Арассыыйа устун ат арҕаһыгар-3

Улуу Байҕал модун сүрэ

Дугуйдааннаах айаннарын биир сүрүн өйөөччү Нуучча географияҕа уопсастыбата (РГО). География уопсастыбата уолаттары кытары мэлдьи сибээскэ тахсар, күүскөмө буолар. Онон Россия албан ааттаах, баай историялаах биир бөдөҥ уопсастыбаннай тэрил­тэтэ Дугуй­дааннаахха бөҕө тирэх буолла. Уолаттар Нуучча географияҕа уоп­сас­тыбатын былааҕын сыасым курдук тутан, бэйэлэрин кытта илдьэ сыл­дьаллар. Ону таһынан уопсастыба Россия улахан куорат­тарыгар филиаллардаах. Онон кинилэр таарыйар сирдэрин ахсын кэриэтэ «бэйэ дьоно» бааллара санааларын кынаттыыр.

География уопсастыбатын СанктПетер­бург­дааҕы саайтыгар биир сүрдээх интэриэһинэй ыстатыйа баар. Бу ыстатыйаҕа суруллубутунан, 2015 сыллаахха Елена Заднепровская диэн «Мир» телеханаал бас эрэдээктэрэ Россия Илиҥ­­ҥи Уһугун регионнарын кэрийбитин ту­һу­нан кэпсэнэр. Заднепровская бу айаҥҥа сылдьан биир саханы кытары кэп­сэппитин ахтар уонна ол кэпсэтииттэн сөрү диэн сөхпүтүн суруйар. Ол саха киниэхэ: «Өскөтүн өйгөр Россияны өрүс курдук оҥорон көрдөх­хүнэ, оттон кинини тулалыыр атын норуоттарын үрүйэлэр курдук санаатаххына, төһөнөн үрүйэ ахсаана үгүс буолар да, соччонон өрүһүҥ улаа­тар, кэтириир. Аны бу кыра норуоттарыҥ, бэйэлэ­рин культураларын илдьэ, иҥэрэ сырыттах­та­рына ити улахан өрүһү эбии тупсараллар, киэр­кэ­тэллэр, дэл­би симииллэр», – диэбит эбит. Ааптар куораттан 300 биэрэстэ тэйиччи тыаҕа олорор саха киһитэ, өрүү айылҕаны кэтээн көрөр буолан, онтон үөрэ­нэн олус мындыр би­лиилээх буолар эбит диэн кэпсиир. Ити туора омук анал үөрэхтээх киһитэ сахалар тустарынан дьоһун өйдөбүлү ылбытын туоһута.

Дугуйдаан – саха омугун эдэр, чаҕылхай бэ­рэс­тэбиитэлэ. Уол айанын бу кэрчигэр саха­лыы ыраастык саҥарарга, нууччалыы эмиэ ыл­ба­ҕай­дык кэпсэтэргэ үөрэнэ иһэр. Чуолаан араас куораттарга, бөһүөлэктэргэ ыытыллар көр­сү­һүүлэрин кэннэ эппит тылын, кэпсээбит түгэн­нэрин кэлин илдьиритэн сыныйар үгэстээх. Кини бэйэтэ да билбэтинэн, тылаөһө исиһиттэн кырыыланан, чочуллан, сайдан иһэр…

Дацаҥҥа сылдьан, кырдьаҕас алгыһын иҥэринэн баран, уолаттар айаннарын салҕаа­тылар. Дугуйдаан кэнники кэмҥэ иннигэр сирдээн испит биллибэт туруга өссө күүһүрдэ. Санаатыгар утары көстөр хайаны ааһа түстэ да, ол «дьоллоох дойдута» бу кэлиэх курдук. Аттар даҕаны сэниэлэрэ эстибэккэ, дьулуруччу айаннаан иһэллэр.

