Улуу Байҕал модун сүрэ
Дугуйдааннаах айаннарын биир сүрүн өйөөччү Нуучча географияҕа уопсастыбата (РГО). География уопсастыбата уолаттары кытары мэлдьи сибээскэ тахсар, күүскөмө буолар. Онон Россия албан ааттаах, баай историялаах биир бөдөҥ уопсастыбаннай тэрилтэтэ Дугуйдааннаахха бөҕө тирэх буолла. Уолаттар Нуучча географияҕа уопсастыбатын былааҕын сыасым курдук тутан, бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьаллар. Ону таһынан уопсастыба Россия улахан куораттарыгар филиаллардаах. Онон кинилэр таарыйар сирдэрин ахсын кэриэтэ «бэйэ дьоно» бааллара санааларын кынаттыыр.
География уопсастыбатын СанктПетербургдааҕы саайтыгар биир сүрдээх интэриэһинэй ыстатыйа баар. Бу ыстатыйаҕа суруллубутунан, 2015 сыллаахха Елена Заднепровская диэн «Мир» телеханаал бас эрэдээктэрэ Россия Илиҥҥи Уһугун регионнарын кэрийбитин туһунан кэпсэнэр. Заднепровская бу айаҥҥа сылдьан биир саханы кытары кэпсэппитин ахтар уонна ол кэпсэтииттэн сөрү диэн сөхпүтүн суруйар. Ол саха киниэхэ: «Өскөтүн өйгөр Россияны өрүс курдук оҥорон көрдөххүнэ, оттон кинини тулалыыр атын норуоттарын үрүйэлэр курдук санаатаххына, төһөнөн үрүйэ ахсаана үгүс буолар да, соччонон өрүһүҥ улаатар, кэтириир. Аны бу кыра норуоттарыҥ, бэйэлэрин культураларын илдьэ, иҥэрэ сырыттахтарына ити улахан өрүһү эбии тупсараллар, киэркэтэллэр, дэлби симииллэр», – диэбит эбит. Ааптар куораттан 300 биэрэстэ тэйиччи тыаҕа олорор саха киһитэ, өрүү айылҕаны кэтээн көрөр буолан, онтон үөрэнэн олус мындыр билиилээх буолар эбит диэн кэпсиир. Ити туора омук анал үөрэхтээх киһитэ сахалар тустарынан дьоһун өйдөбүлү ылбытын туоһута.
Дугуйдаан – саха омугун эдэр, чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ. Уол айанын бу кэрчигэр сахалыы ыраастык саҥарарга, нууччалыы эмиэ ылбаҕайдык кэпсэтэргэ үөрэнэ иһэр. Чуолаан араас куораттарга, бөһүөлэктэргэ ыытыллар көрсүһүүлэрин кэннэ эппит тылын, кэпсээбит түгэннэрин кэлин илдьиритэн сыныйар үгэстээх. Кини бэйэтэ да билбэтинэн, тылаөһө исиһиттэн кырыыланан, чочуллан, сайдан иһэр…
Дацаҥҥа сылдьан, кырдьаҕас алгыһын иҥэринэн баран, уолаттар айаннарын салҕаатылар. Дугуйдаан кэнники кэмҥэ иннигэр сирдээн испит биллибэт туруга өссө күүһүрдэ. Санаатыгар утары көстөр хайаны ааһа түстэ да, ол «дьоллоох дойдута» бу кэлиэх курдук. Аттар даҕаны сэниэлэрэ эстибэккэ, дьулуруччу айаннаан иһэллэр.
Иккис күннэригэр эбиэт кэмин ааһыыта уолаттар Баргузин диэн балачча улахан сэлиэнньэҕэ тиийэн кэллилэр. Бу – Баргузин оройуонун киинэ. XX үйэ маҥнайгы аҥаарыгар диэри балтараа үйэ устата Баргузин куорат аатын сүгэ сылдьыбыт. Манна XIX үйэ иккис аҥаарыттан сыылынайдары ыыталлара. Онон араас биллэркөстөр дьон бөҕө көскө кэлэн олоро сылдьыбыт. Сэлиэнньэ бэйэтэ Баргузин өрүс уҥа кытылыгар тэнийэн сытар. Маҥнай сурукка тиһиллэн историяҕа киирбит кэмэ 1648 сыллаахха Иван Галкин атамаан остуруок тутуоҕуттан саҕаламмыт. Онон маҥнай остуруок эбит, онтон куорат буолбут, ол кэннэ сэлиэнньэҕэ кубулуйбут. Буоларын курдук, олохтоохтор сүрүн дьарыктара – мас атыыта уонна кыралаан көмүс сууйуута. Бу дойду үгүс элбэх үһүйээннээх, уостан түспэт араас эгэлгэ номохтордоох. «Баргузин» бүрээт тылыгар «баргажан» диэн. Ити тыл суолтата «түҥкэтэх, бүөмчү, ойдон сытар сир» диэн буолар.
Дугуйдааннаах айаннарын туһунан сурах бэйэлэрин иннилэринэ урутаан иһэр. Онон аттаах саха уолаттара Бурятия Өрөспүүбүлүкэтигэр киирбиттэрин туһунан Баргузин олохтоохторо эмиэ истэбилэ сылдьаллара. Ол иһин уолаттар кэлээттэрин кытары кыралыынулаханныын бары тула көтө сылдьыбыттара, ытыс үрдүгэр түһэрэн ыллылар. Олохтоохтор төһө да ат турар сирин тута буллаллар, Дугуйдааннаах манна уһуур былааннара суох. Аттар туруктара этэҥҥэ, онон сир ыла турар баҕалаахтар. Кыһын тыына биллэн, халлаан даҕаны сыыйа тымныйан барда. Онон биир күн хонон баран, сарсын айаннарын салгыахтаахтар.
Киэһэ үгэс быһыытынан уолаттар олохтоохтору кытары көрүстүлэр, бэйэлэрин сырыыларын туһунан кэпсээтилэр. Онтон олохтоохтор көрдөһөннөр, өссө биир күн өрүүргэ сананнылар. Баргузин дьоносэргэтэ Дугуйдааннаахха дойдуларын үчүгэйдик билиһиннэрэр санаалаахтар. Хайа баҕарар омугу култуурата кэрэһилиир. Ол да иһин нөҥүө күнүгэр олохтоохтор уолаттарга омуктарын сиэринтуомун, култууратын билиһиннэрдилэр. Кинилэри Андрей Арашаевич диэн бүрээттэр һээр шалга диэн спорт төрүт көрүҥүн тарҕатааччыны кытары билиһиннэрдилэр. Һээр шалга норуокка биллэр аата «ломание хребтовой кости». Бу олус былыргы, билигин монгуолларга уонна бүрээттэргэ ордон хаалбыт, истиэп омуктарын атыыр оҕус тоноҕоһун бөдөҥ уҥуоҕун ытыстарын кырыытынан тосту охсон күрэхтэһэр оонньуулара буолар. Омос көрдөххө, уҥуох синньигэс курдук эрээри, маны киһи эрэ барыта сатаабат. Һээр шалгаҕа сылын аайы араас сиринэн күрэхтэһии бөҕө ыытыллар. Манна бэйэлэрэ аттаахсуоллаах чөмпүйүөннэрдээхтэр. Билигин бу көрүҥүнэн эдэр көлүөнэ умсугуйан туран дьарыгырар эбит. Ити курдук, аҕыйах киһи өбүгэлэрин үгэһин тута сылдьыбыта кэмигэр кэлэн уһуктан тарҕаммыт…
Дугуйдаан көрдөҕүнэ, арай киһи күүскэ сырбаппатаҕына уҥуох тосту ыстаныах курдук. Ол эрээри уол мээнэҕэ маннык тэрээһин үөскээбэтэҕэ чахчы диэн сэрэйэр. Ону таһынан уҥуох олус кытаанах буоларын кини эмиэ бэркэ билэр. Охсор ньымата диэн, аҥаар илиигинэн тутаҕын уонна иккис илиигинэн охсоҕун. Уол маҥнай холоно таарыйа орто соҕустук сырбатта. Онуоха илиитэ аһый гынна даҕаны, уҥуоҕа туох да буолбата. Ол аайы олохтоохтор мичээрдииллэр эрэ. Иккис сырыытыгар балай да күүскэ саайда. Илиитин уҥуоҕун аахпатахха, били тоноҕоһо даҕаны син биир халымыр. Уол иһигэр кыһыйа саныыр. Үһүс сырыытыгар туох баар күүһүнуоҕун түмэн баран охсон саайар. Бу сырыыга илиитин ньиэрбэтэ кытары дырылыы түстэ. Уҥуоҕа эмиэ туох да буолбата. Ол аайы бүрээттэр күлсэллэр. Дугуйдаан абарар уонна, «илии буоллар оһуоҕа» дии санаат, харса суох маҕыйа түһэтүһэ уҥуоҕун тохтоло суох үнтү эттээн барда. Балай да охсуталаан баран, кини да буоллар, чуурун биэрдэ уонна эрэнэр киһитигэр: «Чэ, Мичил, алдьаттаххына эн эрэ алдьатыыһыгын», – диэт, уолугар уунна. Мичил да, ити үлүгэрдээх эттээһини көрөн, алдьатарын бэлиэр саарбахтыы турар. Ол да буоллар, саха ньоҕой, онон эмиэ уҥуоҕу үнтү эттээбитинэн барар. Ол тухары туһа тахсыбат. Дьэ кинилэргэ уҥуоҕу алдьатар кыаллыбат суол буолла. Уолаттар, бу дьон тугу эрэ дьээбэлииллэр ээ диэн истэхтэринэ, Андрей Арашаевич ыҥыртарбыт оҕолоро кэллилэр. Сураҕа, сэттис кылаас уолаттара үһү. Уолаттар биирбиир киирдилэр да, үҥкүүлүүүҥкүүлүү, араас анал хамсаныылары оҥорон ыстаҥалаан хардарытаары уҥуохтары кэбэҕэс баҕайытык тосторута охсуталаан кэбистилэр. Дугуйдааннаах саҥаларыттан маттылар, түбэспэтэхтэригэр түбэстилэр, сөҕүөхтэрин сөхтүлэр. Кини, уолаттар хамсаналларыттан көрдөҕүнэ, бу охсуулара биир мындыр албастаах эбит – уҥуоҕу охсоллоругар аҥаар илиилэринэн утары тардаллар. Оннук хамсаннылар да, уҥуохтара кэбэҕэс баҕайытык тосту ыстанан хаалар. Икки күүс утарыта харсыһыыта – физика сокуона. Холобура, икки буспут сымыыты утарыта сэрэнэн таҕайар курдук харсыһыннардыҥ даҕаны, хайата эрэ кэбирэх баҕайытык хайа ыстанарын курдук.
Андрей уолаттарга һээр шалга итинник анал албастааҕын туһунан быһааран биэрдэ. Биллэн турар, манна күүс ирдэнэр эрээри, сүрүн албаһа ньыматыгар сытар эбит. Күрэхтэһиилэргэ, уҥуохтара кыра оҕус тоноҕоһуттан саҕаланан баран, финалга диэри сыыйа улаатан иһэр үһү. Инньэ гынан Дугуйдааннаахха бүгүн көрдөөх, умнуллубат уонна кыра да буоллар эчэйиилээх күн буолла. Былыр истиэп омуктарыгар һээр шалга күрэхтэһии буолбакка, уол оҕону кыратыттан саабыланан күүскэ хайа охсорго үөрэтэр дьарык эбит.
