 42 миэтэрэҕэ тиийэ эрчимнээхтик силлиэрбитэ. Ити курдук дьиҥнээх силлиэ аргыстаах айаннарын эмиэ биир ыарахан кэрчигин этэҥҥэ туораатылар.
Кемеровоҕа хоммуттарын үһүс күнүгэр Дугуйдаан Хоҥорун боккуобун тууран, атын туйаҕын ыраастаата. Бу дойдуга муус устар саҥатыгар хаар үксэ барар эбит. Айаннара төһө да инчэҕэй хаар аргыстаннар, хара сир тахсан, чалбах бөҕө буолбут. Уол уһулбут боккуоба син элэйэ быһыытыйдар даҕаны, салгыы тулуһуох курдук. Онон Хоҥорун туйаҕар эргэ боккуобун төттөрү тоһоҕолоон, көннөрөн иилэн кэбистэ. Оттон икки боккуоп хамсаабакка, сүрдээҕин тулуһан сылдьаллар. Саха сириттэн айаҥҥа туруналларыгар аты боккуоптааһыҥҥа төрүт сыһыана суох уолаттар билигин ити дьыаланы балачча баһылаан сылдьаллар. Салгыы эмиэ астарын-үөллэрин көрүнэн, малларын-салларын бэринэн баран Новосибирскай диэки айанныахтаахтар. Халлаан сылыйан, күн уһаан уолаттары сыалларыгар тиэрдэ охсоору угуйарга дылы. Кемеровоттан Новосибирскай куоракка диэри 270 кэриҥэ килэмиэтир. Тимир көлөнөн түөрт чааһы кыайбатынан айанныыр эбит буоллахха, үс аттаах дьоҥ-ҥо, этэҥҥэ буоллаҕына, бэйэтэ нэдиэлэ курдук кэми ылыахтаах. Дугуйдаан ыксыыр, ыгылыйар туһата суоҕун өйдүүр. Билигин кинилэр сүрүн соруктара – баар аттарын харыстаан, быспакка, ырыарбакка этэҥҥэ Москубаҕа тиэрдии. Хата массыына арыаллаах буоланнар, аттар ындыыта, эбии таһаҕаҕа суох иһэллэр.
Сунтаар барахсан аргыһа суох буолуоҕуттан хайдах эрэ эмиэ кэри-куру турукка киирбит, соҕотохсуйбут, бигэ тирэҕэ мэлийбит курдук буолла. Хаһаайыттарын илиилэригэр киирэн, кинилэр сиэрдээх сигилилэригэр эрэнэн, хаҥыл майгыта сыһыйан, ахсым айана хараан хаалбыкка дылы. Ол да буоллар, сотору-сотору тэбиэһирэн ылар, оччотугар туйахтара асфальт устун эмиэ тоһугураһа түһэллэр.
Уолаттар, Айаннарын сүтэрэн баран, ол туһунан интэриниэтинэн кинилэр сырыыларын маныы олорор биир дойдулаахтарыгар, бырайыактарын өйүүр бар дьонноругар биллэрэллэригэр тиийбиттэрэ. Уолаттар аһыыларын үгүс киһи үллэстэн, өйөбүл тылларын суруйан ыыппыттара. Биллэн турар, сэмэлиир өттө эмиэ тыла-өһө суох хаалбатаҕа. Ол эрээри Дугуйдаан, аҕата Сэмэн ата сырдык тыына быстыбытын хайдах ылынарын санаатаҕына, бэйэтин буруйданара өссө күүһүрэргэ дылы буолара. Сэмэн уолаттарын: «Сыыһалаах буоллаххытына, кистээбэккэ, хайдах баарынан, кырдьыгынан кэпсиир буолуҥ», – диэн ииппитэ. Ол да иһин буолуо, уол аҕатыгар Айаннарын сүтэрбиттэрин туһунан кэпсээбитигэр, кырдьаҕас маҥнай саҥатыттан матан ылбыта, онтон: «Чэ, буолла да буоллаҕа. Атын аттаргытын кытаатан харыстааҥ. Санааҕын түһэримэ», – диэн түс-бас тылынан уолун санаатын көтөҕөн, тута уоскутан кэбиспитэ.
Уолаттар Новосибирскайга диэри суол кытыытыгар балааккаларыгар хоно-хоно аргыый айаннаан истилэр. Онтон Сибиир баараҕай куоратыгар тиийэллэрэ 100-чэкэ биэрэстэ хаалбытын кэннэ, эмискэ Мичилэ айана бытааран, уолуттан лаппа хаалан барда. Дугуйдаан онтон муодарҕаан, аргыһын кэтэһэ-кэтэһэ оргууй иннин диэки айаннаан истэ. Оннук балай да айаннаан баран, тохтоон киһитин кэтэһэргэ, аттарын сойутарга сананна. Балааккатын туруоран баран, аһын астыы таарыйа биир кэм кэлбит сирин диэки харахтана сырытта. Ол тухары Мичилэ көстүбэт. Аны киһи кыһаннаҕына, сибээстэрэ хаппат. Арыалдьыт массыыналара Новосибирскайга кэтэһэр буолан, онно эмиэ туһа суох. Ол курдук икки чаас ааспытын кэннэ, Дугуйдаан аттарын ыҥыырдарын устан, суол анныгар сиэтэн киллэрэн киэҥ хонууга өртөтөлөөн кэбистэ. Онтон айан суолугар тахсан, чарапчылана-чарапчылана санаатыгар киһитин көрө сатаан, балай эмэ турбахтаан баран, балааккатыгар киирэн сытта.
Дугуйдаан бу сиргэ кэлэн тохтообута түөрт чаас курдук буолбутун кэннэ Мичилэ, дьэ, кэллэ. Ити кэм иһигэр халлааннара лаппа хараҥара оҕуста. Киһитэ киирэн таҥаһын-сабын устан чэйдээтэ. Дугуйдаан аргыһа туох диирин кэтэһэн сытта.
– Атым дэлби сылайда, – диэн Мичил сүөм түспүт куолаһа иһилиннэ.
Сарсыарда утуйан туран баран уолаттар аттарыгар таҕыстылар. Дугуйдаан аттарын сиэтэн бэттэх таһаарбытын кэннэ Мичилэ:
– Атым хайдах эрэ, – дии көрүстэ.
Уол, аттарын баайталаан баран, Сунтаарга чугаһаабыта, аргыһын атын хаҥас хараҕыттан күүгэн бөҕө бычалыйан тахсыбыт.
– Хайа, доо, бу атыҥ хараҕа тэстибит буолбат дуо! – диэн Дугуйдаан аймана түстэ уонна Мичил бэҕэһээ киэһэ кэлээт да атын баайбыт сирин тиийэн көрдө. Киһитэ хатыҥҥа баайбыт эбит, ол хатыҥтан лабаата тостон, мутук буолан быган турар. Ат барахсан хараҕын ол мутукка тэһэ анньан кэбиһээхтээбит. Дугуйдаан ону көрөн киһитигэр кыыһырда. Мичил бэйэтэ да кырата суохтук айманна, хомойуу бөҕө буолла. Бэҕэһээ кэлэллэригэр халлаан хабыс-хараҥа буолан, Мичил ол өлүү мутук баарын көрбөккө хааллаҕа. Уолаттар иккиэн хаппыт мас үрдүгэр саҥата суох олордулар, санаа бөҕөҕө түстүлэр. Бу бачча ыраах кэлэн, айаннарын муҥутуур ыарахан кэрчиктэрин ааһан баран, сыалларыгар тиийэллэрэ чугаһаабытын кэннэ тоҕо маннык буолла? Дугуйдаан Айанын сүтэрбит аһыыта ааһа илигинэ, аны иккис аттара моһуогурда. Туох эрэ хараҥа күүс кинилэргэ харгыстыырга санаммытыгар дылы буолла. Балай да саҥата суох олорбохтоон баран, Дугуйдаан Мичилигэр:
– Чэ, олоруохпут дуо?! Аттары сиэтэн барыахха, – диэтэ.
Иккиэн туран саҥата-иҥэтэ суох малларын-салларын хомунан баран, аттарын сиэтэн айан суолун устун Новосибирскай куорат хайысхатынан хаама турдулар.
Оннук өссө аара иккитэ хонон, эчэйбит аттарын сэтиилэнэн, сорох сирдэрин сатыы саллаҥнаан Новосибирскай куораттарын буллулар. Уолаттар манна кэлээттэрин кытары олохтоох сахалар түмсүүлэрэ утары кэлэн көрүстүлэр уонна ипподромҥа миэстэ булан, онно сирдээн илтилэр. Уолаттар аттарын хаһааҕа туруортаат даҕаны, тута бэтэринээр ыҥырдылар. Кыыл-сүөл эмчиттэрэ өр-өтөр буолбатылар, сотору соҕус ипподромҥа тигинэтэн кэлээт, эчэйбит аты көрөн бардылар. Ити кэннэ Дугуйдаан санаатын бигэргэтэн: «Аккыт хараҕа тэстибит», – диэн хомолтолоох сураҕы иһитиннэрдилэр. Дугуйдаан тута аты дойдутугар, Сахатын сиригэр, төнүннэрэргэ сананна. Сунтаарын манна сир-дойду икки ардыгар хаалларан дуу, сырдык тыынын быһар дуу туһунан төрүт саныы да барбата. Уол итинник санааҕа мээнэ кэлбэтэҕэ. Кини биир түүн иһигэр барыны барытын ыараҥнатан көрбүтэ. Дьиҥэр, ат аҥаар хараҕа суох син биир айанныыр кыахтаах этэ. Ол эрээри кини билигин аргыһа суох, эбиитин аҥаар хараҕынан олоотоон айанныырын санаатаҕына, уол дууһата ыалдьар. Кинилэр айаннара уратыта, уһуна-киэҥэ бэрт буоллаҕа. Уол бачча ыраахха диэри аҕалбыт дьөһөгөйдөрүн оҕотун тыынын уһатар туһунан толкуйдаабыта. «Кэбис, айыы кыылын атаҕастыыр, сордуур-муҥнуур табыллыбат» диэн санаа үөскээбитэ. Ону таһынан, аҕатын ата буоллаҕа. Сэмэн уолугар аттарын эрэнэн биэрбитэ, онон кини сиэрдээхтик быһаарыах тустаах. Ити курдук биир аттара уһун айаннарыттан эмиэ туорууругар тиийэр. Ол аата иччитэ эмиэ мантан антах айана түмүктэнэр.