Иккис күннэригэр эбиэт кэмин ааһыыта уолат­т­ар Баргузин диэн балачча улахан сэлиэн­ньэҕэ тиийэн кэллилэр. Бу – Баргузин оройуо­нун киинэ. XX үйэ маҥнайгы аҥаарыгар диэ­ри балтараа үйэ устата Баргузин куорат аатын сүгэ сылдьыбыт. Манна XIX үйэ иккис аҥаарыт­тан сыылынайдары ыыталлара. Онон араас биллэркөстөр дьон бөҕө көскө кэлэн олоро сылдьы­быт. Сэлиэнньэ бэйэтэ Баргузин өрүс уҥа кытылы­гар тэнийэн сытар. Маҥнай сурукка тиһиллэн историяҕа киирбит кэмэ 1648 сыллаахха Иван Галкин атамаан остуруок тутуоҕуттан саҕа­лам­мыт. Онон маҥнай остуруок эбит, онтон куо­рат буолбут, ол кэннэ сэлиэнньэҕэ кубулуйбут. Буоларын курдук, олохтоохтор сүрүн дьарыкта­ра – мас атыыта уонна кыралаан көмүс сууйуута. Бу дойду үгүс элбэх үһүйээннээх, уостан түс­пэт араас эгэлгэ номохтордоох. «Баргузин» бүрээт тылыгар «баргажан» диэн. Ити тыл суол­тата «түҥкэтэх, бүөмчү, ойдон сытар сир» диэн буолар.

Дугуйдааннаах айаннарын туһунан сурах бэйэлэрин иннилэринэ урутаан иһэр. Онон аттаах саха уолаттара Бурятия Өрөспүүбүлүкэ­тигэр киирбиттэрин туһунан Баргузин олох­тоохторо эмиэ истэбилэ сылдьаллара. Ол иһин уолаттар кэлээттэрин кытары кыралыынула­ханныын бары тула көтө сылдьыбыттара, ытыс үрдүгэр түһэрэн ыллылар. Олохтоохтор төһө да ат турар сирин тута буллаллар, Дугуйдаан­наах манна уһуур былааннара суох. Аттар туруктара этэҥҥэ, онон сир ыла турар баҕалаахтар. Кыһын тыына биллэн, халлаан даҕаны сыыйа тымныйан барда. Онон биир күн хонон баран, сарсын айаннарын салгыахтаахтар.

Киэһэ үгэс быһыытынан уолаттар олохтоох­тору кытары көрүстүлэр, бэйэлэрин сырыы­ларын туһунан кэпсээтилэр. Онтон олохтоох­тор көрдөһөннөр, өссө биир күн өрүүргэ са­наннылар. Баргузин дьоносэргэтэ Дугуй­даан­­наахха дойдуларын үчүгэй­дик билиһин­нэрэр санаалаахтар. Хайа баҕарар омугу култуурата кэрэһилиир. Ол да иһин нө­ҥүө күнүгэр олохтоохтор уолаттарга омукта­рын сиэринтуомун, култууратын билиһиннэрдилэр. Кинилэри Андрей Арашаевич диэн бү­рээт­тэр һээр шалга диэн спорт төрүт көрү­ҥүн тарҕатааччыны кы­та­ры били­һиннэ­рди­лэр. Һээр шалга норуокка бил­лэр аата «лома­ние хреб­товой кости». Бу олус былыргы, билигин монгуолларга уонна бүрээт­тэргэ ордон хаалбыт, истиэп омуктарын атыыр оҕус тоноҕоһун бөдөҥ уҥуоҕун ытыстарын кырыытынан тосту охсон күрэхтэһэр оонньуулара буолар. Омос көрдөххө, уҥуох синньигэс курдук эрээри, маны киһи эрэ барыта сатаабат. Һээр шалгаҕа сылын аайы араас сиринэн күрэхтэһии бөҕө ыытыллар. Манна бэйэлэрэ ат­таахсуоллаах чөмпүйүөннэрдээхтэр. Билигин бу көрүҥүнэн эдэр көлүөнэ умсугуйан туран дьарыгырар эбит. Ити курдук, аҕыйах ки­һи өбүгэлэрин үгэһин тута сылдьыбыта кэмигэр кэлэн уһуктан тарҕаммыт…