Ити курдук, күннэрин бэрт бэтиэхэлээхтик саҕалаан баран, олохтоохтор салгыы сахалары саҥа арыллан эрэр ат музейыгар сырытыннардылар. Тэрийээччилэр манна былыргы ат тээбириннэрин, дьон ахтыыларын, номохтору мунньан көрөөччү дьүүлүгэр таһаараары бэлэмнии сылдьаллар эбит. Дугуйдаан бачча кэлэн баран, манна бэйэтин суолунииһин эмиэ хаалларыан баҕарда. Онон аҕыйах мүнүүтэ иһигэр хоппуруон быаттан сулар баайан, саҥа музейдарыгар бэлэх быһыытынан туттарда. Олохтоохтор уол бас быаны өрөрүгэр туттарынхаптарын көрөн улаханнык астыннылар. Мантан инньэ бу музей үлэлээн бардаҕына, Дугуйдаан өрбүт сулара манан аттаах саха уолаттара кэлэн ааспыттарын кэрэһилии, көрөөччү болҕомтотун мэлдьи тарда туруоҕа. Ити курдук күннэрин бэрт сэргэхтик атааран, киэһэ икки ыаллыы омук дьоно ирэхоро кэпсэтэн баран, аттаахтар нөҥүө күнүгэр айаннарыгар туруннулар.
Уолаттар айаннарын тухары аттара хааман лабыйдаҕын ахсын кэрэттэн кэрэ сирдэр арыллан истилэр. Айылҕа барахсан кыһыҥҥы уутугар иһийиэн иннинэ бары кэрэтин көрдөрөрдүү киэргэнэн аҕай турар. Саха сиригэр билигин кыһын. Онтон манна сир өссө да хара эрээри, тыалакууһа сүр. Дугуйдаан бу иһэн, дьэ, сэрэйэр, кинини угуйбут биллибэт улуу дойдутун тыына арыллара адьас бу кэлбит.
Киэһэ ыас хараҥа буолуута уолаттар Баргузин Төрдө диэн бөһүөлэккэ кэллилэр. Хата арыалдьыт уолаттара аттар турар уонна бэйэлэрин хонук сирдэрин булан тоһуйбуттар. Баир диэн гостиницалаах, онтукатыгар аһыыр сирдээх олохтоох уолга тохтоотулар. Дугуйдаан сөхпүтэ диэн, кинини иннигэр сирдээбит сирэ манна баар эбит. Ол эрээри билигин хараҥа буолан, уол ону өссө ситэ өйдүү илик. Гостиница таһыгар турдахтарына, аттыларыгар сүрдээх тыасуус, киһи кутун тардар байҕал тыына билиннэ. Сүрдээх модун күүс иннилэригэр хараҥа далай иһигэр саһан сытара алачуо этэ. Дугуйдаан уолаттарыгар: «Саха ата хааман Байкалга кэллэ!» – диэтэ. Онуоха уолаттара: «Оннук!» – дэһэ түстүлэр.
Аттарын сойутан, аһатан баран, уолаттар гостиницаларыгар киирэн тэбэн да көрбөттүү бары утуйан хаалбыттара. Сарсыарда эрдэ туран, Дугуйдаан Баиры кытары кэпсэтэн, кафе куукунатыгар киирэн алаадьы астаата. Маннык улуу дойдуга кэлэн баран хайдах да кэһиилээх буоллахха табыллар. Таһырдьа тахсыбыттара, Байкал эбэ бааллыран балкылла аҕай сытара. Киһи хараҕа туолар киэҥ сирэ. Көрүөххэ эриэккэһин! Уолаттар алаадьыларын эбэ кытылыгар киирэн ууран, төрдүөн иһийэн тура түстүлэр. Онтон тотохана аһаан, аттарын көрөнистэн баран, сиэр быһыытынан олохтоохтору кытары көрсүһүүгэ сырыттылар. Баргузин Төрдүн дьоно эмиэ олус иһирэх эбиттэр. Кинилэр уолаттар айаннарын ситиһиилээхтик түмүктүүллэригэр эрэллэрин биллэрдилэр, бэйэлэрин алгыс тылларын анаатылар. Бөһүөлэк баһылыга Светлана Эрковна Кривогорницына: «Маннык дьикти дьон биһиги олорор сирбитинэн кэлэн ааспыттара история буолуоҕа», – диэн уолаттар сүргэлэрин эбии көтөхтө, айаннарын устата маннык үтүө тыллаахөстөөх дьон көстө туруохтара диэн эрэл кыымын сахта.
Кырдьыга да, кинилэр айаннаабыттарын тухары дьон бырайыактарын өйүүр тылын истэн, сүргэлэрэ көтөҕүллэн иһэр. Ол бэлиэтэ, билигин Костялаах Миша кытары атын турукка киирэ сылдьаллар. Арай төрдүөн билэллэр, бу айан хайдах курдук уустугун, ол эрээри үтүө суолталааҕын. Уолаттар биир өлүүгэ эриллэн, үйэлэрин тухары бииргэ сылдьыбыт курдуктар. Түөрт саха уолун биир сыал, биир дьоһун ындыы күүскэ ситимнээтэ. Манна хас биирдиилэрэ тус аналлаахтар…
Ити күн көрсүһүү кэнниттэн уолаттар төрдүөн бөһүөлэги кэрийэн, Байкал эбэ кытылыгар хаста да киирэн туран баран, нөҥүө күнүгэр массыыналаахтар урутаатылар. Костялаах, балай да айаннаан баран, уолаттарын кэтэһэллэр. Онтон аттаахтар кэллилэр да, эбиэттээн баран, салгыы айанныыллар. Ити курдук күннэтэ хатылана турар. Оннук быдан эрэллээх.
Дугуйдаан, атын ыҥыырдаан, холунун ыга тарда туран, билигин да кинини туох угуйбутун өйдөөбөтүттэн дьиктиргиир. Тиһэҕэр, атыгар олорон баран: «Арааһа, сыыйа да буоллар сыалбар чугаһаан эрэр туругум буоллаҕа дуу?!» – дии санаата уонна Хоҥорун тиҥилэхтээн кэбистэ.
Бөһүөлэктэн тахсар айаннарын суола Байкал эбэ кытылын устун барар. Арай, тыасуус, бөһүөлэк сугулаана кэннигэр хаалбытын кэннэ, эмискэ уол этэсиинэ дьырылаан барда. Хараҕа биир кэм эбэ диэки. Киһи көрөн астынар, дуоһуйа одуулуур сирэ киэҥэкуоҥа туругар хайдах эрэ хаҥыл санаатын арыйарга дылы буолла. Аттар да дьоһумсуйан, утары көрөр бэйэлэрэ биир кэм эбэ диэки сирэйдэнэ иһэллэр. Соторусотору тыбыыраллар, санаалара кэлэн дөрүндөрүн бэйэлэрэ сиэлэн дьигиһитэн ылыталыыллар. Дугуйдаан бу иһэн Байкалы чахчы аатырдыахтарын аатырдаллар эбит дии санаата. Кини былыргы дьон маннык сүдү эбэни Байҕал диэн бэргэнник да ааттаабыттарын сөхтө. Уолга сыыйа итинник араас санаа киирэн барда. «Оо, манан төһөлөөх араас дьылҕа ааспыта буолуой?! Үгүс үйэлэр тухары солбуйса сылдьыбыт, сорохтор тыал курдук ааттара кытары симэлийбит омуктар олордохторо… Билэбин, ол дьон бары эйиэхэ сүгүрүйбүт аҕай сирдэрэ буоллаҕаа… Баҕар, мин тымырым устун сүүрэр хаан төрдө эмиэ бу аартыгынан ыырданан, эбэ кэтит килиэ иэнигэр сүгүрүйэн, үрдүк соруктаах, олоҕун, омугун дьылҕатын уһатар туһугар туруулаһа баран испит буоллаҕына даҕаны көҥүлэ… Атым барахсан, айаннаа, биһиги бүгүн биир улахан, олохпутугар олус суолталаах аартыгынан иһэбит. Кэхтибэт кэскил иннигэр, тостубат соргу туһугар хайаан да сыалбытын ситиэхпит. Эппит, эрэннэрбит тылбыт дорҕооно, оол көстөр ыраах далайга талас, биһигини сирдээ, араҥаччылаа, дьон үтүөтэ буолан туругурдахпытына, кэнэҕэс кэнчээри ыччаппытын сол курдук ииттэхпитинэ – ытык иэспит төлөннө диэн хаһан эрэ этиэхпит… Ытык эбэ, эн улуу ааккын, бастыҥ таһааҕын көрбүтүм диэн уос номоҕо оҥостон, үйэ тухары кэпсиэҕим, кэрэни сиппит сирбитин сүрэхпэр тыыннааҕым тухары өрүү илдьэ сылдьыаҕым…» Дугуйдаан, дьэ, өйдөөтө – кинини угуйбут улуу дойду тыына Байкал эбит. Баҕар, чахчы даҕаны өбүгэтин хаана уһуктан, киһи билбэтинэн айылҕата бэйэтэ сэрэйэн эрдэттэн сиэтэн испитэ эбитэ дуу?!
Кэлин Дугуйдаантан дьон Байкал туһунан кэпсээ диэтэхтэринэ, уол: «Олус дьикти сир. Наһаа күүстээх сүрдээх. Киһи тылынан сатаан эппэт. Өйдүөххүн баҕарар буоллаххына, бэйэҥ хайаан даҕаны бара сырыт», – диир буолуоҕа.
Билигин уол Байкал кытылын устун айаннатан иһэн, аттарыгар уонна аргыһыгар Мичилгэ махтана саныыр. Кини олоҕор маннык үтүө түгэҥҥэ кинилэр бары олус улахан суолталаахтар. Итинник санаат, кэннин хайыһан Мичилин көрбүтэ, киһитэ эмиэ ураты турукка куустаран, биир кэм хараҕа эбэ диэки буолан иһэр. Тохтоон, аллара эбэҕэ киириэхтэрин, сыырынньа сир суох. Үрдүк, киһи ылла да аллара киирбэт туруору сиринэн иһэллэр. Аллараа, хайа тэллэҕэр, эбэ модун долгуна эҥсиллэн кэлэкэлэ охсуллан, сыпсырдык уута букатын үрдүккэ ыһыллан тахсар. Уолаттар айаннаан иһэр сирдэрэ лаппа үрдүк. Онон сабаҕалаатахха, эбэ долгуннара аарымалар.