Киэһэ гостиницаларыгар тиийэн баран, Дугуйдаан Мичилигэр эттэ:
– Чэ, Мичил, маннык быһыы-майгы тахсыбытыгар ким да буруйа суох. Аты дойдубутугар төнүннэриэххэ.
– Эс, хайдах бачча чугаһаан баран айантан туораан хаалыахпыный? – диэн Мичилэ уолун этиитин кытары сөпсөспөт.
– Эн салгыы айанныыр кыаҕыҥ суох. Дьон да өйдүө суоҕа. Бэйэҥ билэҕин, араас саҥалаах-иҥэлээх, суоҕу да баар оҥорор дьон суруйалларын. Ол дьон тылларыгар-өстөрүгэр киирэн биэрбэтэх киһи. Биһиги сыалбыт көннөрү Москубаҕа тиийии буолбакка, хайдах тиийии, сиэрдээх айан, сахалыы турук буоллаҕа. Маннык айыы кыылларын илдьэ иһэммит, кинилэргэ бэйэбит дьылҕабытын эрэннэрэ сылдьаммыт, харыстабыллаах сыһыан ирдэнэр буолбутугар бэйэбит эрэ интэриэспитин үрдүктүк тутарбыт табыллыбат буоллаҕа. Сахалыы сиэринэн, айыы аймаҕын айылгытынан биир өлүүгэ сылдьан киһилии быһыыланыахха, – диэн Дугуйдаан саас-сааһынан уолугар быһааран биэрдэ.
Мичил, итини истэн баран, чочумча соҕус саҥата суох олордо, онтон:
– Оччотугар аппын уларытан баран айанныыбын, – диэтэ.
– Оннук табыллыбат. Биһиги сүрүн сыалбыт тугуй? Саха атын кыаҕын көрдөрүү, бэйэбитин буолбатах. Аты уларыта-уларыта барар буоллахха, маннык айаҥҥа санамматах, бу курдук суолга турумматах ордук. Биһиги маҥнай бу санаа үөскүүрүгэр, Дьэкэйгэ үүтээҥҥэ олорон кэпсэтиибитигэр «саха ата төрөөбүт дойдутуттан Москубаҕа диэри тиийиэ дуо?» диэн буолбатах этэ дуо? Онон, бырастыы гын, ат уларытар эҥин табыллыбат. Билигин аккын арыаллаан дойдутун буллар уонна төннөн кэлэҥҥин бырайыакпытыгар көмөлөс. Бэйэҥ билэҕин, биһиэхэ хайа баҕарар көмө туһалаах.
Уолаттар ити курдук балачча өр кэпсэтэн, биир тылы булан, биир санааҕа кэлэн аттарын төннөрөргө сананнылар. Мичили киһи чахчы өйдүүр. Кини суолларын сүрүн чааһын ааһан баран, айаныттан туораан хаалара кырдьык абалаах буоллаҕа. Ол эрээри Дугуйдаан эппитин курдук маннык быһыы-майгы тахсыбытыгар ким да буруйа суох.
Сунтаары дойдутугар төнүннэрэргэ Новосибирскай куорат Нуучча географияҕа уопсастыбатын бэрэстэбиитэлистибэтэ таһаҕасчыт массыынаны буларга, сүрүн күүс-көмө буоларга мэктиэ тылын биэрдэ. Бу уопсастыба Саха сиринээҕин салаатын бэрэссэдээтэлэ Александр Васильевич Горохов уолаттарга хайдах, тугу гыналларыгар ыйа-кэрдэ, сүбэлии-амалыы, биир кэм билсэ олорор. Маны таһынан Дугуйдаан тус сүбэһитэ Дьөгүөр Дьөгүөрэбис уолга сөптөөх быһаарыныыны ылыммыккын диэн санаатын көтөхтө, салгыы хайдах быһыылаахтык дьаһанарыгар сүбэлээтэ. Дугуйдаан ол курдук айанын биир уустук тургутуутун этэҥҥэ аһарбыкка дылы сананна.
Биир сарсыарда Дугуйдаан аттарын аһылыктарын киллэрэ, турбут сирдэрин ыраастыы сырытта. Маҥнай бэйэтин аттарын кытары бадьыыстаһан баран, Сунтаарыгар кэллэ. Уол атын кытары кэпсэтэ, имэрийэ-томоруйа сырыттаҕына, эмискэ муннугар сытыйбыт сыт саба биэрдэ. Дугуйдаан онтон олус соһуйда. Атын баһын таһыгар кэллэ да, олус куһаҕан сыт кэлэр. «Но, хайдах-хайдаҕый?» – уол олус мунаарда. Бааһырбыт хараҕын сытырҕалаан көрдө да, суох, сыт онтон тахсыбат уонна, эмтэммитэ билэн, бааһа сыыйа оһорго баран эрэрэ бэлиэ. Суларыттан тардан сырдык сиргэ таһаараары гыммыта, ата аны суларын төрүт таарыттарбат. Ыарыыта ханна эрэ манна баара билиннэ. Уол аты кэтэҕиттэн имэрийэн, сиэлин өндөппүтэ, эмискэ ириҥэ бычалыйан таҕыста. Дугуйдаан ону көрөөт, сиэлин арыйан үөһэ көтөхтө… Тыый, сулар ат кэтэҕэр быһа киирэн сылдьар эбит!!! «Оо, нохоо, бу хайдах буоллуҥ?» – диэн аһына-аһына, бааһын сыныйан көрбүтэ, тирии сулар сытыйа-сытыйа кууран, дэлби хатан баран хам ылан, кэтэҕин тириитин иһигэр балай да дириҥник киирэн сылдьар. Маннык сылдьыбыта балай да буолбут. Уол сэрэнэн суларын устаары тардыалаан көрбүтэ, бааһын иһигэр хатан хаалан, төрүт сыстан баран арахсар аат суох. Баһын быатын хамсаппыта ириҥэтэ дэлби тахсан, сыт-сымар амырыын буола түстэ. Дугуйдаан ыраас уу аҕалан, суларын таһын ыраастыы сырыттаҕына, Мичил кэллэ. Уол аргыһын ыҥыран, бааһын көрдөрдө уонна ат маннык турукка тиийиэр диэри көрбөккө сылдьыбытыгар улаханнык кыыһырда.
Мичил бэйэтэ да соһуйан:
– Суох этэ, – эрэ диэхтээтэ.
– Хайдах суох этэ диэн! Көр бу, сылдьыбыта ырааппыт. Маннык айаннаабыппыт буоллар, атыҥ атаҕын анныгар өлүөхтээх эбит! – диэн Дугуйдаан уордайбыта ааспат. – Кэбис, бу бааһа оһуор диэри айаннаабата ордук.
Ити кэннэ тута НГУо-ну кытары билистэ, кыаллар буоллаҕына, аттарын айанын кыратык көһөрө түһэллэригэр көрдөстө. Дьоно ис дьиҥин истэн баран, Дугуйдаан этиитин ылыннылар.
Ити кэнниттэн уолаттар сулары сэрэнэн устан, Сунтаар бааһын-үүтүн маргааҥкалаах уунан ыраастаатылар. Онтон Дугуйдаан атын бааһын өлбүт килиэккэлэрин саха быһаҕынан кыһыйан, чэгиэн этигэр тиийиэр диэри ыраастаата. Онтон ириҥэрбэтин диэн эмп-томп кутан баран, буутугар антибиотик укуолун туруорда. «Сылгыһыт киһи туһааннаах кэмҥэ бэтэринээр буолуохтаах» диэн өйдөбүл баар. Ол быһыытынан Дугуйдаан сылгылар кыра эчэйиилэрин хайа да бэтэринээртэн хаалсыбаттык эмтиир. Кыһалҕа тирээтэҕинэ, искэни кытары хайытыан сөп.
Аттарын саҥа бааһын булан эмтиэхтэриттэн нэдиэлэ курдук буолан баран, улахан таһаҕас массыыната Сунтаары дойдутугар илдьээри тиийэн кэллэ. Ат, баастара ити кэмҥэ оһо быһыытыйан, уһун айаны тулуйар кыахтанна. Уолаттар арахсалларыгар, хайа-хайалара айаннара табылларын туһугар баҕараат, үгүс саҥата-иҥэтэ суох ыгатык илии тутустулар. Мичил сыалын ситиспэтэҕэ, олоҕор биир улахан суолталаах соругу толорор баҕатын мүччү туттарбыта иккиэннэригэр олус абалаах. Мичил бараатын кытары Дугуйдаан эмискэ соҕотохсуйан, орто дойду киэҥ киэлитигэр тулаайах хаалбыт курдук сананна. Кинилэр үгүс умнуллубат күннэри-түүннэри бииргэ атааран, айан араас харгыстарын биир санаанан дьоһуннук туораан, суолларын устата ол-бу оһолу мүччү көтөн, үгүс үтүө сүрэхтээх дьону кытары көрсөн, билсэн, айылҕа эҥинэ бэйэлээх кэрэтин, дьиктитин көрөн баран, маннык буолан хаалбыта олус курус. Кини түүн гостиницатыгар сытан, маҥнай Саха сириттэн туруммут кэмнэрин ахта-саныы, Мичилин ис-иһиттэн суохтуу сытта. Ол эрээри Дугуйдаан бу кэм устата биир бигэтик өйдөөбүт суола – киһи хаһан да кэмсиниэ суохтаах. Кини аара айаныгар таһаарбыт бытархай сыыһалара, эрдэтээҥҥи тутах толкуйдара ханан эрэ син биир үтүө өрүттээх буолан тахсалларын өйдөөтө. Уопсайынан, айаҥҥа сылдьар киһи, ат үрдүгэр олорор айанньыт толкуйа уларыйар, санаатын ыыра кэҥиир эбит. Онон Мичили дойдутугар төнүннэрбитэ салгыы айанныырыгар төһө да ыарахаттардаах буолуон сөбүн иһин, бу кини киһилии, сиэрдээхтик быһаарыныыта.