Дугуйдаан көрдөҕүнэ, арай киһи күүскэ сырбаппатаҕына уҥуох тосту ыстаныах курдук. Ол эрээри уол мээнэҕэ маннык тэрээһин үөс­кээ­бэтэҕэ чахчы диэн сэрэйэр. Ону таһынан уҥуох олус кытаанах буоларын кини эмиэ бэркэ билэр. Охсор ньымата диэн, аҥаар илиигинэн тутаҕын уонна иккис илиигинэн охсоҕун. Уол маҥнай холоно таарыйа орто соҕустук сырбатта. Онуоха илиитэ аһый гынна даҕаны, уҥуо­ҕа туох да буолбата. Ол аайы олохтоохтор мичээрдииллэр эрэ. Иккис сырыытыгар балай да күүскэ саайда. Илиитин уҥуоҕун аахпатахха, били тоноҕоһо даҕаны син биир халымыр. Уол иһигэр кыһыйа саныыр. Үһүс сырыытыгар туох баар күүһүнуоҕун түмэн баран охсон саайар. Бу сырыыга илиитин ньиэрбэтэ кытары дырылыы түстэ. Уҥуоҕа эмиэ туох да буолбата. Ол аайы бүрээттэр күлсэллэр. Дугуйдаан абарар уон­на, «илии буоллар оһуоҕа» дии санаат, харса суох маҕыйа түһэтүһэ уҥуоҕун тохтоло суох үнтү эттээн барда. Балай да охсуталаан баран, кини да буоллар, чуурун биэрдэ уонна эрэнэр киһитигэр: «Чэ, Мичил, алдьаттаххына эн эрэ алдьатыыһыгын», – диэт, уолугар уунна. Мичил да, ити үлүгэрдээх эттээһини көрөн, алдьатарын бэлиэр саарбахтыы турар. Ол да буоллар, саха ньоҕой, онон эмиэ уҥуоҕу үнтү эттээбитинэн барар. Ол тухары туһа тахсыбат. Дьэ кини­лэргэ уҥуоҕу алдьатар кыаллыбат суол буол­ла. Уолаттар, бу дьон тугу эрэ дьээбэлиил­лэр ээ диэн истэхтэринэ, Андрей Арашаевич ыҥыртарбыт оҕоло­ро кэллилэр. Сураҕа, сэттис кылаас уолаттара үһү. Уолаттар биирбиир киир­дилэр да, үҥ­күү­лүүүҥкүүлүү, араас анал хам­­саныылары оҥорон ыстаҥалаан хардарытаары уҥуохтары кэбэҕэс баҕайытык тосторута охсуталаан кэбис­ти­лэр. Дугуйдаан­наах саҥала­рыттан матты­лар, түбэс­пэ­тэхтэригэр тү­бэс­тилэр, сөҕүөхтэрин сөх­тү­лэр. Кини, уолат­тар хамса­налларыттан көр­­дөҕүнэ, бу охсуу­лара биир мындыр албас­таах эбит – уҥуоҕу охсоллору­гар аҥаар илии­лэринэн утары тардаллар. Оннук хамсан­нылар да, уҥуохтара кэбэҕэс баҕайытык  тосту ыстанан хаалар. Икки күүс утарыта харсыһыыта – физика сокуона. Холобура, икки буспут сымыыты утарыта сэрэнэн таҕайар курдук хар­сыһыннардыҥ даҕаны, хайата эрэ кэбирэх ба­ҕайытык хайа ыстанарын курдук.

Андрей уолаттарга һээр шалга итинник анал албастааҕын туһунан быһааран биэрдэ. Биллэн турар, манна күүс ирдэнэр эрээри, сүрүн алба­һа ньыматыгар сытар эбит. Күрэхтэһиилэргэ, уҥуохтара кыра оҕус тоноҕоһуттан саҕаланан баран, финалга диэри сыыйа улаатан иһэр үһү. Инньэ гынан Дугуйдааннаахха бүгүн көрдөөх, умнуллубат уонна кыра да буоллар эчэйиилээх күн буолла. Былыр истиэп омуктарыгар һээр шалга күрэхтэһии буолбакка, уол оҕону кыра­тыттан саабыланан күүскэ хайа охсорго үөрэ­тэр дьарык эбит.

Ити курдук, күннэрин бэрт бэтиэхэлээхтик саҕалаан баран, олохтоохтор салгыы сахала­ры саҥа арыллан эрэр ат музейыгар сырытын­нардылар. Тэрийээччилэр манна былыргы ат тээбириннэрин, дьон ахтыыларын, номохтору мунньан көрөөччү дьүүлүгэр таһаараары бэ­лэм­нии сылдьаллар эбит. Дугуйдаан бачча кэ­лэн баран, манна бэйэтин суолунииһин эмиэ хаал­ларыан баҕарда. Онон аҕыйах мүнүүтэ иһигэр хоппуруон быаттан сулар баайан, саҥа музейдарыгар бэлэх быһыытынан туттарда. Олохтоохтор уол бас быаны өрөрүгэр туттарынхаптарын көрөн улаханнык астыннылар. Ман­тан инньэ бу музей үлэлээн бардаҕына, Дугуйдаан өрбүт сулара манан аттаах саха уолаттара кэлэн ааспыттарын кэрэһилии, кө­рөөч­чү болҕомтотун мэлдьи тарда туруоҕа. Ити курдук күннэрин бэрт сэргэхтик атааран, киэһэ икки ыаллыы омук дьоно ирэхоро кэпсэтэн баран, аттаахтар нөҥүө күнүгэр айаннарыгар туруннулар.