Уолаттарын кытары көрсүөх буолан болдьоспут сирдэригэр тиийиэхтэрин иннинэ, эмискэ кэннилэриттэн массыына эккирэтэн ситэн кэллэ. Бу Баргузин Төрдүн уолаттара Дугуйдааннаахха тэбиэн түүтэ истээх түөрт утуйар мөһөөччүгү аҕалбыттар. Дьэ ити курдук дьоһун бэлэхтээх дьон буолан биэрдилэр Байкал кытылын олохтоохторо. Уолаттар бу дойдуга хайдах таҥас ордук барсарын билэн эрдэхтэрэ. Тылларын тамаҕыттан иһиттэххэ, кинилэр Дугуйдааннаах айаннарын, туруоруммут сыалларын олус диэн биһирииллэр уонна улаханнык сөҕөллөр эбит. Бүрээттэр саха атыгар сүгүрүйэллэр, бэйэлэрин сылгыларыгар ханан эрэ ханыылыы көрөллөр. Олохтоохтор кэпсээбиттэринэн, дьыл бу кэмигэр маннык күүстээх тыаллаах күннэр тураллар үһү. Кинилэр бу тыалы «Баргузин тыала» диэн ааттыыллар. Ол аата Баргузин өрүс хайысхатыттан, ол эбэ хотооллоругар үөскээн, олус күүстээх, сытыы тыал түһэрин этэллэр. Олохтоохторго бу тыал туһунан сүрдээх умсугутуулаах номох баар…
Былыыр-былыр Байкал күөлүгэр Баргузин уонна Култук диэн икки олус чугас доҕордуу боотур тыаллар олорбуттар. Кинилэр бэйэбэйэлэригэр хардарыта ыалдьыттаһар, көрүнары көҕүлүттэн тутар үгэстээхтэр эбит. Бу икки бухатыыр биир сүрүн оонньуулаахтара үһү. Ол – бэйэбэйэлэриттэн мас уһааты былдьаһыы. Бу уһааттара мээнэ буолбатах, аптаах уһаат. Аба диэн, кини Байкал эбэ кырсын таарыйыа эрэ кэрэх, эбэ үрдэ үллэ түһэр үһү да, уһаат иһигэр толору уомул балык симиллибитинэн барар эбит. Атастыылар төһө эрэ кэмҥэ оннук күннээнкүөнэхтээн олорбуттар. Арай биирдэ сарсыарда күн тахсыыта хайа үрдүттэн дьикти нарын куолас иһиллибит. Боотурдар иккиэн сэргэҕэлии түспүттэр. Нарын кыыс куолаһа эйээрэнкуйааран, чуо эбэ кытылыгар киирэн дьиэрэтэрэ иһиллибит. Тыаллар күн сардаҥатыттан харахтара саатан, чарапчыланан көрбүттэрэ – баһыттан атаҕар диэри күлүмүрдэс көмүс симэҕинэн киэргэммит, кэрэттэн эрэ кэрэ, нарынтан эрэ нарын хайа кыыс ньургуна, Байкал эбэ хотуна Сарма диэн тыал кыыс илэ бэйэтинэн киирэн кынталдьыйан турара үһү. Онуоха уолаттар сүрэхтэрэ толугураһа түһэр, хайҕахтаах хара быардара хамсаан ылар. Икки бэйэлэриттэн хайалара тугунан ордон көстүөн билбэттэр. Сарма – Байкалга үрэр быһый тыаллартан бастыҥнара, хайаларыттан да быдан уохтаахтара.
Ити күнтэн ыла Баргузиннаах Култук Сармаҕа суорумньуларын утуусубуу ыыталлар. Ол тухары кэрэ куоттан үтүө хоруй кэлэн быстыбат. Инньэ гынан боотурдар «кыыс сүрэҕэ кимиэхэ сытарынан бэйэтэ таллын» диэн быһаараллар. Хайа баҕарар таптал туһунан номоххо буоларын курдук, сотору буолаат, кыыс боотурдарга мас уһааты бастакынан аҕаларга сорудах биэрэр. «Ким урут аҕалбыкка эргэ барабын», – диир. Дьэ доҕоор, оччолооҕу истэн баран, үйэлэрин тухары атастыы тыаллар икки ардыларынан хара кырынаас сүүрэр. Хайалара Сармаҕа мас уһааты тиксэрэриттэн сылтаан хабыр хапсыһыыга туруналлар. Иккиэн күүстэрэуохтара тэҥ буолан, уһааты төттөрүтаары соһон бидиликтэнэллэр. Кэмниэ кэнэҕэс уһааттара мүччү барар да, эбэ түгэҕэр тааһы бырахпыттыы тимис гынан хаалар. Боотурдар мас уһаат сотору дагдайан тахсыа дии санаан кэтэһэн көрөллөр да – мэлигир. Төһө өр маннык көһүтүөхтэрэ эбитэ буолла, биир кэмҥэ хотой кыыл көтөн кэлэн: «Мас уһааты эбэ иччитэ бэйэтэ ылбыта», – диэн этэн ааһар. Инньэ гынан хайалара даҕаны кэрэ кыыстан маталлар уонна күн бүгүҥҥэ диэри эйэлэспэккэ сылдьаллар. Ол иһин, Баргузин уонна Култук иккиэн хардарыта Байкал күөл киэҥ таһаатыгар солбуйса сылдьан үрэн күпсүйэллэр. Бу номох манан бүтэн хаалыа эбит, ол эрээри түмүгэр Сарма кыыс ол мас уһааты бэйэтэ булбутун туһунан кэпсэнэр. Онтон ыла күн бүгүнүгэр диэри Байкал күөлгэ Сарма өрүс түһэр сирэ муҥутуур элбэх балыктааҕынан биллэр үһү…
Дугуйдааннаах саҥа атастарын кытары быстахтык да буоллар кэпсэтэн, кэнэҕэһин даҕаны сибээһи тутуох буолан араҕыстылар. Айан дьоно соҕуруу диэки аттарыгар олорон лаҕыта турдулар.
Ити түүн уолаттар төрдүөн олус ичигэс тэбиэн түүтэ мөһөөччүктэригэр сууланан утуйан баран, нөҥүө күн Турка диэн сэлиэнньэҕэ тиийдилэр. Турка урут куораттыы тииптээх бөһүөлэк буола сылдьыбыт эбит. Нэһилиэнньэтэ балтаара тыһыынча киһи. Турка Баргузиннарга холоотоххо быдан кыра эрээри, киин сиргэ, УланУдэҕэ, арыый чугас, кэлиибарыы, айан элбэх буолан, ньиргийэ олорор уонна быдан сайдыылаах даҕаны курдук.
Туркаҕа аттарын турар сирдэрин булан, бэйэлэрэ гостиницаҕа тохтоотулар. Аттар туруктара үчүгэй буолан, манна эмиэ уһуур санаалара суох. Нөҥүө күнүгэр, арай Дугуйдаан иһиттэҕинэ, аллара дьоно айманар. Сүүрэн түспүтэ, айаннарыгар өйөбүлтирэх буолбут киһилэрэ Владимир Федоров кэлэн турар эбит. Кини уолаттар айаннарын туһунан ыйыталаста уонна салгыы эбэ кытылыгар киирэргэ ыҥырда. Инньэ гынан уолаттар сыпсап хомунан, арыылаах килиэп бэлэмнэнэн Байкал күөл кытыытыгар киирдилэр. Дугуйдаан манна дьиктиргээбитэ диэн, аттара ууга төрүт чугаһаабаттар. Уол тута «улахан ууттан куттаннылар» диэн сэрэйдэ. Онон эбэттэн тэйиччи баайдылар. Киһилэрэ, буоларын курдук, эмиэ өттүк харалаах сылдьар. Эбэ кытыытыгар олорон, айаннарын туһунан истэистэ, Федоров Саха сириттэн аҕалбыт нельма балыгын кыһан кэбистэ. Эбэ иччитин күндүлээн, тотохана сыаллаах балыгы сиэн баран, өйдүүсаныы сылдьар гына хаартыскаҕа түстүлэр. Владимир Юрьевич онно анаан Александр Гармаев диэн фотограбы аҕалбыт. Суох, кинилэр хаартыскаҕа көннөрү түспэтилэр – Федоров Саха тыйаатырыттан анаан уларсан аҕалбыт саха таҥаһын кэтэн, аттарын эмиэ симээн историяҕа диэн уһулуннулар. Бу күнтэн ыла араас суруйариһитиннэрэр тэрилтэлэр, уолаттар айаннарын туһунан сырдатар дьон бары ити хаартыскалары туттан барбыттара. Онон Гармаев түһэрбит хаартыскалара уолаттар визитнэй карточкалара буолбута.
Уу да, уруу да – чугастара ордук
Ахсынньы 2 күнүгэр уолаттар Бурятия Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратыгар УланУдэҕэ үктэнэллэр. Куорат түллэтүллэ тэнийэ устар Үдэ эбэ аатын сүгэр. «Үдэ» диэн тыл суолтата чуумпу, наҕыл диэн буолар. Оитон «улан» диэн кыһыл өҥү этэллэр.
Дугуйдааннаах, УланУдэҕэ киирээт, куорат үөһүн диэки сиэллэрдилэр. Оннук айаннатан иһэн эмискэ киин уулусса устун параадтыыр кэриэтэ дибдитэн иһэллэрин өйдөөтүлэр. Дьиктитэ диэн, уулуссаҕа кинилэри көрбүт дьон бары кэриэтэ сөҕөр курдук тутталлар. Ол аата манна эмиэ саха айанньыттарын билэллэрэ саарбахтаммат. Ол курдук, Бүрээт Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратын олохтоохторо биһиги дьоммутун эмиэ кэтэһэ аҕай сылдьаллара. Эрдэ улахан түрбүөнэ суох испит дьоҥҥо, Дугуйдааннаахха, куорат тыына уратыта тута билиннэ. Аттара турар сирин буллараат, бэйэлэрин араас тэрээһиннэргэ ыҥырбытынан бардылар. Айанньыттар дойдуларыттан төһөнөн ыраатан иһэллэр да, санааларыгар дьон сэҥээрэрэ өссө күүһүрэн, улаатан иһэргэ дылы. Бүрээттэр бэйэлэрэ эмиэ сылгы куттаах омук буолан, аттар туйахтарын боккуоптаан, уолаттарга өссө тугу көмөлөһөбүт диэбит курдук иннилэригэркэннилэригэр түһэ сылдьаллар. Кинилэр билинэллэринэн, төһө да сылгыны баһылаабыттарын үрдүнэн, кыһыны көрөн туран дойду тэбэр сүрэҕэр Москубаҕа маннык айанныылларын сатаан санаабаттар. Инньэ гынан, УланУдэ түөрт мааны хоноһо уонна биир оччо дьикти саха ата ыалдьыттанна.
Дугуйдааннаахха биир күн бүрээттэр төрүт таҥастарын кэтэрдэн дэлби өйдөбүнньүк хаартыскаҕа уһуллулар. Дугуйдаан бу кэмҥэ саха буолан баран омугум төрүт таҥаһын илдьэ кэлбэтэҕим сыыһа эбит диэн өйдөөтө. Кини бэйэтин омугун тылынанөһүнэн, сылгытынан эрэ буолбакка, өссө төрүт таҥаһынан кэрэһилии сылдьара быдан атын уонна ураты көстүү буолуох эбит.
Биир күн бүрээттэр уолаттары Иволгатааҕы дацаҥҥа илдьэн Пандито Хамболама Аюшеев диэн Россия буддистарын баһылыгын кытары билиһиннэрдилэр. Лама Аюшеев, итинник үрдүк сололоох киһи диэтэххэ, сүрдээх судургу, кэпсэтинньэҥ буолан биэрдэ. Кини уолаттар айаннарын туһунан үгүһү сураста, ол кэннэ буддизм туһунан эмиэ балай да сырдатта. Дугуйдааннаах биир күннэрэ олус кэрэхсэбиллээхтик бу Иволгатааҕы дацан иһигэр ааспытын билбэккэ да хааллылар. Бу күннэрин биир умнуллубат түгэнинэн уолаттары ааспыт үйэ маҥнайгы аҥаарыгар олохтон туораан баран, күн бүгүнүгэр диэри этэсиинэ сытыйа илик ДашиДоржо Итигэлов тыыннаах мэҥэтигэр сырытыннарбыттара буолбута. ДашиДоржо өлүгэ сытыйбатын кистэлэҥэ күн бүгүн үгүс мөккүөрү таһаарарын туһунан иһиллэр. Учуонайдар, анал үөрэхтээх дьон үөрэтэн баран, этиттэн сытыйбытымыйбыт сыт кэлбэтиттэн улаханнык бэркиһээбиттэр, кырата суохтук дьиксиммиттэр даҕаны. Дэлэҕэ, бу XII Пандито Хамболаманы «Нетленный» диэн аатыахтара дуо?! Бу дацаҥҥа аан дойду араас муннугуттан анаан алгыс ыла диэн сыл ахсын үтүмэн үгүс киһи кэлэн барар.