Мичилэ барбыта иккис күнүгэр Дугуйдаан соҕотоҕун тыҥ хатыыта айанын аартыгар тахсан, Хоҥорун ойоҕоско тиҥилэхтээн кэбистэ. Хата олохтоох дьон уолга улахан суолга тахсыбакка, соҕуруулуу сытар атын суолу тутуһан, аҕыйах сырыылаах сиринэн барарыгар сүбэлээбиттэрэ.
Аҕа үөрэҕэ
Муус устар ортото Саха сирэ Россия Гохранын көһө сылдьар «Национальные сокровища России» диэн сэдэх, сыаналаах ювелирдыы быыстапката кэлэрин көрсөргө бэлэмнэнэ сылдьар. Олохтоохтор, кэрэни сэҥээрээччилэр бу быыстапкаҕа тиийэн Император Улахан хоруонатын, илиитигэр тутар скипетрин уонна эмиэ аҥаар ытыһын үрдүгэр уурар держава диэн төгүрүк саарын илэ харахтарынан көрүөхтээхтэр. Маны таһынан 1930–1940-с сыллардаахха Саха сириттэн көстүбүт көмүс араас көһөҥөлөрүн, эҥин эгэлгэ уран оҥоһуктары уонна Былатыан Ойуунускай, Максим Аммосов, Исиидэр Бараахап, Степан Аржаков уонна да атын саха саарыннарын ааттарын сүгэр алмаас таастары көрөр чиэскэ тиксиэхтээхтэр. Саха сиригэр итинник чиэс тиксиитэ эмиэ мээнэҕэ буолбатах. Муус устар 27 күнүгэр Саха автономиялаах өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммитэ 100 сылын туолуохтаах. Өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ ити күнү, ити кэми кэтэһэ, бэлэмнэнэ сылдьар. Оттон Гохран баай кэллиэксийэтин манна аҕалыыта, биллэн турар, дойдубут сиртэн хостонор баайа Россия экономикатын биир тутаах тирэҕэ буоларыттан төрүөттээх. Ил Дархан Айсен Николаев куруук: «Саха сирин сүрүн баайа – кини олохтоохторо», – диэн этэр. Ол курдук, сахалар биир киэн туттар ыччаппыт Саха сирэ автономияны ылбыта 100 сылын көрсө диэн ардаҕы-самыыры аннынан, өҥүрүк куйааһы, үөнү-көйүүрү быыһынан, тыалы-кууһу ортотунан уһун-унньуктаах айан суолун тэлэн Омскай куорат диэки сыҕарыйан иһэр.
Уол маҥнай соҕотох айанныыра олус чуҥкук этэ эрээри, айанын тэтимэ лаппа түргэтээбитэ. Бааһырбыт атын дойдутугар ыытан, Дугуйдаан атын санаата-оноото суох иннин диэки дьүккүөрдээхтик дьулуруйан, күҥҥэ алта-сэттэ көһү холкутук барар. Улахан аартыгы тумнубут сиринэн Омскайа 800 килэмиэтир тэйиччи этэ. Манна айана-сырыыта аҕыйах буолан, уол холкутук, эрэллээхтик айаннатар. Арыалдьыт массыынатын иннигэр ыытан Омскайга тиийэн кэтэһэригэр эппитэ.
Уолга аара дьон «бу дойдуга клещ диэн куһаҕан үөн баар, онтон сэрэнээр» диэн сүбэлииллэр, оттон сорох дьон төттөрүтүн «куттаныма, ытырыахтара суоҕа» диэн санаатын бөҕөргөтөллөр. Клещтэн утары быһыы оҥоһуллар эбит даҕаны, Дугуйдаан аттарыгар, бэйэтигэр даҕаны вакцина ылар туһунан эрдэ санаабатах этэ. Онон маҥнай дэлби кэтэнэн-мананан баран, кэлин: «Ээ чэ, барыта этэҥҥэ буолуоҕа», – диэт, ити кыһалҕа туһунан улам умнан кэбистэ.
Ыам ыйын 11 күнэ. Айанньыт кэннигэр аҕыс тыһыынча килэмиэтиртэн тахса сири хаалларан Омскай куоракка ат арҕаһыгар дьоһуннук олорон киирдэ. Дугуйдааны массыыналаах арыалдьыта утары көрсөн, аттарын Омскай ипподромугар илдьэн туруордулар. Буоларын курдук, түөрт түөрэм туйахтаахха куттарын туттарбыт ипподром үлэһиттэрэ Дугуйдаан иннигэр-кэннигэр түһэн, эмиэ айанын, аттарын туһунан сураһан бардылар. Кини Омскайга кэлбитин туһунан истэ охсон, сонно тута эмиэ көрсүөн баҕалаах баһаам буола түстэ. Этэрбэс араадьыйатын сонуна билиҥҥи интэриниэт үйэтигэр олус сыыдамнык тарҕанар. Инньэ гынан, Дугуйдаан кэллэҕин иккис күнүгэр «МКР-Медиа» диэн Омскай куорат телеханаалыгар ыҥырыылаах ыалдьыт быһыытынан күөх экраҥҥа тахсыбыта. Олохтоохтор саҥа, сэргэх ыалдьыттананнар эмиэ күннэрэ-ыйдара тахса сылдьара. Суруналыыс бөҕө уолу төгүрүйэ сылдьан кэпсээнин истэллэр. Омскайдааҕы НГУо бэрэссэдээтэлэ Иван Кротт Дугуйдааны сиһилии билиһиннэрдэ уонна бу бырайыак олус кэскиллээҕин, Россия киэҥ киэлитигэр тарҕанан олорор бары норуоттары биир сомоҕо гына ситимниирин туһунан эттэ. Уолу итинник билиһиннэрэн баран, аны Дугуйдааҥҥа бэйэлэрин дойдуларын кэрэтин көрдөрөр, култууратын уонна историятын билиһиннэрэр туһуттан анал бырагыраама тэрийдилэр. Уол Омскайга сылдьар кэмигэр аттарын аһылыгын, бэйэтин хонугун Ыччат физическэй култуураҕа уонна спорка министиэристибэтэ уйунарын, көмөлөһөргө бэлэмин туһунан эрэннэрдэ. Онон Дугуйдаан Омскай куораты холкутук кэрийэн, маннааҕы музейдары көрөн-истэн, олохтоох дьонун кытары чугастык билсэн, нэдиэлэ буолан баран, аттар сынньаммыттарын, сэниэлэммиттэрин көрөн салгыы айаныгар турунна.
Дугуйдаан Мичилэ барыаҕыттан ыла айана атыннык салаллыбыта. Эрдэ уһун хараҥа түүннэри иккиэн ону-маны кэпсэтэн, сэргэхтик атаарар бэйэлэрэ билигин уол букатын чуҥкук, атын турукка сууланар. Кини түүн балааккатыгар сытан эрэ барыны бары саныыр, ону-маны ырыҥалыыр үгэстэннэ: оҕо сааһыгар эргиллэр, дьонун ахтар, олоҕун араас дьоллоох күннэрин өйүгэр сөргүтэн көрөр. Дугуйдаан айанын бу кэрчигэр эбии биири бэлиэтээтэ. Ол курдук, кини атын арҕаһыгар олорон иһэн үксүн сырдыгы, үтүөнү ыраланар эбит. Оттон аттарын сиэтэн, сатыы хаамтаҕына, инники олоҕун хайдах салайар, салгыы тугу оҥорорун туһунан толкуйдуур уонна ол толкуйдаабытын хайдах быһыылаахтык ситиһэрин туһунан саныыр буолан хаалбыт. Кини оннук бэйэтэ да билбэтинэн көскө тиийэ сатыы хаампыт буолар. Дьикти. Инникигэ дьулуһуу икки туспа көрүҥэ, өй үлэтин икки уратыта диэн маны этэн эрдэхтэрэ.
Ыам ыйын 23 күнүгэр Дугуйдаан Тюмень уобалаһын сиригэр киирдэ. Эрдэ ат аһылыгар эрэйи көрөр эбит буоллахтарына, бу дойдуга ууну булуу уустугуран турда. Биһиги Сахабыт сирин кыараҕас алаастарыгар икки, үс эбэ нэлэйэн сытар буоллахтарына, манна хас эмэ көстөөх сир устата биир чөҥөлөх көстүбэт. Аны куйааһа! Аттар барахсаттар тамахтара хатан, эмиэ биир ыараханы көрүстүлэр. «Эбиитин эмэһэҕэ тэп» диэбит курдук, Дугуйдаан арыалдьыт массыыната туга эрэ алдьанан, салгыы айанныыр кыаҕа суох буолан, Омскайга өрөмүөннэнэ хаалбыта. Итинтэн көрдөххө, төһө да үйэ ааспытын, хайдахтаах да сайдыы баһылаабытын иһин, унньуктаах уһун айаҥҥа дьөһөгөй оҕотун солбуйар көлө суох. Уол сотору-сотору ол-бу диэки олоотоон санаатыгар уулаах сири көрө сатыыр. Эрдэ аттара икки-үс күн аһылыга суох айанныыр буоллахтарына, уута суох өр сылдьалларын саарбахтыыр. Ол да буоллар, аҕата билэн, аттарыгар эрэнэр буолан, уолун маннык айаҥҥа ыыттаҕа. Уол Хаастааҕын сүнньүттэн имэрийэр уонна: «Маны да этэҥҥэ аһарыахпыт, элбэҕи тулуйа үөрэннибит дии. Киһи аймах кураан сирдэргэ олохсуйбатаҕа чахчы. Уулаах сир кэлиэҕэ», – диэн ботугуруур. Суотабай сибээс хабар сиригэр тахсаат даҕаны, «Газель» суоппарыгар төлөпүөннээн, көлөлөрө оҥоһулунна да уу атыылаһан илдьэ кэлэригэр көрдөстө.