Уолаттар айаннарын тухары аттара хааман лабыйдаҕын ахсын кэрэттэн кэрэ сирдэр арыллан истилэр. Айылҕа барахсан кыһыҥҥы уутугар иһийиэн иннинэ бары кэрэтин көр­дөрөрдүү киэргэнэн аҕай турар. Саха сиригэр билигин кыһын. Онтон манна сир өссө да хара эрээри, тыалакууһа сүр. Дугуйдаан бу иһэн, дьэ, сэрэйэр, кинини угуйбут биллибэт улуу дойдутун тыына арыллара адьас бу кэлбит.

Киэһэ ыас хараҥа буолуута уолаттар Баргузин Төрдө диэн бөһүөлэккэ кэллилэр. Хата арыал­дьыт уолаттара аттар турар уонна бэйэ­лэ­рин хонук сирдэрин булан тоһуйбуттар. Баир диэн гостиницалаах, онтукатыгар аһыыр сирдээх олохтоох уолга тохтоотулар. Дугуйдаан сөхпүтэ диэн, кинини иннигэр сирдээбит сирэ манна баар эбит. Ол эрээри билигин ха­ра­ҥа буолан, уол ону өссө ситэ өйдүү илик. Гости­ница таһыгар турдахтарына, аттыларыгар сүр­дээх тыасуус, киһи кутун тардар байҕал тыына билиннэ. Сүрдээх модун күүс иннилэригэр ха­раҥа далай иһигэр саһан сытара алачуо этэ. Дугуйдаан уолаттарыгар: «Саха ата хааман Байкалга кэллэ!» – диэтэ. Онуоха уолаттара: «Оннук!» – дэһэ түстүлэр.

Аттарын сойутан, аһатан баран, уолаттар гостиницаларыгар киирэн тэбэн да көрбөттүү бары утуйан хаалбыттара. Сарсыарда эрдэ ту­ран, Дугуйдаан Баиры кытары кэпсэтэн, кафе куукунатыгар киирэн алаадьы астаата. Маннык улуу дойдуга кэлэн баран хайдах да кэһиилээх буоллахха табыллар. Таһырдьа тахсыбыттара, Бай­кал эбэ бааллыран бал­кылла аҕай сытара. Киһи хараҕа туолар киэҥ сирэ. Көрүөххэ эриэккэ­һин! Уолаттар алаа­дьыларын эбэ кытылыгар кии­рэн ууран, төр­дүөн иһийэн тура түстүлэр. Онтон тотохана аһаан, аттарын көрөнистэн баран, сиэр быһыы­тынан олохтоохтору кытары көр­сү­һүүгэ сырыттылар. Баргузин Төрдүн дьоно эмиэ олус иһирэх эбиттэр. Кинилэр уолаттар айан­нарын ситиһиилээхтик түмүктүүллэригэр эрэл­лэрин биллэрдилэр, бэйэлэрин алгыс тыл­ларын анаа­тылар. Бөһүөлэк баһылыга Свет­лана Эрковна Кривогорницына: «Маннык дьик­ти дьон биһиги олорор сирбитинэн кэлэн аас­пыт­та­ра история буолуоҕа», – диэн уолат­тар сүр­гэлэрин эбии көтөхтө, айаннарын ус­тата маннык үтүө тыллаахөстөөх дьон көстө туруох­тара диэн эрэл кыымын сахта.

Кырдьыга да, кинилэр айаннаабыттарын ту­хары дьон бырайыактарын өйүүр тылын истэн, сүргэлэрэ көтөҕүллэн иһэр. Ол бэлиэ­тэ, би­лигин Костялаах Миша кытары атын турукка киирэ сылдьаллар. Арай төрдүөн би­лэллэр, бу айан хайдах курдук уустугун, ол эрээри үтүө суолталааҕын. Уолаттар биир өлүүгэ эриллэн, үйэлэрин тухары бииргэ сылдьыбыт курдуктар. Түөрт саха уолун биир сыал, биир дьоһун ын­дыы күүскэ ситимнээтэ. Манна хас биирдиилэрэ тус аналлаахтар…

Ити күн көрсүһүү кэнниттэн уолаттар төрдүөн бөһүөлэги кэрийэн, Байкал эбэ кытылыгар хаста да киирэн туран баран, нөҥүө күнүгэр массыыналаахтар урутаатылар. Костялаах, ба­лай да айаннаан баран, уолаттарын кэтэһэллэр. Онтон аттаахтар кэллилэр да, эбиэттээн баран, салгыы айанныыллар. Ити курдук күннэтэ хатылана турар. Оннук быдан эрэллээх.