Ити курдук Лама Аюшеевтыын күнү быһа алтыһан, ытык киһиттэн айаннарын алҕатан баран уолаттар гостиницаларыгар төнүннүлэр. Дугуйдаан «бу күнү үйэм тухары умнубатым буолуо» диэн санааҕа кэллэ.
Москубаҕа айаннаан иһэр аттаах сахалар манна кэлбиттэрин истэн, суруналыыстар эмиэ суугунаһа түспүттэрэ. Эчи, кэпсэтиэн баҕалаах элбэҕэ да бэрт. Ол иһин сүбэлэһэн баран Нуучча географияҕа уопсастыбатын олохтоох салаата биир күн суруналыыстары ыҥыран улахан прессконференцияны тэрийдэ. Манна дьэ ким тугу кэрэхсииринэн иҥэнтоҥон туран ыйыттылар. Итинник үгүс ылахтаһыыттан уолаттар сылайаллар эрээри, дьону кытары маннык көрсүһүү бырайыактарын биир сүрүн өттө буоларын бэркэ диэн өйдүүллэр. Онон сырыы аайы хатыланар ыйытыктарга кэнники иҥнигэһэ суох хоруйдуурга үөрэннилэр. Дугуйдааннааҕы УланУдэҕэ сылдьар кэмнэригэр, сахалар түмсүүлэрэ арыаллаата, бары өттүнэн күүскөмө буолла.
Уолаттар тэрээһиннэр быыстарыгар куораты кэрийэллэр, аттарын кытары бадьыыстаһаллар. Ол курдук Улан Удэҕэ уон хоннулар. Ити кэмҥэ аттара тото аһаан, быһыылыынтаһаалыын тубустулар. Дугуйдаан кэрийэ сылдьан аттарын түүтүн быыһын атытан көрүтэлээбитэ, саха сылгылара, айылҕалара билэн, ис түүлэрэ быкпыт. Ол аата Дьөһөгөй оҕолоро аны иннилэригэр хайдах да кыһын кэллин – бэлэмнэр.
Улан Удэҕэ бүтэһик күннэригэр уолаттар, эрдэ аттарын аһатан баран, гостиницаларыгар кэллилэр. Бүгүн иллэҥнэр. Айаннарын малынсалын сарсыарда бэриммит буоланнар, ким тугу баҕарарынан дьарыгырыахтаах. Ол да буоллар, арааһа айан тыынын билэннэр эбитэ дуу, хайалара да хосторуттан быкпакка, киэһэ аттарыгар барыахтарыгар диэри утуйарга, сынньанарга сананнылар. Дугуйдаан Мичилинээн биир хоско сыталлара. Күтүөтэ кыратык төлөпүөнүн көрбүтэ буолан баран, мунна тыаһаан, утуйан хаалла.
Дугуйдаан куйаар ситимигэр киирэн киниэхэ суруйар доҕотторун, билэрбилбэт дьонун суруктарыгар хоруйдуу сытта. Дойдутуттан суруйаллара диэн, антах кыһын обургу былааһын ылбыта быданнаабыт. Буолумуна, аны ый аҥаарыттан эрэ ордугунан Саҥа дьыл тирээн кэлээри турар. Дьонун ыытар хаартыскаларын көрөн, уол дойдутун, Өймөкөөнүн олус аҕынна. Биир хаартысканы арыйбыта, аҕалаах быраата үүтээҥҥэ олороллоро көһүннэ. Тимир оһох кытыаста умайа турара уолу хайдах эрэ дьонун таһыгар баар, ханна да барбатаҕын курдук турукка киллэрдэ. Ити сытан нухарыйыах курдук буолан истэҕинэ, били инстаграмыгар «доҕорун» суруга кэллэ диэн төлөпүөнэ дырылыы түстэ. «Дьэ эрэ, тугу суруйдуҥ бу сырыыга?» – диэт, Дугуйдаан Nick суругун арыйда. Киһитэ «Па, Иркутскайга да тиийэ илик эбиккит дуу» диэн баран, хараҕыттан уута бычалыйан тахсыбыт сирэйи букатын сэттэни сыбаабыт. Дугуйдаан билигин аҕай нуктуох курдук буолбута биирдэ симэлийэн хаалла, киҥэнаара барыта холлон кэллэ. Этэҥҥэ Сахатын сиригэр эргилиннэҕинэ, хайаан даҕаны ити киһини буллаҕына сатаныыһы. Nick суруйбут хас биир тыла барыта сүлүһүннээх кэриэтэ уолу кэлин дэлби кынньыыр, араастаан хаарыйар. Күн сарсын айаҥҥа турунаары сылдьар буолан, нэһиилэ уйда уонна киһитигэр тута хардарбакка, «өссө тугу суруйар эбитий» диэн кэтэһэн көрдө. Уола online олорор эрээри, тоҕо эрэ иккистээн суруйбата. Арааһа, кэһэттим дии санаан уоскуйдаҕа.
Дугуйдаан уута көтөн хаалан, сыта сатаан баран эбэҕэ киирэргэ сананна. Балай эмэ халыҥнык таҥнан, биир беляш баарын ылан Байкал кытыытыгар аадьуо хааман тиийдэ. Эбэ тыала сытыыта, салгына чэбдигэ сүр этэ. Аҕалбыт аһыттан быһыта тыытан кытылга ууран баран, тэйиччи соҕус турар соҕотох ыскамыайка баарыгар тиийэн олордо. Бу олорон улуу эбэни көрдөҕүнэ, үөс диэки дьэргэлгэн оонньоон, били үҥкүүлүү сылдьар Янжиматыгар майгынныахча буолан ылаттыыр. Айылҕа кистэлэҥэ бэйэтэ абынхомуһунун арыйардыы, «өссө көр, өссө көр, сотору көстүөҕүм» диэбиттии, уол санаатын мантан кыйдаан, ыраах Өймөкөөнүн ытык сиригэр, Дьэкэйигэр, илдьэ барда. Эмискэ ийэтин ыллыыр куолаһа иһиллэргэ дылы буолла. Дугуйдааннаах оҕо эрдэхтэринэ ийэлэрэ Өрүүнэ эбээннии араас биһик ырыаларын ыллыыра. Уол бу олорон санаатаҕына, ийэтэ кыргыттарын барыларын бэйэтин тылыгар үөрэппит эбит. Оттон уолаттарыттан тоҕо эрэ үөрэтэллэрин, булгуччу билэллэрин эрэйбэт курдуга. Ол оннугар эдьиийдэрэ, балтылара бары эбээннии билэ, кэпсэтэ улааппыттара. Уол итини эрдэ буолуохтааҕын курдук ылынар бэйэтэ, билигин эмискэ дьиктиргээн кэллэ. Бурятияҕа киириэхтэриттэн ыла кэпсэппит дьоно, ордук чуолаан саастаах өттө, уолаттартан «төрүт тылгытын билэҕит дуо» диэн ыйыта көрсөллөр. Онтон сыыйа билсэн баран, кырдьаҕастар тылбыт сүтэн эрэр диэн үгүстүк айманалларын истибиттэрэ. Ити кэпсэтиилэр кэнниттэн Дугуйдаан «сахалар тылбытынөспүтүн быдан харыстаан илдьэ сылдьар эбиппит» диэн түмүккэ кэлэ сылдьар. Ити санааларын барытын ситимнээбитин кэннэ, эмиэ ийэтин ыллыыр куолаһа иһиллэн кэллэ. Хоруй бу баар диэбиттии, уол хараҕа эмискэ сырдыы түстэ уонна «Ээ, ол иһин даҕаны! Төрүт тылы ийэ тутар эбит ээ. Ол иһин ийэ тыл диэтэхтэрэ дуу?!» диэн санаа өйүгэр чаҕылҕанныы күлүм гынан ааста. Уол омунугар ойон турда. Ийэтигэр исиһиттэн махтана санаата. Көр эрэ, өйдөөх дьахтар ити курдук омугун тылын харыстаан, ийэ буолар оҕолоругар иҥэрэн, салгыы тарҕата турара мындырын! Кинини итинник үөрэппит буоллахтара дуу? Эбэтэр түҥ былыргыттан тымырын устун ууруллубут кистэлэҥ билиитэ эбитэ дуу? Хайатын да иһин, өбүгэҕэр итинтэн ордук күндү бэлэҕиҥ, арааһа, суоҕа эбитэ буолуо…
Былыр түүрдэр аҕыйах ахсааннаах бөлөхтөрө, сэриилэһэн кыайтардахтарына, дьахталларын сэриилээбиттэргэ утарыласпаттарыгар соруйаллара диэн ахтыллар. Ол курдук, түүр дьахталлара тутуллан баран, онтон сыыйа ойох тахсан оҕолонон, ол оҕолорун «эһиги төрдүгүт атын биис омук» диэн иитэр үгэстээхтэр эбит. Бу оҕолор улаатан, бууттарын этэ буһан, систэрин этэ ситэн, кырыылаах кылыһы тутан атахтарыгар турдахтарына, аҕаларын урууларын имири кыдыйаллара эбитэ үһү. Ити курдук кыраларыттан атын биис буолалларын билэн улаатаннар, эрдэттэн олоххо тардыһыылара быдан сытыы буолара диэн сэһэн хаалбыт.