Тюмень уобалаһын устун айаннаабытын иккис күнүгэр эмискэ талах быыһынан туох эрэ дьэҥкэрэ сытара көһүннэ. «Уу!» – уол уһуутуу түстэ. Атыттан ыстанан түһэн, талахтары эргийэ баран ол көстөр чүөмпэҕэ чугаһаары гыммыта, доҕоор, сирэ мэйии курдук биир кэм үллэҥнии олорор. Онон-манан киирэ сатаан баран: «Оо, төрүт да кута сир эбит!» – диэн уол аттарын төттөрү таһааран баайталаата уонна бэйэтэ эмиэ атын, киириэххэ сөптөөх сири көрдүү сатаата да булбата. Аттар барахсаттар ууну көрөн туран ити курдук матан хааллылар. Бу дойду кутата кутталлаах буолара саарбаҕа суох. Дугуйдаан дьылҕатын кытары тургутуһа барбата. Аттара да өйдөөбүт курдук эмиэ суол устун тахсан табыйа турдулар.
Эмиэ ону-маны саныы-саныы айаннатан истэҕинэ, кэнниттэн массыына ситэн кэлэн сигналлаата. Уол хайыһан көрбүтэ, хата кини дьолугар арыалдьыта кэлбит. Суоппар массыынатыгар уу бөҕөнү тиэммит. Дьэ уу кыһалҕата ити курдук хата кэмигэр быһаарылынна. Дугуйдаан аттарын баайталаан, массыынаттан биэдэрэ таһааран, онно кылыгыраччы уу кутан аттарын уулатта. Бэйэтэ да балай эмэ ыймахтаата. Онтон массыынатын эмиэ иннигэр ыытан, сарсыҥҥы хонуктарыгар көрсүөх буолан болдьостулар.
Киэһэ Дугуйдаан сөбүн айаннаатым диэн биир сөбүлээбит сиригэр кэлэн тохтоото. Кини суолтан арыый тэйэн, тыа быыһынан дьоҕус бааһына кытыытыгар тахсан хонук сирин оҥоһунна. Үчүгэйэ диэн манна сибээс хабар эбит. Ол – чугаһынан дьон олорор сибикитэ. Аттарын эмиэ бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи соҕус өттөөн баран, балааккатын аһаҕас сиргэ туруорда. Балааккаттан быкта да, аттарын көрөрүгэр табыгастаах. Кыратык хабыалыы түһэн баран, дьонун кытары кэпсэттэ, ол кэннэ интэриниэккэ киирэн тиһэх сонуннары аахта. Уол дьиктиргиирэ диэн, били «доҕоро» кэлин суруйа илик. Мичилэ төннүбүтүн кэннэ, арааһа, эмиэ тылынан баппата буолуо дии санаабыта, киһитэ тоҕо эрэ биллибэт. Ол да буоллар, биирдиилээн эмиэ төттөрүнү суруйар дьон суох буолбатахтар. Ити дьон чуолаан комментарийдарга орооһоллор. Уол төлөпүөнүн ууран, хомуһун хостоон оонньоон дьүрүһүтэн барда. Дугуйдаан соҕотох хаалыаҕыттан хомустуур идэлэнэ сылдьар. Эрдэ дьон көрдөстөҕүнэ оонньуур бэйэтэ билигин, санаан кэллэ да, кэрэчээн дорҕоону куйаарга көтүтэр лыҥкынас тыастаах тимир тыллаах тэрилин астыныар диэри дьүрүһүтэр. Кини кэлин хомустаатаҕына, аны өйүгэр ону-маны дьүһүйэн көрөр буолла. Оннук санаата даҕаны, дьонугар, Дьэкэйигэр, аҕатын таһыгар баар буола түһэр. Бэл, оннооҕор ийэтин аһын амтанын кытары ыларга дылы. Уол улахан хомусчуттар курдук сатабыллаахтык оонньуурга таласпат, кини сүрэҕэ сөбүлүүрүнэн, дууһата угуйарынан бэйэтин таһаарар дорҕоонугар куттуун-сүрдүүн бүүс-бүтүннүү бэринэн, сыыйыллан тахсар тыаһын иһигэр тимирэн хаалар. Санаатыгар куп-куйаас күн Дьэкэйигэр от охсо сылдьан, дэлби итииргээн баран сүүрэн тиийэн тыбыс-тымныы үрэх уутун баһан ыймахтыырын кэриэтэ, этэ-сиинэ барыта сөрүүкээн, туруктуун тупсан, санаалыын уоскуйан, сойон хаалар. Баҕар, ити аата кини хомус дьиҥ кистэлэҥин, таттарыылаах алыбын билбититтэн эбитэ дуу?! Ити түүн Тюмень уобалаһын хайа эрэ муннугар соҕотох саха уола өбүгэтиттэн кэлбит дьикти дьүрүскэн тыастаах хомуһун сорох кистэлэҥин арыйбыта диэххэ сөп…
Дугуйдаан өссө да хомустуоҕун, өбүгэтин сир-дойду иччитин уйгуурдума диэн үөрэҕэ баһыйан, хомустуурун ууратта, утуйаары тэллэҕин көннөрүннэ. Төлөпүөнүн көрбүтэ, уон биир чаас буолан эрэр. Уол сытан эрэ инстаграмын арыйда. Соһуйуон иһин, чаас анараа өттүгэр ахтыбыт киһититтэн Nick-тан сурук кэлбит: «Хайа, ханна тиийдиҥ?». Дугуйдаан итини көрөн дьиктиргээтэ, киһитэ үөхпэтэх, атыны куһаҕаны тугу да суруйбатах. «Оннооҕор куһаҕан суруктаргар хоруйдаабатаҕым. Билигин да суруйбат инибин», – диэт, төлөпүөнүн арааран кэбистэ. Чахчыта да, Дугуйдаан Nick-ка хоруйдуу сатаабыта даҕаны, биирдэ да ол суруктарын сатаан ыыппатаҕа. Эрдэ ити киһи курдук дьон тыла уолу санаатын хаарыйар, сыалыгар тиийиэхтээх дьулуурун тырыта тыытар эбит буоллахтарына, кэлин итинник төттөрү, табыллыбаты тыллаһар дьонугар махтана саныыр буолла. Ити дьон киниэхэ эрэммэттэрэ умуллан эрэр тулуурун кутаатыгар кыым быраҕан уот саҕаллар. Итинник дьон суруктарын аахтаҕына, саха ньоҕой хаана уһуктан турар. Оччотугар кини хайдахтаах да ыараханы тулуйарга дьулуһар. Дугуйдаан айанын, уларыйбыт олоххо көрүүтүн, дьоҥҥо тупсубут сыһыанын саныы сытан устунан нухарыйан барда. Ханна эрэ тэйиччи айан суолун устун тохтоло суох сыбыытаһар массыыналар тыастара иһиллэр. Түүлүгэр – Катята, оҕолоро.
Дугуйдаан сарсыарда аттарын сирин уларытан өртөөтө уонна чэйин өрүнэн, күннээҕи былаанын өйүгэр оҥоро-оҥоро үссэнэ олордо. Чаҕылыйан күн да күн. Бүгүҥҥү былаанынан Кургаан уобалаһыгар киириэхтээх. Ол эбэтэр айанын тохсус регионугар. Бу олордоҕуна, аттыгар туох эрэ кэлэн кэһиэхтээх баҕайы куолаһынан сарылаан сатарытта. Уол соһуйан «бабат» дии түстэ. Онтон тута аттарын өйдүү охсон, балааккатыттан ойон тахсыбыта, туртас сатана туора ыстанна. Аттарын көрбүтэ – Хоҥоро өтүүтүн тоһоҕотуттан туура тардан бэлиэр тыаҕа киирэн эрэр. Оттон Хаастааҕа дэлби мөхсөн баран, көрдөрбүтүнэн тоһоҕотун уһула тарта да, Хоҥор кэнниттэн тыа диэки ыстанна, кэнниттэн сүүрбэччэ миэтэрэ уһуннаах өтүүтэ кыһыылаах баҕайытык тэлимнии турда. Аттар иһирик ойуурга киирэн сүтэн хааллылар. Дьэ иэдээн буолла! Өймөкөөҥҥө туртас диэн кыыл суох. Ол иһин аттар барахсаттар хара тыа намчы эрээри, билбэт киһи уйулҕата көтүөх айылаах хаһыылаах кыылын саҥатын маҥнай истэн, онтон сиргэнэн, ити айылаах буолла. Уол, төттөрү балааккатыгар көтөн түһээт, кроссовкаларын анньынаат, аттарын кэннилэриттэн сырыста. Баҕар, алҕас быалара аара маска сөрөнөн иҥниэхтэрэ дуу диэн саныыр да, кини санаабытын курдук буолар чинчитэ суох. Ол курдук, тыаны уҥуордаан, өссө киэҥ бааһынаҕа тахсан кэллэ. Хараҕа ылар сиринэн чарапчылана сатаата да, аттара ханна да көстүбэттэр. Онтон сылтаан ыгылыйыах курдук буолан иһэн, уол эмискэ хомулла түстэ уонна «ханна куотуохтарын сөбүй? Аҕам мин оннубар хайыа этэй?» диэн толкуйга түстэ. Онуоха эмискэ бэйэтэ да соһуйуон иһин, кулгааҕар аҕатын этиитэ иһиллэн кэллэ: «Сылгы, бултуур да кыылыҥ хаһан даҕаны, аһаҕас сиргэ куотан тахсыбат. Кини, куотар буоллаҕына, тыа саҕатын тутуһан сүүрэр…» Аҕата киниэхэ хаһан итинник эппитэ буолла, уол ону өйдөөбөт. Ол эрээри кини эппитэ өйүгэр сылдьар эбит. Ол иһин сирин-уотун сирийэн көрдө. «Өскөтүн кинилэр тыа саҕатын батыһа сүүрбүт буоллахтарына, бааһына уҥуоргу өттүнэн кэлиэхтэрин, о-ол соҕуруу өттүнэн тахсыахтарын сөп эбит» дии санаата уонна аттарын күөйэ түһэрдии бааһына ортотунан быһалыы түһүнэн кэбистэ. Бааһыната бүттэҕин аайы бииртэн биир саҥа бааһына кэлэн иһэр. Киэҥ дойду буолан биэрдэ. Санаатыгар, муҥур уһуга суох курдук. Оннук үс чаас курдук сүүрдэ. Ол тухары аттара ханна да көстүбэттэр. Аны бааһына