Дугуйдаан, атын ыҥыырдаан, холунун ыга тарда туран, билигин да кинини туох угуйбу­тун өйдөөбөтүттэн дьиктиргиир. Тиһэҕэр, атыгар олорон баран: «Арааһа, сыыйа да буол­лар сыал­бар чугаһаан эрэр туругум буоллаҕа дуу?!» – дии санаата уонна Хоҥорун тиҥилэх­тээн кэбистэ.

Бөһүөлэктэн тахсар айаннарын суола Бай­кал эбэ кытылын устун барар. Арай, тыасуус, бөһүөлэк сугулаана кэннигэр хаалбытын кэннэ, эмискэ уол этэсиинэ дьырылаан барда. Хараҕа биир кэм эбэ диэки. Киһи көрөн асты­нар, дуоһуйа одуулуур сирэ киэҥэкуоҥа туругар хайдах эрэ хаҥыл санаатын арыйарга дылы буолла. Аттар да дьоһумсуйан, утары көрөр бэйэлэрэ биир кэм эбэ диэки сирэйдэнэ иһэл­лэр. Соторусотору тыбыыраллар, санаалара кэлэн дөрүндөрүн бэйэлэрэ сиэлэн дьигиһитэн ылыталыыллар. Дугуйдаан бу иһэн Байкалы чахчы аатырдыахтарын аатырдаллар эбит дии санаата. Кини былыргы дьон маннык сүдү эбэни Байҕал диэн бэргэнник да ааттаабыттарын сөхтө. Уолга сыыйа итинник араас санаа киирэн барда. «Оо, манан төһөлөөх араас дьылҕа ааспыта буолуой?! Үгүс үйэлэр тухары солбуйса сылдьыбыт, сорохтор тыал курдук ааттара кытары симэлийбит омуктар олордохторо… Билэбин, ол дьон бары эйиэхэ сүгүрүйбүт аҕай сирдэрэ буоллаҕаа… Баҕар, мин тымырым устун сүүрэр хаан төрдө эмиэ бу аартыгынан ыырданан, эбэ кэтит килиэ иэнигэр сүгүрү­йэн,  үрдүк соруктаах, олоҕун, омугун дьылҕатын уһатар туһугар туруулаһа баран испит буол­лаҕына даҕаны көҥүлэ… Атым барахсан, айан­наа, биһиги бүгүн биир улахан, олохпутугар олус суолталаах аартыгынан иһэбит. Кэхтибэт кэскил иннигэр, тостубат соргу туһугар хайаан да сыалбытын ситиэхпит. Эппит, эрэннэрбит тыл­быт дорҕооно, оол көстөр ыраах далайга талас, биһигини сирдээ, араҥаччылаа, дьон үтүөтэ буолан туругурдахпытына, кэнэҕэс кэнчээри ыч­чаппытын сол курдук ииттэхпитинэ – ытык иэс­пит төлөннө диэн хаһан эрэ этиэхпит… Ытык эбэ, эн улуу ааккын, бастыҥ таһааҕын көрбүтүм диэн уос номоҕо оҥостон, үйэ тухары кэпсиэ­ҕим, кэрэни сиппит сирбитин сүрэхпэр тыыннаа­ҕым тухары өрүү илдьэ сылдьыаҕым…» Дугуйдаан, дьэ, өйдөөтө – кинини угуйбут улуу дойду тыы­на Байкал эбит. Баҕар, чахчы даҕаны өбүгэтин хаана уһуктан, киһи билбэтинэн айылҕата бэйэтэ сэрэйэн эрдэттэн сиэтэн испитэ эбитэ дуу?!

Кэлин Дугуйдаантан дьон Байкал туһунан кэпсээ диэтэхтэринэ, уол: «Олус дьикти сир. Наһаа күүстээх сүрдээх. Киһи тылынан сатаан эппэт. Өйдүөххүн баҕарар буоллаххына, бэйэҥ хайаан даҕаны бара сырыт», – диир буолуоҕа.