Арай, Байкал эбэ долгуннара түллэтүллэ түһэн, биир кистэлэҥи өйдөөтүҥ диэбиттии, дьэргэлгэнин тэйиттэр тэйитэн испитэ. Итинник санаалартан саҕыллан, Дугуйдаан толкуйа аны кыыһыгар Дианаҕа тиийбитэ. Дианата сахалыы ыраастык саҥарбат. Кини алтыһар доҕотторо эмиэ бары кэриэтэ нууччалыы чубугуруу сылдьар оҕолор. Дугуйдаан итинтэн сылтаан биирдэ эмэ кыыһыгар тэһэ баран кыыһыран кэлэр идэлээх. Аҕа буоларын быһыытынан биллэн турар оҕолоро сахалыы билэр, саатар кэпсэтэр буолуохтарын баҕарар. Хата Дархана ити өттүгэр маладьыас. Кини бэйэтэ төрүт тылын билэ сатыыр, ардыгар олус уустук тыллары саҥаран, төрөппүттэрин үөрдэр идэлээх. Арай эмискэ эбэ тыала үрэрэ налыйан, долгуна намырыы түстэ. Ону кытары Дугуйдааҥҥа салгыы дьикти санаа кэллэ. «Оҕону мөҕөн иитиэхтээҕэр, иһирэхтик кэпсэтэн көрөр киһи хайыа эбитэ буолла?». Ити санаа кинини аны кыыһын кытары эйэҕэстик кэпсэтэргэ угуйда. Оо, Байкал, Байкал, киһи хараҕа туолар, санаата уһуктар улуу эбэтэҕин ээ…
Дугуйдааннаах Улан Удэттэн хоҥноллоругар аттара уһуктаах боккуоптардаах айаннаатылар. Итинник боккуоптары ат туйаҕа халтарыйбатын диэн кэтэрдэллэр. Кинилэр мантан антах тиийэн сынньаныахтаах сирдэрэ – Иркутскай куорат. Онно кинилэри кытары Саҥа дьылы көрсө диэн дьонноро кэлиэхтээхтэр. Ол эбэтэр оҕолоро уонна күн ахсын ахтарсаныыр тапталлаах кэргэттэрэ. Дугуйдаан – Катята…
Иркутскай Улан Удэттэн 400 биэрэстэ. Уолаттар суоллара улахан айан суолунан барар. Онон эмиэ сэрэхтээх. Улахан массыына сырыыта күүстээх уонна ол аайы манна дойдулара буолбатах, хайа да суоппар бытаарыа, аттаахтар сылдьаллар диэн сэрэниэ суоҕа. Арай аттар барахсаттар, 4000 килэмиэтири айаннаан, син үөрэммит курдуктар. Бастаан айаҥҥа туруналларын курдук сиргэммэттэр уонна төһө кыалларынан суол кытыы өттүн тутуһа сатыыллар. Онон уолаттар арыый эрэхтурах сылдьаллар.
Айанньыттар аара хонохоно, сирдэрин аҥаарын баран Переёмная диэн тимир суол улахан станциятыгар тиийдилэр. Манна аттарын боккуоптарын хат чиҥэтэн биэрэр соруктаахтар. Костялаах хонук сирдэригэр тиийэллэрэ өссө да аҕыйах биэрэстэ баар. Ол да буоллар уолаттар, аттары сордообокко, бэйэлэрэ иккиэн түөрт аты түҥнэрэн, боккуоптарын тууран, оскуоматын атын сиринэн иҥиннэртээн кэбистилэр. Боккуоп иилэргэ илиилэрэатахтара барбыт, үөрэммит.
Ахсынньы 19 күнүгэр Бурятия Өрөспүүбүлүкэтиттэн тахсан, Иркутскай уобалас сиригэр үктэннилэр. Уолаттар аартык кыраныыссатыгар тохтоон, ааспыт сирдэригэр, үтүө дьоҥҥо бүрээттэргэ махтанан уонна саҥа киирбит сирдэриттэн көҥүл ылан сирдэрин аһаттылар, олохтоох иччилэри күндүлээтилэр. Бу кэмҥэ тунал маҥан хаар тохтоло суох үллүктүү турара. Уолаттар кыраныысса таһыгар табыгастаах сири булан аттарын өртөөтүлэр, манна хонорго сананнылар. Айаннара барыта этэҥҥэ баран иһэр эрээри, аттарын аһылыга эмиэ чарааһаан эрэр. Дугуйдаан суоттаан көрбүтэ, отторо аны бэккэлээтэҕинэ икки күн тиийиэхтээх. Мантан Иркутскай куорат өссө да тэйиччи – балтараа сүүс биэрэстэ кэриэтэ. Онон отторун кэмчилээтэхтэринэ табыллар курдук. Уол санаатын түһэрбэт. Хайдаҕын да иһин, үрэх баһа, ойуур быыһа буолбатах, аттыларыгар тимир көлөлөрө баар. Кыһалҕа тирээтэҕинэ, оту хантан баҕарар атыылаһан булар кыахтаах курдук саныыр.
Нөҥүө күн сарсыарда эрдэттэн айаннарыгар турунан, киэһэ хойутуу Слюдянка диэн куоракка тиийэн хоннулар. Слюдянка аата да этэринии, улахан сүлүүдэ саппаастаах Россия биир промышленнай куората. Уолаттар Слюдянкаҕа тыаһаууһа суох, биллибэккэкөстүбэккэ биир хоноот ааһа турар санаалаахтар. Киэһэ гостиницаларыгар сыттахтарына, ресепшентэн «эһигини көрдүүллэр, дьон кэллилэр» диэн аллара ыҥыран ыллылар. Дугуйдааннаах саалаҕа түспүттэрэ, төрүт билбэт бүрээттэрэ кэлэн тураллар эбит. Билсибиттэрэ, Тункинскай оройуонтан кэлбит этилэр. Тунка оройуона Дугуйдааннаах айанныыр аартыктарыттан туора сытар, онон таарыйбат сирдэрэ. Бу дьон Дугуйдааннаах тустарынан истэн, анаанминээн билсэ, тылларынөстөрүн истэ диэн кэлбит этилэр. Буоларын курдук, бүрээттэр илии тутуурдаах сылдьаллар. Ол курдук аттарга биир рулон күөх от уонна алта куул эбиэс аҕалбыттарын билэн, биһиги дьоммут сүргэлэрэ көтөҕүлүннэ, бүрээттэргэ ытыктабыллара өссө үрдээтэ. Бу ис сүрэхтэриттэн Слюдянка куоракка кэлэн, уолаттары көрдөөн булбуттарын көрүҥ, өссө кэһиилээхтэр! Уолаттар тута таҥнан, бары көньүүһүнэҕэ айаннаабыттара. Тунка оройуонун ыччаттара, Дугуйдааннаах олус уһун уонна ыарахан айаҥҥа туруммуттарыттан улаханнык сөҕөллөрүн уонна бэйэлэрэ эмиэ аттаах дьон буолан киэн тутталларын туһунан кистээбэккэ билиннилэр. Онтон миэстэтигэр сиэртуом толорон баран, олохтоохтор сахалары билэр дьонноругар ыҥыран илдьэн аһаттылар. Манна икки ыаллыы омук дьоно сүрдээх истиҥник кэпсэттилэр. Буоларын курдук, үксүн сылгы, итэҕэл, сируот туһунан. Ити курдук билсэнкөрсөн, ирэхоро кэпсэтэн баран, бүрээттэр сахалар айаннарыгар алгыс тылларын анаан, «олох, баҕар, өссө хаһан эмэ алтыһыннарыаҕа» диэн баран, дойдуларыгар Тункаҕа айаннаатылар. Онтон Дугуйдааннаах көньүүһүнэҕэ төннөн, рулон отторун хайытан, массыыналарыгар ыга симэн кэбистилэр уонна быыһынан кууллаах эбиэстэрин эмиэ батардылар. Ити курдук сарсыҥҥы айаннарыгар барыта бэлэм буолла. Соһуччу көмө кэлэ турара уолаттарга айаннара алгыстааҕын биллэрэр курдук. Онтон бары да үөрэллэр, кэпсээнипсээн, саҥаиҥэ бэйэлэрин икки ардыларыгар хойдо түһэр.
Бүрээттэр ити курдук уолаттар айаннарын тухары олус сылаастык уонна чугастык сыһыаннастылар, кыахтара баарынан көмөөйөбүл буолан истилэр. Дьөһөгөй Айыы ити курдук хаһан да сирэй көрсүбэтэх дьону бэйэтин сэргэтин тула түмэ тардан, биир ситим буолалларыгар сирдиир эбит. Араас аныгы техника үйэтигэр киһи аймах салгынынан дайар, уунан устар араас ааллары баһылаатар даҕаны, сылгылаах киһи билигин даҕаны тыа сиригэр улахан ытыктабылга сылдьар. Сылгы иитиитэ, көрүүтэхарайыыта, саханы эрэ буолбакка, бары сыһыаннаах омуктары олоххо көрүүлэрин уларытар, айылҕаны кытары ситимнэрин күүһүрдэр.
Ахсынньы 24 күнэ. Иркутскай куорат. Уолаттар этэҥҥэ, туох да быһылаана, харгыһа суох Иркутскайга кэллилэр.
1661 сыллаахха Иркут эбэ кытылыгар Яков Похабов баһылыктаах нуучча хаһаактара остуруок туппуттара. Оччолорго манна тывиннар уонна бүрээттэр олороллоро. Похабов нуучча ыраахтааҕытыгар суругар остуруок тутарга уонна чугас эргин бурдук ыһарга, дьон олороругар быдан табыгастаах сир диэн дакылааттыыр. Ханна да буоларын курдук, остуруок маҥнайгы дьиэтин өһүөтэ түстэ да, сыыйа ол дойду тэнийэн, сайдан, куорат буолан барар. Иркутскай олус дириҥ историялаах. Билигин Сибиир биир бөдөҥ куорат буолан, чэчирээн олорор. Нэһилиэнньэтин ахсаана алта сүүс тыһыынчаттан быдан тахса…
Айанньыттар чуумпу олохторо Иркутскайга кэлиэхтэриттэн эмиэ күөстүү оргуйа түһэр. Билигин кинилэри билбэт киһи диэн суоҕун кэриэтэ. Аттаах уолаттары Иркутскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын института көньүүһүнэ булан, аһылыктарын тэрийэн, сөптөөх эйгэни бэлэмнээн көрүстэ. Ону сэргэ уолаттар дойдуларыттан «Махтал» ресторан хаһаайыттара Лукиннар үбүнэнаһынан, ат аһылыгынан улахан көмөнү оҥордулар. Владимир Федоров көмөтүн туһунан сырыы аайы ахтыах кэриэтин, кини өйөбүлэ уолаттары кытары айаннарын тиһэҕэр диэри сылдьыаҕа диэн кэбиһиэххэ. Владимир Юрьевич бэйэтэ уолаттарын көрсө диэн Иркусткайга эмиэ кэлбит. Итинник улахан өйөбүллээх буолан уонна атын да биир дойдулаахтарын, араас тэрилтэлэр көмөлөрө биллэ эбиллэн иһэрэ кынаттарын кытаатыннарар. Дьон кинилэри сыалларын ситиһиэхтэрэ диэн эрэллэрэ ол аата күүһүрэн иһэр. Куолулааччы, төттөрүнү саҥарааччы ахсаана аҕыйаабыта эрээри, оннук тыллаахөстөөх, санаалаах дьон син биир бааллара.
Саҥа дьыл иннинэ Дугуйдааннаах Мичилгэ оҕолоро, кэргэттэрэ кэлбиттэрэ. Уолаттар иккиэн, сыл аҥаарыттан ордук дьоннорун көрбөтөх буолан, үгүс тэрээһиннэрин көһөрөн, ахтылҕаннарын таһааран, дьиэ кэргэн тапталын сылааһыгар угуттаннылар. Дьонноро кэлиэхтэрин иннинэ төрдүөн биир квартираны куортамнаан олорбуттара. Онтон эмискэ эбиллэ түһэннэр, Костялаах Миша гостиницаҕа көстүлэр, онтон икки ыал буолан өссө биир хостоох дьиэни куортамнаатылар. Манна син уһуур былааннаахтар. Уолаттар дьоннорун кытары ый да олороллорун сирбэттэр. Көрсүбэтэхтэрэ быданнаабыт буолан, мэлдьи дьиэ кэргэттэринээн бииргэ сылдьыахтарын эрэ баҕараллар. Төһө да тустуһунан дьиэлэргэ көстөллөр, күн ахсын бары көрсөн, куораты кэрийэллэр, араас тэрээһиннэргэ сылдьаллар. Иркутскай куоракка киһи көрөрө баҕас дэлэй. Ордук оҕолор дуоһуйуохтарыгар диэри күүлэйдээн, сырылаан, хатыыскалаан, оонньоонкөрүлээн аҕай биэрдилэр. Бары ахтыспыттара да сүрдээх. Күн биллибэккэ ааһар. Оннук саҥа 2022 сылы бары бииргэ көрсөн, эргэ сылларын үйэсаас тухары умнуллубаттык өйдөрүгэр хатанар гына атаардылар. Биллэн турар манна кинилэри кытары солбуллубат аргыстара, киэҥ аартыктарын атастара Костялаах Миша эмиэ бааллар.