сирэ сымнаҕас буолан, сүүрэригэр төрүт табыгаһа суох. Уол мээнэ сэрэх хоту сүүрэр. «Баҕар, төрүт да сыыһа быһаарыныы ылынан иһэрим буолуо» диэн санаталаан ылаттыыр. Санаатыгар, аттара сүүрэр тэтимнэрэ көстөн кэлэр, оччотугар уол хаалан эрэбин дии саныыр даҕаны, хайысхатын арыый уларытан, халбыйар гына туттан сүүрэр. Сирин уһатан биэрэр уонна биир кэм өбүгэлэриттэн көрдөһөр: «Үрдүк күүстэр, айбыт айыыларым, бука бары өбүгэлэрим, аттыбар баар буоллаххытына, аттарбын хараҕым далыгар эрэ көрдөрүҥ. Кинилэри көрдүм даҕаны, төрүт куоттарыам суоҕа! Тутуохпар диэри, тиһэхпэр диэри туруулаһыам! Кинилэри көрүөх эрэ кэриҥнээхпин!» Дугуйдаан ити курдук көрдөһө-көрдөһө сүүрэн истэ. Хаһыс да бааһынатын туораан баран көрбүтэ, аттара барахсаттар оруобуна тыа саҕатынан дабайан иһээхтииллэр эбит. Сорох кэмҥэ арыый бытааран, сиэлэн ылар курдуктар, оттон эмискэ эмиэ муҥ кыраайдарынан түһэллэр. Көҥүлгэ барбыт сылгылар бугуһуйан ынырыктар! Дугуйдаан өй ылан, сылгыларын ыҥыран хаһыытаан сатарытта. Онуоха өс киирбэх иккиэн истэн, эмискэ тохтоон хорус гына түстүлэр. Уол аттарын ааттарынан ыҥыра-ыҥыра утары сүүрэн тиийдэ. Саҥа чугаһыах курдук гынан истэҕинэ, тутаары гынна диэтилэр быһыылаах, аттара аны көрдөрөн туран төттөрү ыстаннылар. Кыл-мүччү туппакка хаалла. Уол да бэринэр санаата суох, эмиэ күөйэ ыстанна. Хата кини дьолугар аттар тыа хонноҕо баарын тутуһан сүүрдүлэр. Бэйэтэ быһалыы түстэ. Балай эмиэ киэҥ хоннох. Урутуом дии санаабыта, Хоҥоро иннинэн буулдьалыы субуруйан ааста. Куоттаран кэбистэ. Оттон Хаастааҕа бу табыйан тиийэн кэллэ. Дугуйдаан хаһыытыы түстэ да, били субулла сылдьар быатыгар харбаары ыстанна. Хата оруобуна өтүүнү төбөтүттэн тутан ылла. Ат тохтуур санаата суох, бугуһуйбута сүр. Оннук аҕыйах миэтэрэ иччитин тыа быыһыгар соһон ылла. Онтон ат аата ат буоллаҕа, иччитэ иннин ылан, нэһиилэ тохтотто. Уол аҕылааһын-мэҥилээһин, сирэй-харах, дьүһүн-бодо бөҕө буолбут. Сүрэҕэ түөһүн көҥү көтөн тахсыах айылаах. Атын баайда уонна мөҕө-мөҕө олорон эрэ тыын ылла, сынньанна. Онтон өйдөөн көрбүтэ, Хоҥоро эмиэ тохтообут, аттыларыгар дьигиһийэ аҕай сылдьар эбит. Уол тута Хаастааҕын сиэтэн, иккис атын тиийэн холкутук тутан ылла. Хата куоппата. Дьэ ити кэннэ иккиэннэрин баайталаан тыына тахсыар диэри дэлби мөҕүтэлээтэ. Онтон эмиэ олорон уоскуйда. Бу олорон хайдах эрэ эмиэ да күлэн ылла, эмиэ да кыырай халлаан диэки хантайан махтанна. Ол кэннэ «арай аҕам хаһан эрэ итинник ыйбатаҕа-кэрдибэтэҕэ эбитэ буоллар, туох-ханнык дьаабы буолара биллибэт. Чуолкай иккиэннэрин мэлитиэ, сүтэриэ эбиппин. Онтон хайдах буларым остуоруйа буолуо этэ» дии санаата.
Уол балааккатыгар күнүс биир чаас саҕана биирдэ кэллэ. Малын-салын хомунан, салгыы айаныгар турунна.
Удьуор харылы
Ыам ыйын бүтүүтэ Дугуйдаан Кургаан уобалаһыгар үктэнэн, Кургаан куоракка тиийдэ. Олохтоохтор Дугуйдааны эмиэ уруйдуу-айхаллыы көрүстүлэр. Саха аттаах айанньытын туһунан сурах манна эмиэ кэлбитэ быданнаабыт эбит. Суруналыыстар Дугуйдааны олохтоох күөх экраҥҥа таһаардылар, сахалыы сэбэрэтин, айанын кэмигэр лаппа чочуллубут нууччалыы тылын-өһүн истэн олус астыннылар. Дугуйдаан алмаас таас кырыыланарын курдук урукку бэйэтиттэн быдан атын таһымнаах киһи буолан кииллийэн эрэрин бэйэтэ да бэркэ билэр. Кини кэннигэр хаалларбыт уустук суола олоҕор олус туһалаах үөрүйэҕи, тугунан да кэмнэммэт билиини иҥэрдэ. Уол билигин сүрүн сыала лаппа чугаһаан, хаалбыт икки тыһыынча биэрэстэ сири бара охсоору ис-иһиттэн кычыкыланар. Онон кини Кургааҥҥа эмиэ уһуур санаата суох. Күн-дьыл да анаабыт курдук турар. Аны манна кэлээтин кытары биир дьикти уларыйыы буолла. Ол курдук Москубаттан НГУо анаан ыыппыт арыалдьыт массыыната тиийэн кэллэ. Инньэ гынан Дугуйдаан, букатын «халыҥ аармыйаламмыт» курдук сананна. Саҥа кэлбит массыына сүрүн соруга уол тохтуур куораттарыгар аттарын уонна бэйэтин хонугун тэрийии, ону таһынан НГУо ыытар көрсүһүүлэрин сүрүннээһин уонна да атын айан боппуруостарын быһаарыы.
Кургаан кэнниттэн саҥа сирдэр, атын сирэйдэр Дугуйдаан айанньыт олоҕун иннигэр элэҥнээн истилэр. Аттар барахсаттар иннилэрин диэки харса суох табыйаллар. Күнү түүн солбуйар, ыраас халлааны ардыгар ардахтаах былыт сабардыыр. Киһи дьиктиргиэх, Хоҥор уонна Хаастаах сыалларыгар чугаһаабыттарын сэрэйэр курдук айаннара кытары сыыдамсыйарга дылы буолла. Оннук Башкортостан Өрөспүүбүлүкэтин ааһан, Татарстан Өрөспүүбүлүкэтигэр киирэн, бэс ыйын бүтүүтэ аатырбыт Казань куоракка үктэннилэр.
Волга эбэ – Россия биир улахан, номоххо киирбит өрүһэ. Волга кытылынан элбэх омук, үгүс култуура, аарыма куораттар, бытархай бөһүөлэктэр түөлбэлээн олороллор. Өрүс кытыытыгар Казань куорат иккиһин көһөн, тэнийэн, Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин киинэ буолан турар. Казань куорат төрүттэммит кэмэ 1004–1005 сыллар дииллэр. Бу былыргыта булгаар омук кыраныысса аттынааҕы куората. Кэлин Батый Хаан саҕана Кыһыл көмүс Орда эргинэр куораттарын тэбэр сүрэҕэ буола сылдьыбыта. Ити барыта Казань турар сирэ табыгастааҕыттан этэ. Куорат үгүс үйэлэр тухары араас сэриини көрсөн, эллэнэн-эллэнэн чахчы кытаанах дьон олорор сиригэр кубулуйбута. Ол эрээри Казань биир кэм сэрииһит дьон олорбут куораттара диир оруна суох, манна былыр-былыргыттан атыы-эргиэн сайдыбыт аҕай сирэ. Бу куораты кытары үтүмэн элбэх история түгэннэрэ алтыһаллар. Ол эрээри биир бэйэм сөбүлүүр уонна туора омук киһитэ буолан туран ымсыырар историям XVI үйэҕэ олоро сылдьыбыт Сююмбике принцесса олоҕо буолар. Сююмбике Ногай Ордатын бас-көс дьонуттан тымырдаах-сыдьааннаах кыыс, баара-суоҕа уон икки сааһыттан Казань куорат историятыгар киирбитэ. Сююмбике сүрүн суолтата татаардар уонна Иван Грознай сэриитин икки ардыларыгар или тэрийбитигэр сытар. Сорох номохторго кэпсэнэринэн, икки утарыта омук кырыктаахтык кыргыһа сырыттахтарына, Сююмбике тахсан кэлбитигэр, боотурдар кылыстарын быраҕан, дьахтар кэрэтигэр сүгүрүйэн сэриилэрин уураппыттар…
Билигин Казань куорат сайдыытын тэтимэ Европаҕа тарбахха баттанар, аан дойдуга да бастыҥнар кэккэлэригэр киирэр. Манна наука, спорт, тыа хаһаайыстыбата, итэҕэл, туризм чэ-чирии сайдар. Казань аттынааҕы куораттартан архитектурата адьас ураты. Дьиэлэрэ-уоттара бэйэтэ ансамбль, бииртэн ситимнэһэн, иккискэ сигэнэн, үһүскэ тиийэн түмүллэр. Куората ырааһа, дьоно кэрэтэ – Россия биир бастыҥ түөлбэтэ.
Дугуйдааны Татарстан Бавлин оройуонун бэрэстэбиитэллэрэ бэйэлэрин кыраныыссаларыгар көрсөн, Казаньҥа диэри арыаллаан аҕаллылар. Уолу манна эмиэ ытыс үрдүгэр түһэрдилэр. Айанньыт кэлиитэ эмиэ суолталаах кэмҥэ түбэспит. Ол курдук, аттар туйахтара манна үктэниилэрэ Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин халыҥ дэлэгээссийэтэ Саха сиригэр ыалдьыттыы сылдьар кэмин чуо баттаспыт. Онон саха аттаах айанньыта Казаньҥа мааны ыалдьыт, күндү хоноһо буолла.