Билигин уол Байкал кытылын устун айан­на­тан иһэн, аттарыгар уонна аргыһыгар Мичилгэ махтана саныыр. Кини олоҕор маннык үтүө түгэҥҥэ кинилэр бары олус улахан суолта­лаахтар. Итинник санаат, кэннин хайыһан Ми­чи­лин көрбүтэ, киһитэ эмиэ ураты турукка куустаран, биир кэм хараҕа эбэ диэки буолан иһэр. Тохтоон, аллара эбэҕэ киириэхтэрин, сыы­рынньа сир суох. Үрдүк, киһи ылла да аллара киирбэт туруору сиринэн иһэллэр. Ал­лараа, хайа тэллэҕэр, эбэ модун долгуна эҥсил­лэн кэлэкэлэ охсуллан, сыпсырдык уута букатын үрдүккэ ыһыллан тахсар. Уолаттар айаннаан иһэр сирдэрэ лаппа үрдүк. Онон сабаҕалаатахха, эбэ долгуннара аарымалар.

Уолаттарын кытары көрсүөх буолан бол­дьос­пут сирдэригэр тиийиэхтэрин иннинэ, эмис­­кэ кэннилэриттэн массыы­на эккирэтэн ситэн кэл­лэ. Бу Баргузин Төрдүн уолаттара Ду­гуй­даан­наахха тэбиэн түүтэ истээх түөрт уту­йар мө­­һөөч­чүгү аҕалбыттар. Дьэ ити курдук дьоһун бэлэхтээх дьон буолан биэрдилэр Байкал кы­тылын олохтоохторо. Уолаттар бу дойдуга хайдах таҥас ордук барсарын билэн эрдэхтэрэ. Тылла­рын тамаҕыттан иһиттэххэ, кинилэр Дугуйдаан­наах айаннарын, туруорум­мут сыалларын олус диэн биһирииллэр уонна улаханнык сөҕөл­лөр эбит. Бүрээттэр саха атыгар сүгүрүйэллэр, бэ­йэ­­лэрин сылгыларыгар ханан эрэ ханыы­лыы көрөллөр. Олохтоохтор кэп­сээбиттэринэн, дьыл бу кэмигэр маннык күүстээх тыаллаах күн­нэр турал­лар үһү. Кинилэр бу тыалы «Баргузин тыала» диэн ааттыыллар. Ол аата Баргузин өрүс хайысхатыттан, ол эбэ хотооллоругар үөс­кээн, олус күүстээх, сытыы тыал түһэрин этэл­лэр. Олохтоохторго бу тыал туһунан сүрдээх умсугутуулаах номох баар…

Былыыр-былыр Байкал күөлүгэр Баргузин уонна Култук диэн икки олус чугас доҕордуу боотур тыаллар олорбуттар. Кинилэр бэйэбэйэлэригэр хардарыта ыалдьыттаһар, көрүна­ры көҕүлүттэн тутар үгэстээхтэр эбит. Бу икки бухатыыр биир сүрүн оонньуулаахтара үһү. Ол – бэйэбэйэлэриттэн мас уһааты былдьаһыы. Бу уһааттара мээнэ буолбатах, аптаах уһаат. Аба диэн, кини Байкал эбэ кырсын таарыйыа эрэ кэрэх, эбэ үрдэ үллэ түһэр үһү да, уһаат иһигэр толору уомул балык симиллибитинэн барар эбит. Атастыылар тө­һө эрэ кэмҥэ оннук күннээнкүөнэхтээн олорбуттар. Арай биир­дэ сарсыарда күн тах­сыыта хайа үрдүттэн дьикти нарын куолас иһиллибит. Боотурдар ик­киэн сэргэҕэлии түспүттэр. Нарын кыыс куо­лаһа эйээ­рэнкуйааран, чуо эбэ кытылыгар кии­рэн дьиэрэтэрэ иһиллибит. Тыаллар күн сар­да­ҥа­тыттан харахтара саатан, чарапчыланан көрбүттэрэ – баһыттан атаҕар диэри күлүмүрдэс көмүс симэҕинэн киэргэммит, кэрэттэн эрэ кэрэ, нарынтан эрэ нарын хайа кыыс ньургуна, Байкал эбэ хотуна Сарма диэн тыал кыыс илэ бэйэти­нэн киирэн кынталдьыйан турара үһү. Онуоха уолаттар сүрэхтэрэ толугураһа түһэр, хайҕахтаах хара быардара хамсаан ылар. Икки бэйэлэриттэн хайалара тугунан ордон көстүөн билбэттэр. Сар­­ма – Байкалга үрэр быһый тыаллартан бастыҥна­ра, хайаларыттан да быдан уохтаахтара.