Уолаттар аттарын күҥҥэ иккитэ аһаталлар, ол быыһыгар син биир онноманна ыҥырыллан араас көрсүһүүлэргэ сылдьаллар. Иркутскайтан чугас Шелехов диэн куоракка тиэйэн илдьэн, «ШелеховТВ» телеханаалга устан, интервью ылан балай да улахан репортаж оҥорон таһаардылар.
Уолаттар айанныыллара чугаһаан, сыыйа малларынсалларын хомунан бардылар. Дархан аҕатын күн ахсын батыһа сылдьар. Дугуйдааннаах тугу тутталлар да, уол барытыгар илинкэлин түсүһэн иһэр. Аҕата уолугар «биһигини кытары барыс» диирэ буоллар, арааһа, үөрүүнү кытары барсыан да сөп курдук.
Иркутскайтан уолаттар Красноярскайга тиийиэхтээхтэр. Бу айаннарыгар Владимир Федоров эмиэ бэлэх оҥорон соһутта. Ол курдук, Владимир Юрьевич кэпсэтэн, «Сахаэкспоцентр» үбүлээн, уолаттары Москубаҕа диэри арыаллыыр сабыссаҥа «ГАЗ Соболь» массыынаны атыыластылар. Бу иннинэ малларын, отторун, бурдуктарын «Тойота Гайа» массыынаҕа симэ сылдьыбыттара. Кыра массыынаҕа үс сэнтиниэрдээх биир рулону симтэххэ, Костялаах Миша нэһиилэ баталлар. Олорор сидиэнньэлэрин иннигэр ыбылы анньан, суоппар киһиэхэ ыытарыгар эрэйдээх. Уолаттар баар оту барытын симэ сатыыллар, от хааларын, ордорун оннуттан сөбүлээбэттэр. От диэн кинилэр маҥнайгы кыһалҕалара. Саҥа көлө кэлэн, «Тойоталарын» Иркутскайга хаалларарга быһаарыннылар. Аны «Газельга» анал арыалдьыт суоппардаахтар. Онон уолаттар маастара эмискэ табылла түстэ. Дугуйдаан дьонугарсэргэтигэр барыларыгар махтана саныыр, аал уоту отунна да, кинилэр дьиэ кэргэттэрин, үлэлэринхамнастарын туһугар алгыс тылларын аныыр.
Иркутскай уобаласка сылдьар кэмнэригэр айанньыттар бэйэлэрин уонна аттарын хонугун, аһылыгын тылланан туран олохтоох урбаанньыттар уйуннулар. Сорох дьон Дугуйдааҥҥа «харчылаах буолан баран көмөлөһүмүнэлэр» диэн суруйаллар. Дьиҥэр, ити төрдүттэн сыыһа. Манна киһи ис туруга, олоххо көрүүтэ, төбөтүн олоруута сирдиир. Үгүс харчылаах, улахан кыахтаах эрээри тылтан дьыалаҕа тиийэр киһи олоххо сэдэх буолар. Ол сиидэ кэнниттэн көмөлөһүөн сөптөөх тарбахха баттанар ахсааннаах киһи хаалар. Сиидэ хараҕа сүрдээх киэҥ, чахчы дьиҥнээх улахан киһи эрэ ордор.
Биир күн Дугуйдаан Катятынаан күүлэйдии бараары оҥоһуннулар. Кэргэнэ таҥнар кэмигэр уол таһынааҕы маҕаһыыҥҥа таҕыста. Катя онно кэлиэхтээх. Маҕаһыынтан уу атыылаһан баран, онуманы көрөистэ сырыттаҕына, инстаграмыгар «атаһа» Nick суруйар: «Мин тугу да өйдөөбөтүм! Эһиги тугуй, итиннэ дьон ыытар харчытыгар сынньана сылдьаҕыт дуу? Бырайыаккытын уопсайынан тохтоторгут ордук буолсу. Итинник пиардана сатыысатыы айаннаабыт да диэн!!! Ити Владимир Федоров эмиэ эһиэхэ пиарданар эрэ. Билигин дьон бары итинник буолбуккут! Стыдно!!!»
Дугуйдаан, итини ааҕан баран, эмискэ исиһиттэн абаран кэллэ. Киһитэ online эрдэҕинэ, бу сырыыга, дьэ, тута хоруйдуурга сананна.
«Биһиги сирэй билистэхпитинэ табыллыыһы. Эйигин маҥнай көннөрү саҥаран баран уоскуйуо дии санаабытым, арахсыбат киһи буоллуҥ. Миэхэ ааккынсуолгун суруй эрэ. Саха сиригэр тиийдэххэ, көрсүллүө. Ааспыт сырыыга…» диэн этиитин ситэ суруйа илигинэ, Катята киирэн кэллэ.
– Чэ, мин бэлэммин, бардыбыт.
– Тохтоо, манна биир киһиэхэ эппиэттиим, ол кэннэ барыахпыт, – диэтэ. Катя, Дугуйдаан сирэйэхараҕа уларыйбытын көрөн, чугаһаата уонна уол кимниин суруйсан бу үлүгэр тимир тириитин кэтэн турарын көрдө.
– Кимий бу? – наҕыл куолаһынан ыйытта.
– Дьэ биир баар. Айанныахпытыттан араас куһаҕаны барытын суруйар.
– Саха дуо?
– Саха!
– Ээ, эппиэттээмэ, Дугуйдаан, тоҕо итинник дьон аайы ньиэрбэҕин барыыгын? Сырыттын.
– Эн билбэккин, кини тугу суруйарын, – уол сатаан суругун этиитин түмүктээбэккэ, сордоно турда.
– Аҕал төлөпүөҥҥүн, барыах күүлэйдии, аны икки чааһынан прессконференцияҕа бараҕыт буолбат дуо. Баран онно тугу кэпсииргин толкуйдуохха. Маннык арааһы саҥарар дьону умнан кэбис. Кырдьык этэбин, бардыбыт, – диэт, кэргэнин төлөпүөнүн туура тутан ылан сиэбигэр уктан кэбистэ уонна бэрт эйэҕэстик мичээрдээн, уол уордайбытын тута симэлитэн кэбистэ.
– Таах даҕаны сөпкө этэҕин. Сырыттын, сордоох киһитэ, – диэт, уол Катятын сиэтэн, таһырдьа тахсан паарка диэки оргууй хаамса турдулар.
Уолаттар дьоннорун кытары арахсар кэмнэрэ, айаннарыгар турунар күннэрэ тиийэн кэллэ. Иркутскайга бүтэһик түүннэригэр Дугуйдаан оҕолорун, кэргэнин кытары торт сиисии түүн хойукка диэри онуманы сэлэстилэр. Уол оҕолоругар бэйэтин оҕо эрдэҕинээҕитин, төрүттэрин, аҕата кинини хайдах үөрэтэрин туһунан кэпсээтэ. Дархан итини барытын болҕойон истэн олордо. Кини аҕата сарсын айанныырын билэн, санаан кэллэҕинэ, хараҕыттан уухаар тахса сыһар. Уолчаан ону нэһиилэ кыана туттан олорор. Кинилэр, билигин эмиэ биллибэт уһун кэмҥэ арахсалларыттан бары да куттарасүрдэрэ айманар. Ол да буоллар Дугуйдаан киһи көрсүөтүк, биир кэм дьарыктаах сырыттаҕына сыл – ый, ый – хонук буолар диэн оҕолорун уоскута сатаата. Диана аҕатыттан төрүт арахпакка, ыга кууһа сытан утуйан хаалаахтаата. Дьоно бары утуйбуттарын кэннэ, Дугуйдаан сытан эрэ айыыларыттан кини суоҕар саамай чугас дьонун көрөистэ, харыстыы, араҥаччылыы сылдьалларыгар көрдөстө. Кини билигин ыйга тиийбэтэр даҕаны, дьонун кытары олус кэрэ, умнуллубат үтүө күннэри тэҥҥэ атаарбытыгар махтана саныы сытта.
Сарсыарда эрдэ уол будильник тырылыыр тыаһыттан уһугунна. Биэс аҥаар чаас буолбут. Оҕолорун уһугуннарымаары сэрэнэн оронтон оронон турбута, Катята аһын бэлэмнээн, кини турарын күүтэ таарыйа кофе иһэ олорор. Уол, кэргэнин иэдэһиттэн сыллаан ылаат, суунар хоско ааста. Айаныгар барарга бэлэмнэнэн, кэргэнин таһыгар тиийэн остуолга олордо.
– Оҕолор утуйдуннар, кэбис, аны сайыһыахтара, – диэт, Дугуйдаан мичээрдээн ылла.
– Аскын үрүсээгиҥ үөһээ өттүгэр уктум. Суунар тээбириннэриҥ ити ойоҕос сиэбигэр бааллар. Онтон суолга уурар алаадьыҥ ити тас хаҥас сиэбигэр.
– Булуоҕум.
Уол сылаас кофетын сыпсырыйар уонна салгыы тугу оҥоруохтааҕын толкуйдуур.
– Дугуйдаан, көр эрэ мин диэки, – Катя нарын куолаһынан толкуйа букатын ыраах сылдьар кэргэнин ыҥырар.
– Тугуй, доҕор?
– Кытаатан сэрэнэн-сэрбэнэн сылдьаарыҥ. Суол кытыытынан айанныыргытын саныы-саныы куттанабын.
– Сэрэнэн бөҕө буоллаҕа. Ити туһугар долгуйума. Син баччаҕа диэри этэҥҥэ кэллибит дии. Оннук айаннаан иһиэхпит буоллаҕа, – уол кэргэнин уоскута сатыыр.
– Буолбутун да иһин, син биир сэрэнээриҥ. Манна Саха сирэ буолбатах. Араас түргэн айаннаах улахан массыыналар баар буолуохтара. Хараҥаҕа эҥин төрүт айанныы да сатаамаарыҥ. Сөп?
Бу кэмҥэ уол төлөпүөнэ тырылаата. Аллара дьоно хайыыүйэ кэлэн, массыыналарыгар кэтэһэ олороллорун биллэрдилэр.
– Чэ, мин айаннаатым. Эһиги этэҥҥэ олорооруҥ. Барыта үчүгэй буолуоҕа. Айыыларбыт биһиги диэкилэр.