Дугуйдаан айаннаан иһэн биир киэһэ Катятын кытары кэпсэтэн, сүбэлэһэн баран, бырайыакка биир сүрүн уларытыыны киллэрэргэ сананнылар. Ол курдук кинилэр Казаньтан Москубаҕа диэри барыыга уоллара Дархан кыттыһарын туһунан былааннаатылар.
Дархан сааһа тоҕуһа. Кини тугунан эрэ Дугуйдаан оҕо эрдэҕинээҕитин санатар. Кыра оҕо буоллун, улахан киһи буоллун, уол бэйэтин кыһалҕатын быһаарсар, туохтан да иҥнэн-толлон, кэтэмэҕэйдээн турбат. Бэйэтин үөлээннээхтэрэ, бииргэ үөрэнэр доҕотторо тумус туттар киһилэрэ. Сайын ахсын Дьэкэйгэ тахсан оттуур-мастыыр, сир астыыр, эһэтин, аҕатын, убайдарын кытары бултуур уонна эмиэ ат миинэр кыдьыктаах. Аҕата киниэхэ бастыҥ атаһа, олоҕор холобур буолар сырдык сулуһа.
Дархан аҕатыгар кэлбитин олохтоох суруналыыстар мүччү тутуохтара дуо, биир күн пресс-конференция тэрийдилэр.
Баттаҕын кэннигэр ньалҕаарыччы тарааммыт, күн уота көрөн уулларбыт дьэҥкэрэн көстөр күөх лампаһыай кэмпиэт курдук өҥнөөх харахтаах суруналыыс кыыс ыйытар:
– Дугуйдан, расскажите о главной цели вашего путешествия?
– Путешествие началось именно с того, что хотели показать всему миру, что такое якутская порода лошади – ее силу, выносливость, характер. Якутская порода лошади – это одна из древних, аборигенных пород. Она очень выносливая и очень быстро восстанавливается.
– Вы давно занимаетесь лошадьми? – иккис суруналыыс кэпсэтиигэ кыттыһар.
– Я как себя помню, уже был с лошадьми. Дед мой был коневодом, отец коневод. Коневодство у меня в крови.
– Расскажите, пожалуйста, о ваших лошадях.
– Моих лошадей зовут Хаастаах и Хоҥор. Это названия наших местных рек. Хаастаах, у него характер более мягкий, он пугливый и медленный, поэтому осторожный. А Хоҥор такой своеобразный, вредный, но быстрый и резвый.
– Как проходит ваше путешествие? – ыйытыктар былдьаһык буолан барбыттарыгар биир бөдөҥ саҥалаах, хараҥа таастаах ачыкылаах уһун уол доргуччу ыйытар.
– Мы проехали 12 регионов России. И нас везде встречали очень хорошо. Местные жители и практически везде, где есть наши земляки. По пути мы проводили лекции, участвовали в конференциях. Постпредство Якутии и РГО нас всегда курировали, помогали, сопрово-ждали. Рассказываем о культуре, быте, истории, обычаях народа саха и, конечно, о якутской породе лошади. Везде люди очень интересуются лошадьми и, вообще, как живем мы в Якутии.
– Безусловно, мы тоже немало удивлены вашими лошадьми и вами. Более того, мы больше поразились, узнав, что вы из самой холодной части Якутии. Это так?
– Да, мы из Оймякона, это Полюс холода.
– Вот. Скажите, пожалуйста, если верить сведениям из интернета, то снег в Якутии лежит восемь месяцев в году, то есть считается, что все это время у вас зима. Вообще, как вы выживаете там? Спасибо, – аны кэрэчээн суруналыыс кыыс ыйытар.
– Да, действительно, большая часть года у нас в Якутии приходится на зимний период. Считайте, что с октября по конец апреля, и то и в мае у нас в некоторых местах не тает снег. Но хочу заметить, что все времена года у нас проходят очень ярко и красиво. То есть зима у нас как зима – суровая, лютая. А весна – самая лучшая пора. Это когда матушка-природа просыпается от долгой и холодной спячки, все вокруг оживает, бегает, прыгает, поет и благословляет. Лето у нас – это нескончаемые трудовые будни в сорокоградусную жару. В это время мы должны успеть подготовиться к зиме, строить, накопить, запастись и так далее. А вот осень – это тоже удивительная пора. Когда время замирает, но хлопоты народа саха не заканчиваются, мы все еще в полном движении. Природа постепенно готовится к спячке и в это время можно увидеть иную красоту природы – золотую. Особенно у нас в Оймяконе, это еще одна горная часть Якутии, природа переливается разноцветными красками. Только лучший художник может передать какую то ее часть в своем шедевре и то, если это получится. Потом – зима. Зимой все саха творят, создают и также все время живут в гармонии с природой. У нас, например, лошади. Мы за ними ухаживаем. И так происходит вечный круговорот жизни. Народ саха в сердце несет тепло, потому что он научился согреваться от лютых холодов извне. Спасибо!
– Спасибо большое, а скажите, пожалуйста, были ли сомнения насчет вашей миссии? – түгэхтэн куолас иһиллэр.
– Я с самого начала был уверен в своих лошадях, в себе и, конечно, в моем напарнике. Я знал, что доеду, и я доеду. Просто это вопрос времени.
– Я сам тоже занимаюсь лошадьми и по себе знаю, что пройти хотя бы сто километров на лошади это очень непросто, а вы прошли девять тысяч километров в самых непростых условиях. Вы увидели практически всю Россию. Скажите, пожалуйста, что для вас Родина? – эдэр, турулус-эрэлис көрбүт, орто уҥуохтаах, хара бараан дьүһүннээх инники эрээккэ олорор кыыс ыйытар.
– Родина для меня значит – все! Я безмерно ее люблю и горжусь его людьми, всеми народами, которые проживают, с которыми мы познакомились по пути следования сюда. Я до конца предан своей Родине, вот, что я хочу сказать.
Бу кэмҥэ ыйытыы аны аҕатын таһыгар чоҕулуччу көрө олорор Дархаҥҥа туһаайыллар.
– Хочу задать вопрос вашему сыну, – били кэрэчээн кыыс ыйытар.
– Его зовут Дархан, – Дугуйдаан кыыска уолу аатынан ыҥырарыгар ыйар.
– Да, извините, Дархан, скажи, пожалуйста, а ты не боишься вот так ехать с отцом до Москвы?
Дугуйдаан уолун диэки көрөр уонна «кыбыстыма, хоруйдаа» диэн имнэниэх курдук буолан истэҕинэ, Дархан:
– Чего мне бояться? Я же с отцом, – диир.
Дьон күлсэ түһэр.
– Ладно, хорошо, просто смотри, вам предстоит проехать еще более восьмиста километров по незнакомым тебе местам. Вы будете ночевать в палатке среди мошкары и всякой неизвестной живности.
– Это все же лучше, чем дома валяться.
Суруналыыстар ытыстарын таһына түһэллэр. Дугуйдаан иһигэр «хайа, доҕор, киһим үчүгэй эбит ээ, айаммыт интэриэһинэй буолсу» диэн астынар.
Айанньыттар Татарстан киин куоратыттан от ыйын иккис күнүгэр тахсаллар. Аҕата сэтиилэммит атын ыҥыырдаан, Дарханын онно олордон баран айан суолун устун тахсан сиэллэрэ турар. Маннык айаннаан иһэн, сотору-сотору кэннин хайыһан уолун көрдөҕүнэ, киһитэ сибээс хабар сиригэр төлөпүөнүн көрө, сороҕор тулатын одуулуу олорор буолар. Онтон ону-маны сонургуу көрдөҕүнэ, эмискэ-эмискэ омуннуран аҕатыгар хаһыытаан, «ол барда», «ити сүүрдэ», «көр ону», «бу тугуй» бөҕөнү түһэрэр. Киэһэ хонуктарыгар тохтоотулар да, Дархан балаакка туруорсар, ас астаһар, биир тылынан айан түбүгүн тэҥҥэ үллэстэр. Дугуйдаан маҥнай уолугар аттарын өртөтөрүн эрэнимиэх курдук буолан иһэн, аҕата Сэмэн киниэхэ кыратыттан эрэнэрин өйдөөн кэллэ. Ол иһин кини эмиэ уолугар аттарын аһылыкка ыытарыгар толору эрэнэргэ санаммыта уонна сыыстарбатах этэ. Айанын быыһыгар Дархан киһи быһыытынан сиппит-хоппут да курдук буолан барда. Аара тохтообут сирдэригэр уола дьону кытары олус үчүгэйдик кэпсэтэр, ону-маны барытын быһаарсар. Дугуйдаан уола нууччалыы холкутук кэпсэтэрин истэн, оҕо нуучча тылын билэрэ олоҕор олус туһалаах буолар эбит диэн иһигэр астынар.
Киэһэ иккиэйэҕин балааккаларыгар сытан эрэ аҕата уолугар оҕо сааһын, мүччүргэннээх сырыыларын, айаныгар тахсыбыт араас түбэлтэлэри кэпсиир. Биирдэ эмэ уола кутаа отторугар туттарын-хаптарын көрө олорон, аҕа киһи быһыытынан ис-иһиттэн манньыйар. Дархан күн уотуттан этэ-сиинэ харааран, араас үлэттэн ытыстара чэрдийэн, эр киһи буолан иһэр. Хайа баҕарар айанньыкка эрэллээх аргыс – бастыҥ бэлэх. Дугуйдаан кэргэнигэр Катяҕа уолун эрэнэн маннык айаҥҥа ыыппытыгар улаханнык махтана саныыр.
Дугуйдааны үс саастааҕар ийэлээх аҕата Хабаровскай кыраайга айанныылларыгар бэйэлэрин кытары илдьэ барбыттара. Уол оччолорго төһө да кыратын иһин, ити айанын үдүк-бадык да буоллар өйдүүр. Онно холоотоххо, Дархан билигин олдьот сааһыгар сылдьар уол оҕо буоллаҕа. Кини барытын билиэн-көрүөн, ыарахаттары тулуйуон, туоруон баҕата ханна барыай?! Дархан аҕатын кытары олох биир сэдэх, умнуллубат оскуолатын бара сылдьар. Биллэн турар, уолга бу айана үйэтин тухары умнуллубат кэрэ кэм, тулуур уонна дьулуур өйдөбүлэ, бигэ тирэҕэ буолан хаалыаҕа.