Ити күнтэн ыла Баргузиннаах Култук Сармаҕа суорумньуларын утуусубуу ыыталлар. Ол туха­ры кэрэ куоттан үтүө хоруй кэлэн быстыбат. Инньэ гынан боотурдар «кыыс сүрэҕэ кимиэхэ сытарынан бэйэтэ таллын» диэн быһаараллар. Хайа баҕарар таптал туһунан номоххо буола­рын курдук, сотору буолаат, кыыс боотурдарга мас уһааты бастакынан аҕаларга сорудах биэрэр. «Ким урут аҕалбык­ка эргэ барабын», – диир. Дьэ доҕоор, оччолооҕу истэн баран, үйэлэрин тухары атастыы тыал­лар икки ардыларынан хара кырынаас сүү­рэр. Хайалара Сармаҕа мас уһаа­ты тиксэрэриттэн сылтаан хабыр хапсыһыыга туруналлар. Иккиэн күүстэрэуохтара тэҥ буолан, уһааты төттөрүтаары соһон бидиликтэнэллэр. Кэмниэ кэнэҕэс уһааттара мүччү барар да, эбэ түгэҕэр тааһы бырахпыттыы тимис гынан хаалар. Боотурдар мас уһаат сотору дагдайан тахсыа дии санаан кэтэһэн көрөллөр да – мэлигир. Төһө өр маннык көһүтүөхтэрэ эбитэ буолла, биир кэмҥэ хотой кыыл көтөн кэлэн: «Мас уһааты эбэ иччитэ бэйэтэ ылбыта», – диэн этэн ааһар. Инньэ гынан хайалара даҕаны кэрэ кыыстан маталлар уонна күн бүгүҥҥэ диэри эйэлэспэккэ сылдьаллар. Ол иһин, Баргузин уонна Култук иккиэн хардарыта Байкал күөл киэҥ таһаатыгар солбуйса сылдьан үрэн күпсүйэллэр. Бу номох манан бүтэн хаалыа эбит, ол эрээри түмүгэр Сарма кыыс ол мас уһааты бэйэтэ булбутун туһунан кэпсэнэр. Онтон ыла күн бүгүнүгэр диэри Байкал күөлгэ Сарма өрүс түһэр сирэ муҥутуур элбэх балыктааҕынан биллэр үһү…

Дугуйдааннаах саҥа атастарын кытары быс­тахтык да буоллар кэпсэтэн, кэнэ­ҕэһин даҕа­ны сибээһи тутуох буолан араҕыстылар. Айан дьоно соҕуруу диэки аттарыгар олорон лаҕыта турдулар.

Ити түүн уолаттар төрдүөн олус ичигэс тэбиэн түүтэ мөһөөччүктэригэр сууланан утуйан баран, нөҥүө күн Турка диэн сэлиэнньэҕэ тиийдилэр. Турка урут куораттыы тииптээх бөһүөлэк буола сылдьыбыт эбит. Нэһилиэнньэтэ балтаара ты­һыынча киһи. Турка Баргузиннарга холоотоххо быдан кыра эрээри, киин сиргэ, УланУдэҕэ, арыый чугас, кэлиибарыы, айан элбэх буолан, ньиргийэ олорор уонна быдан сайдыылаах да­ҕаны курдук.