Онтон уол төлөпүөнүн сиэбигэр уктубутун көрөн, Катя эмискэ Дугуйдааны кууһан ылла уонна ыытыан баҕарбат курдук бэйэтигэр ыга тардан олордо. Дугуйдаан кэргэнин оройуттан имэрийэн, уураан баран, киэһэ хонук сирдэрин буллахтарына сибээскэ тахсыах буолан, сонун кэтэн таһырдьа тахсан истэҕинэ, аны кыыһа Диана уһуктан кэллэ. Диана аҕата барарын эрэрин эмискэ өйдөөн, оронуттан ойон турда да, сүүрэн тиийэн эмиэ ыга кууһан ылла. Уол кыыһын дэлби сыллаан, хараҕыттан тахсыбыт уутун сотон, быраатыныын ийэлэрин харыстыы сылдьалларыгар сорудах биэрэн баран, хоһуттан таҕыста. Кыргыттара, олоҕун икки кэрэчээн сүрүн сүүрүктэрэ уолу харах уулаах ааҥҥа атаара хаалаахтаатылар. Дугуйдаан, лифкэ киирэн баран, уоскуйа таарыйа өрө тыынна. Киниэхэ дьонун кытары бырастыылаһыы олус ыараханнык бэрилиннэ. Хата, ону уйда. Онтон олоҕо, айана оннугун өйдөөн, тута хомулла түстэ да, суолун туһунан толкуйдаан барда.
Арахсыы хабархай амтана
Дугуйдаан дьонуттан арахсан баран, атыгар олорон эрэ баран биирдэ арыый уоскуйда. Хоҥоро иннин диэки дьүккүөрдээхтик баран иһэрэ уолга айанын сүрүн сыалын өйдөтөн ис санаатыттан таһаарда, болҕомтотун онно туһаайда. Ол да буоллар Дугуйдааны Катятын уонна оҕолорун хаалларбыта санаатын син биир аалар. Оттон ийэ киһиэхэ хайдах буолуой – эрин биллибэт болдьохтоох, сыыһа тутуннахха түөрт уон түөрт моһоллоох айаҥҥа ыытара. «Чэ, ол да буоллар оҕолорум ийэлэрин кытары бааллар. Барыта этэҥҥэ буолуоҕа» диэн уол бэйэтин уоскутуна саныыр.
Ийэ таптала диэн ураты күүс. Ону аҥаардас киһи аймах олоҕун номоҕо эрэ туоһулуур буолбатах. Ийэ оҕотугар таптала кыпкыра күүдээхтэн саҕалаан, аарыма хагдаҥ эһэҕэ тиийэ көстөр. Ол бэйэтэ үөскэтэн, төрөтөн таһаарбыт ыамата кини тус бэйэтин сорҕото буоларыттан эбитэ дуу?! Итини ким кэмниирэ, тугунан холуура буолуой?
Реас Кулаковскай «Аҕам олоҕо» диэн аҕатын Өксөкүлээх Өлөксөй туһунан ахтыысэһэнигэр тойон кыыл уонна мохсоҕол күөн көрсүбүттэрин туһунан сүрдээх үчүгэй номоҕу суруйбута. Бу номох Таатта Чычымаҕын Амматыгар Кубалаахха буолбут түбэлтэ. Кэпсэнэр кэмигэр Амма өрүс хаҥас кытылыгар мохсоҕол хаһыс да сылын уйаланар эбит. Онтон биир сыл уҥуоргу кытылыгар, аатырбыт Чибили эбэ туһаайыытыгар аны тойон кыыл көтөн кэлэн баараҕай тииккэ уйа туттубут. Икки кыырай халлаан тыҥырахтаах кыыллара биир сыл иллээхтик сайылаабыттар. Нөҥүө сылыгар Акыйаас диэн олохтоох киһи, мохсоҕол уйатын аннынан ааһан иһэн, уйалаах көтөрдөр оҕолоро тоҕо эрэ чуумпуларын, саҥаиҥэ таһаарбаттарын дьиктиргээбит. Акыйаас «баатыгарын, тутуталаан кэбистэҕэ дуу?» дии санаабыт, абааһы көрбүт. Ол курдук отуутугар тахсан, сынньана таарыйа ымдаан иһэ олорбут. Арай, ол олордоҕуна, эмискэ мохсоҕол кыыл көтөн кэлэн уйатыгар быытырҕаабыт даҕаны, кыланакылана кими эрэ ыҥырар курдук көтө сылдьыбыт. Өрөтөр буолбатах, ол мохсоҕолго иккис мохсоҕол кылыбырайан кэлэн кыттыһа түспүт. Халлааҥҥа холбоһоот, маҥнай иккиэн уу чуумпутук көтөн баран, эмискэ доҕор, энэлийээнэлийэ уйаларын тула хаста да эргийэ көппүттэр. Акыйаас иһиттэҕинэ, көтөрдөр иккиэн бырастыылаһар курдук чыҥырҕаспыттар. Онтон куһугуруу түспүттэр да, иккиэн кыырай хааллааҥҥа өрө көтөн тахсыбыттар уонна уҥуоргу баараҕай тииккэ баар хотой уйатын үрдүгэр тиийэн элиэтээбиттэр. Сымыыт баттыы сыппыт тойон кыыл, уйатыттан оронон туран, тиит модьу лаабатыгар тахсан олорбут. Мохсоҕоллор, ону көрөөт, иккиэн абасата уотун түһэрэн, өссө үрдүккэ кыырайан, мэҥэ халлаантан күүс көрдөһөн, хотойу кыргыһыыга ыҥырар курдук кыламмыттар. Онуоха хотой аргыый тиититтэн тэбинэн, Амма өрүс үрдүнэн көтөн сабырыйбыт. Инньэ гынаатын кытары үөһэ мохсоҕоллор кынаттарын тыаһа курулуу түспүт да, халлаан хайа барыар диэри хабыр тыас хабарыттыбыт уонна иккиэн утуусубуу чаҕылҕанныы таҥнары сатыылаан түһэн иһэллэрэ эрэ көстөн хаалбыт. Онтон эмискэ «пуус» гынар тыас иһиллибит да, хотой кынатын сараппытынан биирдэ Амма эбэ уута өрө ыһыллыар диэри күөдэллэнэ түспүт. Оттон атыыр мохсоҕол өрө дайан тахсан, сүүрүк устун барсан иһэр өлбүт хотой үрдүнэн соҕотоҕун элиэтии сылдьыбыт. Акыйаас тыһы мохсоҕолу көрө сатаабыт даҕаны, ханна барбыта, хайа диэки көппүтэ биллибэтэ үһү. Акыйаас, тойон кыыл уҥуоҕун тутаары, кытылга устан тахсарын кэтэһэн турбут. Ол тухары мэҥэ халлааҥҥа соҕотох мохсоҕол көтө сылдьыбыт. Тойон кыыл кытылга тиксибитин кэннэ, аҥаар кынатыттан адаарыччы тутан көтөҕөн таһаарбыта доҕоор, тыһы мохсоҕоло манна баар үһү. Хотой обургу мохсоҕол үөһэттэн киниэхэ дьөлө түһүүтэ, эргийэ охсон, тимир курдук адаарыйбыт тыҥырахтарынан мохсоҕолу уҥуормаҥаар курдарыта ыга харбаан ылбыт. Акыйаас бу икки көтөрү тустуһунан кытылларга уҥуох тутан кистэтэлээн кэбиспит. Эрдэ хотой мохсоҕол сымыыттарын сиэбит эбит. Ону ийэ мохсоҕол, бэйэтин олоҕун толук ууран туран, кыырай халлаан аарыматын, муҥур ыраахтааҕытын тиһэх кыргыһыыга ыҥырбыт эбит.
Ийэ таптала диэн, хор, итинник. Кини туохха да тэҥнэммэт…
Иркутскайтан Красноярскайга диэри тыһыынчаттан тахса биэрэстэ. Уолаттар айаннарын суола Байкал күөл кытыытыттан тус арҕаа диэки салаллар. Арыалдьыт массыыналара кэннилэриттэн батыһыахтаах. Бу сырыыга тимир көлөлөрө улаатан, астарын онно астанар, сорох кэмҥэ онно да утуйар курдук былааннаннылар. Иркутскай «Мост» диэн инженердии чинчийиилэри оҥорор бөдөҥ тэрилтэтэ уолаттар Иркутскай оройуонугар сылдьар кэмнэригэр аттарын аһылыгын, хонугун уйунуох буолан мэктиэ тылын биэрдэ. Онон Дугуйдааннаах олохтоох өйөбүллээх буолан, айаннарын эрэ туһунан саныы истилэр.
Айаннарын суолун сырыыта сатала суох эбилиннэ уонна тимир көлөлөр, сэрэйбиттэрин курдук, куугунаһан олороллор. Маҥнайгы күннэригэр Сибиирдээҕи Усолье диэн бөһүөлэк таһыгар хонон баран, нөҥүө күн айан суолун устун сиэллэрэн истэхтэринэ, эмискэ кэннилэриттэн «Камаз» массыына ситэн кэллэ. Массыына суоппара аттаах дьону көрөн соһуйан туормаһын үктээбитигэр, массыыната халтарыйан туорамаары айаннаан баран, суолтан туора тахсан хаалла. Ол тахсыытыгар кэнники испит Дугуйдааны түҥнэри көтөн истэҕинэ, хата аттара тыыннарын тэскилэтэн, кылмүччү туора ыстанан биэрдилэр. Ол да буоллар итиччэ үлүгэрдээх улахан массыына Хаастааҕы самыытын хаарыйан ааста. Ат хата эчэйбэтэ. Айылҕа оҕолоро барахсаттар, сымсалара бэрт буолан, бу сырыыга бэйэлэрин уонна иччилэрин өлөр өлүүттэн быыһаан ыллылар.
Дугуйдаан атыттан түһэн, төттөрүтаары хаамыталаата. Уолуйбута киниэхэ оннук арыый хойутуу киирдэ. Уол, санаатын түмэн, «Камаз» суоппарын кытта эйэ дэмнээхтик быһаарсаат, салгыы эмиэ суолларын туппутунан бардылар. Итинник быстахха түбэһэн, ыт буола сыстылар. «Катя барахсан, баҕар, сүрэҕэ итини сэрэйбитэ эбитэ дуу?» диэн уол бэйэтин уоскутуна санаата. Ол эрээри кини билигин туох хараҥа дьайыы айаннарыгар орооһон эрэрин билбэт.
Уолаттар аара дьонтон сураһан, эргийэ да буоллар, массыына сырыыта аҕыйах суола баарын туһунан биллилэр. Киэһэ хонуктарыгар олорон сүбэлэһэн баран, ол былыргы аартыгынан, билиҥҥитэ тимир суола сытар сиринэн барарга быһаарыннылар.
Саҥа суоллара эмиэ дьон олорор аартыга эбит. Араас дэриэбинэ, бөһүөлэк бөҕө баар. Ол иһин уолаттар эмиэ бэрт сэргэхтик айаннаан истилэр. Ханна да буоллун, кинилэри үөрэкөтө көрсөллөр, илии тутуурдаан, өттүк харалаан, алгыс тыллаах атаараллар.