Аттаахтар икки массыына арыалдьыттаах Чувашия Өрөспүүбүлүкэтин, Аллараа Новгород уонна Владимир уолбаластарын ааһан, от ыйын 15 күнүгэр тиһэх сыалларыгар – дойду тэбэр сүрэҕэр Москубаҕа кэллиллэр.
Ыра санааны ындыыланыы
Дугуйдаан маҥнай айанныырыгар сыалын баһа – байҕал, кутуруга – куйаар дойду этэ. Билигин Москубаҕа чугаһаан истэҕин ахсын долгуйан сүрэҕэ толугуруура олус күүһүрдэ. Москуба куорат кыраныыссатын таһыгар кэлиилэригэр уолаттары Владимир Федоров утары кэлэн көрүстэ. Владимир Юрьевич Дугуйдааннаах айаннарын бөҕө тирэхтэрэ буолан, өссө сыалларын ситиһэр кэмнэригэр көрсө кэлиитэ күүс, эрэл эптэ. Айанньыттар тохтоон кэпсэтэн, улахан аартыктара түмүктэнэр сирин күндүлээн баран, Москуба куорат хайысхатынан айаннатан бардылар.
– Коля, Коля, Дугуйдааннаах Москубаҕа бэҕэһээ тиийбиттэр, – дьахтар таһырдьаттан халахайдаммытынан киирэн хос сабыылаах аанын тоҥсуйар.
Хос иһиттэн:
– Билэбин, ийээ, – диэн эр киһи куолаһа иһиллэр.
– Наһаа маладьыас уол дии… Сотору аһыахпыт, – диэт, дьахтар куукуна диэки ааһар.
Хос иһигэр орон таһыгар хаампат дьон кэлээскэлэрэ турар. Муостаҕа үөһэ өттүн ньылбыламмыт уол сиртэн анньына, дьарыктана сылдьар. Кини дэлби тириппит, аҕылаабыт-мэҥилээбит. Уол, балай да дьарыктанан баран, оронун атаҕыттан тардыһан үөһэ таҕыста уонна кэлээскэтигэр көһөн олордо. Онтон сыҕарыйан көмпүүтэригэр тиийдэ. Коля интэриниэт сонуннарын хаһан, Дугуйдааннаах тустарынан саҥа суруйуулары көрдөөтө. Ол быыһыгар араас клиникалар саайтарын хаста.
Коля балтараа сыллааҕыта массыына саахалыгар сиһин тоһутаахтаабыта. Кинини эмтээбит бырааһа: «Тыыннаах хаалбытыгар махтал», – диэбитэ. Саахал иннинэ олоҕор үгүс былааннаах, таптыыр кыыстаах, олох кэрэтигэр тардыһа сылдьыбыт уолга алдьархай хара былыта сатыылаабыта. Маҥнай утаа чугас дьонун, доҕотторун өйөбүллэринэн син орто олох тэтимигэр киирэн испитэ. Онтон сыыйа дьоно тэйэн эбитэ дуу, үйэтин маннык босхоҥ буолан моҥуур санаатыттан самнан эбитэ дуу, уол бэйэтигэр бүгэн хаалбыта. Тыаҕа ийэтигэр көспүтэ. Манна киинтэн ититиллэр дьиэҕэ, үгүс киһи киирбэт-тахсыбат сиригэр бүгэн олорорго санаммыта. Олоххо кэрэхсэбилин сүтэрбит уолга интэриниэт доҕор-атас буолбута. Мөлтөөбүтүттэн кыйахана сылдьар кэмигэр биир күн арай дьон бары Дугуйдааннаах айаннарын, кинилэр булгуруйбат санааларын туһунан кэпсээн барбыттара. Уол онтон кыйыттан көрө-көрө абарара, ис-иһиттэн кыйаханара. Санаатыгар, таҥара кими эрэ хатаҕалыыр, кими эрэ атаҕастыыр курдуга. Онтон сылтаан Дугуйдааҥҥа араас куһаҕаны, төттөрү түһэрэр санааны суруйан барбыта. Аттаахтар Москубаҕа син биир сатаан тиийбэттэр дии саныыра. Онтон улам Дугуйдаан араас ыарахаттары туоруурун көрөн, итэҕэйэн, сыыйа бэйэтэ да билбэтинэн олоххо эрэлэ тиллэн испитэ. Кини Дугуйдааны кытары тэҥҥэ эллэннэ. Билигин уол уларыйан, олоҕун хаалбыт кэмин хаамарын туһугар аныырга кытаанахтык санана сылдьар. Онтон, билэн турар, ийэтэ үөрээхтиир…
2019 сыллаахха Дьэкэйгэ үүттээҥҥэ олорон Сэмэн уолаттара саха ата Москубаҕа тиийиэ дуу, тиийимиэ дуу диэн мөккүспүттэрэ. Ити кэмҥэ үүтээн иһигэр баар дьонтон чахчы маннык айан буолуо диэн толкуйдуур аҕыйах этэ. Арай, Сэмэн уонна Өрүүнэ Винокуровтар улахан уоллара Дугуйдаан ол күн хараҕа уоттаммыта уонна олоҕор улахан ыра санаа үөскээбитэ.
Дугуйдааннаах Дархан аттарынан Москубаҕа кэлбиттэрин туһунан бүтүн Россия бүттүүн иһиттэ. Саха сиригэр бу айан сыалын ситиитэ – бастыҥ сонун, өрөгөй күнэ. Ол эрээри уол «сыалбар бу кэллим» дии санаабат, итэҕэйбэт курдук. Кини айан суолугар үөрэнэн хаалан, санаата салгыы сиэтэр курдук. Дугуйдаан баҕатын хоту Москубаҕа М7 диэн трасса устун саха аттарынан тоһугуратан киирдэ. Оттон Улахан Кольцевойга (ЦКАД А-113) тиийиилэрэ сырыы-айан сытала суох хойдо түстэ. Аттар барахсаттар, кыратык дьигиһиҥнээн баран, иччилэригэр эрэнэн, сыыйа эмиэ иннилэрин диэки сиэлэн бардылар. Дархан омун-төлөн бөҕө, көрбөтөҕүн көрөн, харахтара биир кэм чаҕылыһа иһэллэр.
Москубатааҕы Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоох бэрэстэбиитэлистибэтин үлэһиттэрэ айанньыттары көрсөн, салгыы «Бэс Чагда» санаторийыгар илдьэн олохтоотулар. Хамсык ыарыытын хонтуруоллааһын ирдэбилинэн аҕыйах күн хааччахха олорор буоллулар. Аттар эмиэ манна турар сирдэрин буллулар. Ити кэмҥэ араас докумуон үлэтэ барда. Онтон от ыйын 24 күнүгэр уолаттары Санкт-Петербурга ыытыллар ыһыахха мааны ыалдьыт быһыытынан ыҥыран, онно тилигирэтэн илтилэр. Бу ыһыах Ольгино диэн сиргэ хамсык кэннэ икки сыл буолан баран саҥа ыытылынна. Манна саха хааннаах барыта тоҕо анньан аҕай кэлбит. Айанньыттары дьоруойдары курдук көрүстүлэр. Эдэр Винокуровтар дойдубут былыргы киинигэр, билигин биир бастыҥ, кэрэ куоратыгар Санкт-Петербурга умнуллубат ыһыах күнүн атаардылар.
Дугуйдааннаах нөҥүө күнүгэр Москубаларыгар эргилиннилэр. Онтон от ыйын 26 күнүгэр Саха сириттэн Дугуйдаан кэргэнэ, кыыһа, ийэтэ, аҕата уонна солбуллубат аргыһа Мичил кэллилэр. Мичил атын дойдутугар тиэрдэн баран, Дугуйдааҥҥа төннөн, арыалдьыт быһыытынан кыттыһыахтаах этэ. Кини дьиэтигэр түмүллүбүт кыһалҕаларын быһаара сырыттаҕына, НГУо утары өссө биир массыынаны ыытан, «төннөрүгэр оннук улахан ирдэбил турбат буолла» диэн сүбэлэспиттэрэ. Онон, этэҥҥэ буоллаҕына, Москубаҕа көрсүөх буолан болдьоспуттара. Уһуннук биир өлүүгэ сылдьыбыт айанньыттар Москубаҕа көрсүһүүлэрэ төһө истиҥин кинилэр бэйэлэрэ эрэ билэн эрдэхтэрэ. Айаннарын туһунан айах атан кэпсээтэхтэринэ, кэрэхсэбиллээх, мүччүргэннээх сырыылар өссө да тахса туруохтара. Кинилэр иккиэн тулуурдаах уонна олус дьулуурдаах дьон буолан, бу курдук уустук суолу уйдахтара. Дугуйдаан Винокуров, Мичил Неустроев уонна Дархан ааттара саха аттарын аар саарга ааттаппыт дьон быһыытынан үгүс үйэлэр тухары кэпсээн буолан тарҕана туруоҕа…
Сэмэн Винокуров уола Дугуйдаан киһи киэнэ килбиэннээҕэ буолбутун көрөн иһигэр астынар да, таһыгар ончу быктарбат. Кини хаһан бу тыастан-уустан тахсан, күннэтэ бүппэт сугулаантан мүччү туттаран дойдутугар Дьэкэйгэ төннөрүн эрэ кэтэһэр. Кута-сүрэ кылыгырыы устар таас үрэхтэрдээх, чочумаас таас хайа сарыннардаах төрөөбүт сиригэр тардыһар. Дьиҥ айылҕа оҕото. Оттон Дугуйдаан ийэтэ Өрүүнэ Москуба куорат кэрэтин көрөн, оҕолорун, ыччаттарын таһыгар барыттан санаата туолан, дьоллоно сылдьар.
От ыйын 29 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлкэтин Ил Дархана Айсен Николаев аттаах айанньыттары анаан-минээн кэлэн көрсөн, эҕэрдэ тылын этэн баран Дугуйдааннаах Мичилгэ «Гражданскай килбиэн» бэлиэни туттарда. Дьоно көрөн турдахтарына, Дугуйдааҥҥа итинник ааты-суолу иҥэрбиттэрэ улахан, ытык чиэс. Уол эҕэрдэлэр быыстарыгар аҕатын өйдөөн көрбүтэ, оҕонньор астыммыт көрүҥнээх. Уолга билигин даҕаны онтон атын улахан наҕараада суох.
Киэһэ Дугуйдаан хоһугар сытан эрэ сарсыҥҥы буолуохтаах ыһыаҕы саныыр. Кини бу айана, биир сыл түөрт ый устата сыраласпыт сырата санаатыгар сарсын түмүктэнэр. Онон «хайаан да сарсыҥҥы күн кэннэ „һуу“ диэҕим, күммүн-дьылбын барытын бу бэйэлээхтэрбэр аныаҕым» дии санаат, утуйа сытар доҕорун Катяны сүүһүттэн сыллаан ылла.
Ол кэннэ санаата эмиэ киэҥ сирдэринэн эҥсэн барда. Кини билигин улахан ыралаах сылдьар. Ол ырата кыраттан саҕаламмыта. Аара айаннаан истэхтэринэ, сылдьыбыт сирдэрин ахсын олохтоох дьон араас бэлэх-туһах, кинигэ бэлэхтииллэрэ. Дугуйдаан «маны барытын ханна гынарым буолла» дии саныыр этэ. Итинник кэһиилэрэ эбиллэн, түмүллэн иһэллэр. Аны бу бэлэхтэр барыта уолга олус суолталаахтар, кини айанын быстыспат ситимнэрэ, тутар-хабар туоһулара этилэр. Оннук биирдэ аттарын сиэтэн сатыы хааман иһэн бу бэлэхтэри барытын биир сиргэ түмэн, музей оҕотун оҥоруохха баар эбит диэн толкуйдаабыта. Айанын кэрэһилиир түмэл. Онтон атын миинэн иһэн бу музейа хайдах буолуохтааҕын, кимнээх кэрэхсээн көрүөхтэрин кытары ыраланара. Биирдэ саха атыгар аналлаах түмэл суох эбит диэн толкуйга кэлбитэ. Онтон ыла билигин бэйэтэ хаалла да ити ыратын туһунан толкуйдуу, илдьиритэ сатыы сылдьар. Кини Саха атын музейын Дьокуускай куоракка оҥорор баҕа санаалаах. Ити Дугуйдаан айаныгар сылдьан булбут улахан сыалларыттан биирдэстэрэ эрэ…
От ыйын 30 күнэ. Москуба куорат Коломенскай музей-заповеднигар хара сарсыардаттан түбүк бөҕө. Тоҕус чаас ааһыыта киһи-сүөһү бөҕө тоҕуоруһан барар. Бүгүн ыһыах. 2022 сыллаах Москуба ыһыаҕа Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитэ 390, Саха сиригэр автономия уонна Москубаҕа олохтоох бэрэстэбиитэлистибэ төрүттэммиттэрэ 100, М.К. Аммосов төрөөбүтэ 125 сылларыгар уонна Россияҕа култуура нэһилиэстибэтин сылыгар ананар. Ыһыах биир сүрүн чааһынан Дугуйдааннаах буоллулар. Ол курдук ыһыах аһыллыытын ытык алгыһыгар 2007 сыл кэннэ саха аттара маҥнайгыларын манна кытыннылар. Алгыска Монголия, Казахстан, Туркменистан, Сирия, Иордания, Палестина, ДНР, Армения, Узбекистан бэрэстэбиитэллэрэ кэлэн ыалдьыттаатылар. Бу дьон бары Дугуйдааннаах айаннарын туһунан эмиэ истибиттэр, билэллэр эбит.
Ыһыах күн Дугуйдааҥҥа Россия Президенин иһинэн СӨ бастайааннай бэрэстэбиитэлэ Андрей Федотов Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100 сылыгар анаммыт бэлиэни туттарда. Ити кэннэ Винокуровтар биир хааннаахтарын кытары астына-дуоһуйа ыһыахтаатылар. Дархан улаатан баран Москубаҕа үбүлүөйдээх ыһыахха дьоммун кытары сылдьыбытым диэн кэпсиэ-ипсиэ. Оттон ыһыах ыалдьыттара – 25 тыһыынча киһи ол ыһыахха аттаах айанньыттары көрбүппүт диэн эмиэ уос номоҕо оҥосто сылдьыахтара…
Сарсыныгар Дугуйдаан аны ыалдьан турда. Санаторийга ыалдьыбыт киһи олороро сэрэхтээх. Онон тута «абааһы ыарыытыгар – ковидка» балыйаннар анализ ыллылар. Хата, быраастар көннөрү тымныйбыт диэн быһаардылар. Уол киэһэтин ыарыыта бэргээн, сэниэтэ адьас эстэн сытынан кэбистэ. Эрдэ айанныы сылдьан тымныйдаҕына атаҕын үрдүгэр аһарар бэйэтэ, билигин төрүт бэринэн лип сытта. Дьоно куттанан балыыһаҕа илдьээри гыммыттарыгар Дугуйдаан: «Олус өр эһигинэ суох сырыттым. Бука диэн бэйэҕиттэн тэйитимэ», – диэн кэргэнигэр Катяҕа этээт, түлэкэдийэн барда.
Дугуйдаан түһээтэҕинэ, Дьэкэйигэр сылдьар. Кини кыыл барбыт соноҕоһу тутаары, өтүүлээх үөмэн иһэр. Эмискэ оройун үрдүгэр халлаан хайа ыстанар айылаах тыаһа сатараата. Уол хантас гынан көрбүтэ, кини үрдүгэр ыас хара былыт хойдон, ис-иһиттэн умайа кытыаста сылдьар уотунан будулуйан үрдүгэр түмүллэн аҕай эрэр эбит. Дугуйдаан сүүрээри гыммыта сэниэтэ эстэн, атаҕа ыараан сатаан харыс да хамсаабат буолан хаалбыт. Хараҥа былыт быыһа арыллаатын кытары адьырҕа кыыл тыҥыраҕар майгынныыр биэс салаалаах кылыс төбөлөрө күлүмүрдээн көһүннүлэр. «Дьэ бүттүм» диэн санаа уолга күлүм гынаатын кытары, эмискэ кэннин диэки синньигэс чыҥырҕас куолас иһиллэн ааста. Ол кэннэ тута оройун үрдүнэн сытыы талах куһуйбутун курдук хотой кыыл обургу кэдэс гыммытынан, кынаттарын сараппытынан хара былыт үөһүгэр киирэн сүтэн хаалла. Онуоха адьырҕа ынырык хаһыыта өргө диэри сатараата. Ол быыһыгар тойон кыыл часкыыра эмиэ иһилиннэ. Салгыы уол арахсан хаалла. Арай көрдөҕүнэ, улахан уу таһыгар турар. Халлаана сырдаабыт. Эмискэ иннигэр, хантан кэлбитэ биллибэккэ, били дацаҥҥа тааска үҥкүүлүү сылдьар кыыһа илэ көстөн кэллэ. Кыыс чэпчэки-чэпчэкитик ыстаҥалаан, үҥкүүлээн битийэн барда. Кини хас хамсаннаҕын ахсын хойуу баттаҕа долгуннура оонньуур, таҥаһын тыастаах алтан сарбынньахтара таһыгыраан олороллор. Синньигэс имигэс илиилэриттэн эр киһи сатаан хараҕын араарбат. Ол эрээри кыыс бэйэтин дьүһүнэ көстүбэт. Кини туой эргичиҥнии, көтө сылдьар буолан, баттаҕа биир кэм кэрэ сэбэрэтин кистээн иһэр. Кыыс туох эрэ диэн ыллыыр. Дугуйдаан ол ырыаны ханна эрэ истибит курдук.
Кини тылларын өйдүү сатыы сытан уһуктан кэллэ. Кэргэнэ Катя барахсан ыллыы-ыллыы түннүгүнэн таһырдьаны одуулуу олорор. Дугуйдаан чочумча саҥата суох сытта. «Арба, ыарыйдым этэ дуу» дии санаата. Онтон эмискэ кулгааҕар: «Твой покровитель – орел, а ангел-хранитель – женщина», – диэн били бүрээт ойууна эппит тыллара иһиллэн аастылар. Чахчы, доҕотторо аттыгар бааллар.
– Чыычаах, – Дугуйдаан кууран хаалбыт куолаһынан нэһиилэ саҥа таһаарда.
– Хайа-а, – диэт, кэргэнэ ойон кэллэ. Сүүһүн тутан көрдө уонна: – Куттаатыҥ аҕай дии киһини. Хайдаххыный? – диэн сэрэнэн ыйытта.
– Төһө өр маннык сыттым?
– Биир нэдиэлэ, – Катя иэдэһин устун сылаас таммах сүүрдэ…
Ити аата Дугуйдаан сылаата тахсыбыт. Уол айанын тухары кытаанах санааны ылынан сылдьыбыта киһини сөхтөрөр. Ыһыахтаан, сыалын сиппит курдук санаан холкутуйаатын кытары, аара уйбут ыарыыта барыта түмүллэн киирбит. Ыалдьа сытан кини «ама, Россияны барытын туораан, бачча ыраах сыалбар кэлэн баран маннык тыыным быстан хаалара абатын» дии санаабыттааҕа. Ол эрээри киниэхэ кыһаллар дьон бааллара…
Хоту дойду хоһуун уола Дугуйдаан Винокуров биир сыл түөрт ый устата уон сэттэ регион устун уон биир тыһыынча кэриҥэ килэмиэтир сири ат үрдүгэр олорон айаннаан, туруоруммут сыалын ситиспитэ саха омукка эрэ буолбакка, бүтүн киһи аймахха холобур буолар. Бу саха уолун ыра санаатыгар талаһар сүҥкэн дьулуура хойутун хойут даҕаны уос номоҕо буолан кэпсэниэ, үйэлэр тухары умнуллуо суоҕа.
P.S. Күһүн Өрүүнэ үрэххэ балыктыы киирэн истэҕинэ, суор обургу хаппыт мас үрдүгэр өлүүтүн кэтэһэн олороро. Кырдьаҕас көтөр бу сырыыга тугу билгэлээн эрэрин кэлэр кэмнэр көрдөрүөхтэрэ…
Утум Захаров
Чолбон. – 2023. – № 5