Олунньу 10 күнүгэр Дугуйдааннаах Красноярскай кыраай сиригэр үктэннилэр. Иркутскайдааҕы «Мост» тэрилтэлэрэ, эрэннэрбитин курдук, уолаттары уобалас иһигэр сылдьар кэмнэригэр хонуктарын, аһылыктарын барытын уйунна. Бу тэрилтэ, саха айанньыттарыгар итинник сүҥкэн улахан үтүөнү оҥорон, интернет нөҥүө кинилэр айаннарыгар ыалдьа олорооччулар улахан ытыктабылларын ылла. Аны кыраайга киирбиттэрин кэннэ уолаттарга «КрайДЭО» диэн суол оҥорор уонна көрөристэр, өрөмүөннүүр эмиэ биир бөдөҥ тэрилтэ үлэһиттэрэ кэлэн, Красноярскай куоракка диэри арыаллыахпыт диэн соһуттулар. Ити курдук улахан тэрилтэлэр Дугуйдааннаах тустарынан бэйэбэйэлэриттэн истиһэн, болҕомтолорун ууран бардылар. Биһиги дьоммутугар ол барыта эгэ эрэ буоллаҕа. Олохтоох дьону кытары сылдьар быдан эрэллээх даҕаны уонна бу кэмҥэ уолаттар тыллараөстөрө өһүллэн, сыл анараа өттүгэр Өймөкөөнтөн айаҥҥа турбут бэйэлэриттэн быдан атын, сайдыылаах уонна Россия үгүс киһитэ билэр медиа дьон буолан эрэллэр. Дугуйдаан ардыгар онтон эмиэ хайдах эрэ дьаарханар курдук. Били маҥнай үүтээҥҥэ олорон айан туһунан ыраланарыгар маннык буолуо диэн санаан да көрбөтөҕө. Ол эрээри кинилэр сүрүн сыаллара саха атын билиһиннэрии, кини тулуурун көрдөрүү буоллаҕа. Онон уол сүүрүк хоту барсан иһэргэ сананна. Маннык хатаҕалааһын баарын тухары туһанан иһиэххэ буоллаҕа…
Айанньыттар кэннилэригэр 6000 килэмиэтири хаалларан, суолларын аҥаарыттан арыый ордук сири бардылар. Ол да буоллар Москубаҕа диэри билигин даҕана биэс тыһыынчаттан тахса биэрэстэ баар.
Олунньу 22 күнэ. Красноярскай куорат.
Уолаттар куоракка эбиэт саҕана киирдилэр. Аттар туруктара үчүгэй, бэйэлэрэ эмиэ этэҥҥэлэр. Иркутскай Красноярскай икки арда олус сылаалаах айан буолла. Бары да улаханнык илиһиннилэр. Ол да буоллар, ким да чэпчэки суолу күүппэтэ.
Красноярскай куораты 1628 сыллаахха Андрей Дубенскай диэн нуучча хаһаактарын этэрээттэрин баһылыга төрүттээбит. Красноярскай төрүттэниэҕиттэн өр кэмҥэ үгүс сэрии буолбут, хаан бөҕө тохтубут куората. Оччолорго манна кыргыыстар, билиҥҥи хакаастар төрүттэрэ олорбуттар. Бу сүрдээх сэрииһит омук буолан, куоракка тыын ылаыла харса суох саба түһүтэлииллэр эбит. 1676 сыллаахха маҥнайгы сахалар үрүҥ ыраахтааҕыга атынан айанныылларыгар Красноярскайынан ааһалларыттан улаханнык дьиксинэллэрэ диэн историяҕа кэпсэнэр. Онтон билигин Красноярскай – Сибиир биир бастыҥ уонна бөдөҥ куората…
Дугуйдаан көрөҕүнэ, Красноярскай куорат Енисей эбэ кытыытынааҕы киэҥ хочоҕо олорор. Соҕуруулууилин өттө үрдүк мырааннарынан хаххаланан сытар. Мыраанын баҕас киһи астына көрөр, үрдүгэ сүр. Куоракка киириилэригэр Владимир Юрьевич хайыыүйэ кэлэн, олохторун булан, улахан кыһалҕаларын эмиэ барытын быһааран көрүстэ. Онон аттарын турар сирдэригэр илдьэн, бэйэлэрэ хонук сирдэригэр тиийэн суунантараанан тыын ыллылар. Онтон аттар сойбуттарын кэннэ, тиийэн аһатан баран, дьэ кэлэн тиэрэ түһэн сытан киһилии сынньаннылар.
Красноярскай, атын куораттарга холоотоххо, арыый атын сир. Манна дьон аттаахтар кэлбиттэрин истэн наһаа «һууһаа» буолбатылар. Инньэ гынан айанньыттар хата аралдьыйбакка, күүссэниэ эбиннилэр. Дугуйдааннаах манна уһуур санаалара суох. Муҥутаатаҕына, түөртбиэс хонуохтаахтар. Ити курдук айаннарыгар бэлэмнэнэ сырыттахтарына, дойдубут президенэ Владимир Путин анал байыаннай дьайыыны биллэрдэ. Дойдуга тута уларыйыы бөҕө тахсан барда. Ол иһин айанньыттар, былааннарын уларытан, быһыымайгы иэмэдьаама биллиэр диэри бу куоракка биллибэт болдьоххо тохтуурга күһэлиннилэр.
Оннук күндьыл ааһан истэ. Ол тухары туох да биллиэх сибикитэ суоҕа. Кэтэһэ сатаан баран, биир күн киэһэ куортамнаабыт кыбартыыларыгар олорон аргыстара Костялаах Миша Саха сиригэр төннөллөрүн туһунан эттилэр. Дугуйдаан бу кэм хаһан эрэ син биир тирээн кэлиэхтээх диэн билэр этэ. Онон, уолаттарын этиилэрэ төһө да соһуччу буоллар, ылынарыгар тиийдэ. Ол да буоллар маҥнай уолаттар барабыт диэбиттэригэр хайдах эрэ кэрикуру буолан, Мичиллиин иккиэн саҥаларыттан матан олордулар. Онтон Дугуйдаан тыл ылла:
– Чэ, уолаттар, эһиги барар кэмҥит кэлбит буоллаҕына, барар буоллаххыт. Бэйэҕит дьиэлээхуоттаах дьон антах эмиэ кыһалҕаҕыт үгүһэ чахчы. Биһигини кытары түөрт ыйы быһа сырыттыгыт. Ити тухары икки ардыбытыгар араас умнуллубат, бэйэбит эрэ билэр мүччүргэннээх түгэннэрдээхпит. Биһиги Мичиллиин эһиэхэ махтаныах эрэ тустаахпыт. Эһиги суолбут муҥутуур ыарахан кэрчигин тэҥҥэ үллэһиннигит. Абыраатыгыт эрэ диир кэрэгэй. Эһиги биһиэхэ көмөҕүт туохха да кэмнэммэт. Өскөтүн биһиги этэҥҥэ сыалбытыгар тиийдэхпитинэ, ити эһиги эмиэ кыайыыгыт диэн санаан кэбиһээриҥ. Уолаттар, мин эһиэхэ төлүүр туох да харчым суох.
Онуоха уолаттара иккиэн:
– Эс, төлөбүр көрдөөбөппүт. Бары биир өлүүгэ сырыттыбыт дии. Онон ити туһугар кыһаллыма, быраат, – дэстилэр.
Онуоха Дугуйдаан:
– Эс, кэбис, инньэ диэмэҥ. Эһиги Иркутскайынан төннөҥҥүт, анараа «Тойота Гайаны» илдьэ барыҥ. Антах тиийэн атыылыыгыт дуу, сүүрдэҕит дуу, бэйэҕит талбыккыт. Мин эһиги иннигитигэр ыраас буолуом этэ. Кытаатан аккаастанымаҥ, – диэтин кытары уолаттар үөрэн туран илии тутустулар.
Ити күн төрдүөн кыратык бырааһынньыктаан, ааспыт сырыыларын ахтыһан баран, нөҥүө күнүгэр аргыстара Иркутскайынан Саха сиригэр төнүннүлэр. Дугуйдааннаах Мичил ити күнтэн ыла бэйэлэрэ хааллылар.
Биир күн ипподромҥа аттарын аһата тиийбиттэрэ, Мичил ыҥыыра суох буолан биэрдэ. Үлэһиттэртэн эҥин сураһан көрдүлэр да, туһа суох, ким да, тугу да билбэт аатырда. Олохтоох уолаттар даҕаны, Дугуйдааннаах иккиэйэхтэрин көрөн, хабыр соҕустук кэпсэтэрипсэтэр буолан бардылар. Ити курдук, Мичил ыҥыырын ким уорбута биллибэтэ…
Кулун тутар 5 күнэ. Красноярскай куорат.
Дугуйдааннаах айаҥҥа туруммуттара бүгүн төгүрүк сыла. Кэтэһэр курдук сылаалаах суох. Уолаттар күн бүгүн айаҥҥа турунар кыахтаахтар этэ эрээри, дойдуларыттан дьонноро сүбэлээн, Красноярскайтан быга иликтэр.
Дугуйдаан бу куоракка сытарын хайдах эрэ абааһы көрөн барда. Кини түргэн соҕустук айаҥҥа туруна охсуон баҕарар. Уол оннук эрдэттэн алдьархай буоларын сэрэйбит эбит. Ол курдук, биир сарсыарда эмиэ аттарын аһата диэн ипподромнарыгар тиийбиттэрэ, арай биир аттара кыбыдьын быыһыттан төбөтө быкпат. Уолаттар тиийэн өҥөс гыммыттара, Айаннара барахсан өлөн сытаахтыыр. Дугуйдаан ону көрөн аймана түстэ. Атын аттарын түргэнник таһырдьа аһата таһаардылар уонна киирэн Айаннарын көрдүлэр. Эрдэ Айаны боккуоптуулларыгар киниэхэ сөптөөх көстүбэтэҕэ. Боккуоп эмиэ киһи атаҕын таҥаһын курдук, кээмэйинэн арахсар. Онон атын боккуоп көстүбэккэ, улахан, туйаҕын таһынан быга сылдьар боккуобу кэтэрдэллэригэр тиийбиттэрэ. Аттара түүн туран эрэ атаҕынан баһын тарбанаары, боккуоба суларыттан хатыллан, онтон сатаан төлө барбакка, ат барахсан сууллан түһээхтээбит да, оннук сытан устунан тыына быстаахтаабыт. Уолаттар манныкка маҥнайгыларын түбэһэн, төрүт саҥаларыттан матан хааллылар. Дугуйдаан Айанын сүтэрэн, иһигэр олус айманна. Кини аттарын киһи курдук ытыктыыр, оҕолорун курдук таптыыр. Хайыахтарай, Айаннарын харайан баран, күн сарсын айаҥҥа турунарга быһаарыннылар. Красноярскай куорат уолаттары ити курдук ылыммата.
Бүтэһик түүннэригэр били инстаграмын «доҕоро» эмиэ арааһы барытын бооччойбут. Nick барытын билэкөрө, кэтии олороро чуолкай. Саҥа «Газель» ылбыттарын ахтыбыт, аттара өлбүтүгэр бэйэлэрин кытары буруйдаабыт. Кини эрэ буолуо дуо, сүтэ сылдьыбыт араас куолуһуттар бары уһуктан, тиллэн кэлбиттэр. Саас халлаан сылыйдаҕына куорат талахтарыгар барабыай чыычаах ырыата хойдорун курдук, эҥинэ бэйэлээх сэмэсуҥха бөҕө Дугуйдааҥҥа аадырыстаммыт. «Доҕоругар» Nickка уонна да атын суруксуттарга санаатын тэбээн, үчүгэй аҕайдык хоруйдаары гынан баран, кэргэнэ Катята эппитин эмискэ өйдөөн кэллэ уонна «сырыттынар» диэт, төлөпүөнүн сыттыгын анныгар уктан утуйан хаалла.
Алдьархай соҕотох кэлбэт дииллэринии, айанньыттарга хараҥа күннэрэ саҥа саҕаланан эрэллэрэ. Ол да буоллар, кинилэри аны туох да тохтотуо суоҕа. Иннилэрин, сыалларын хоту төһө кыахтара тиийэринэн айаннаан иһиэхтэрэ…
Чолбон. – 2023. – №4