Туркаҕа аттарын турар сирдэрин булан, бэйэлэрэ гостиницаҕа тохтоотулар. Аттар турук­тара үчүгэй буолан, манна эмиэ уһуур санаа­лара суох. Нөҥүө күнүгэр, арай Дугуй­даан иһиттэҕинэ, аллара дьоно айманар. Сүү­рэн түспүтэ, айаннарыгар өйөбүлтирэх буол­бут киһилэрэ Владимир Федоров кэлэн турар эбит. Кини уолаттар айаннарын туһунан ыйыталаста уонна салгыы эбэ кытылыгар кии­рэргэ ыҥырда. Инньэ гынан уолаттар сыпсап хому­нан, арыылаах килиэп бэлэмнэнэн Бай­кал күөл кытыытыгар киирдилэр. Дугуйдаан манна дьиктиргээбитэ диэн, аттара ууга төрүт чугаһаабаттар. Уол тута «улахан ууттан кут­таннылар» диэн сэрэйдэ. Онон эбэттэн тэ­йиччи баайдылар. Киһилэрэ, буоларын курдук, эмиэ өттүк харалаах сылдьар. Эбэ кытыытыгар олорон, айаннарын туһунан истэистэ, Федоров Саха сириттэн аҕалбыт нельма балыгын кыһан кэбистэ. Эбэ иччитин күндүлээн, тотохана сыаллаах балыгы сиэн баран, өйдүүса­ныы сылдьар гына хаартыскаҕа түстүлэр. Вла­ди­мир Юрьевич онно анаан Александр Гар­маев диэн фотограбы аҕалбыт. Суох, кинилэр хаартыскаҕа көннөрү түспэтилэр – Федоров Саха тыйаатырыттан анаан уларсан аҕалбыт саха та­ҥаһын кэтэн, аттарын эмиэ симээн история­ҕа диэн уһулуннулар. Бу күнтэн ыла араас суруйариһи­тиннэрэр тэрилтэлэр, уолаттар айаннарын туһу­нан сырдатар дьон бары ити хаартыскалары туттан барбыттара. Онон Гармаев түһэрбит хаартыскалара уолаттар визитнэй карточкала­ра буолбута.

Уу да, уруу да – чугастара ордук

Ахсынньы 2 күнүгэр уолаттар Бурятия Өрөс­пүү­бүлүкэтин киин куоратыгар УланУдэҕэ үктэ­нэллэр. Куорат түллэтүллэ тэнийэ устар Үдэ эбэ аатын сүгэр. «Үдэ» диэн тыл суолтата чуумпу, наҕыл диэн буолар. Ои­тон «улан» диэн кыһыл өҥү этэллэр.

Дугуйдааннаах, УланУдэҕэ киирээт, куорат үөһүн диэки сиэллэрдилэр. Оннук айаннатан иһэн эмискэ киин уулусса устун параадтыыр кэриэтэ дибдитэн иһэл­лэрин өйдөөтүлэр. Дьик­титэ диэн, уулуссаҕа кинилэри көрбүт дьон бары кэриэтэ сөҕөр курдук тут­тал­лар. Ол аата манна эмиэ саха айанньыттарын би­лэллэрэ саарбахтаммат. Ол курдук, Бүрээт Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратын олохтоохторо би­һиги дьоммутун эмиэ кэтэһэ аҕай сыл­дьал­лара. Эрдэ улахан түрб­үө­нэ суох испит дьоҥҥо, Дугуйдааннаахха, куо­рат тыына уратыта тута билиннэ. Аттара турар сирин буллараат, бэ­йэлэрин араас тэрээһин­нэргэ ыҥырбыты­нан бардылар. Айанньыттар дойдуларыттан тө­һө­нөн ыраатан иһэллэр да, санааларыгар дьон сэҥээрэрэ өссө күүһүрэн, улаатан иһэр­гэ дылы. Бүрээттэр бэйэлэрэ эмиэ сыл­гы куттаах омук буолан, аттар туйахтарын боккуоптаан, уолаттарга өссө тугу көмөлөһөбүт диэбит кур­дук иннилэригэркэннилэригэр түһэ сылдьал­лар. Кинилэр билинэллэринэн, төһө да сылгыны баһылаабыттарын үрдүнэн, кыһыны көрөн туран дойду тэбэр сүрэҕэр Моску­баҕа маннык айанныылларын сатаан санаабат­тар. Инньэ гы­нан, УланУдэ түөрт маа­ны хоноһо уонна биир оччо дьикти саха ата ыалдьыттанна. 

Дугуйдааннаахха биир күн бүрээттэр төрүт таҥастарын кэтэрдэн дэлби өйдө­бүн­ньүк хаартыскаҕа уһуллулар. Дугуй­даан бу кэмҥэ саха буолан баран омугум төрүт таҥаһын илдьэ кэлбэтэҕим сыыһа эбит диэн өйдөөтө. Кини бэйэтин омугун тылы­нанөһү­нэн, сылгытынан эрэ буолбакка, өссө төрүт таҥаһынан кэрэһилии сылдьара бы­дан атын уонна ураты көстүү буолуох эбит.

Биир күн бүрээттэр уолаттары Иволгатааҕы дацаҥҥа илдьэн Пандито Хамболама Аюшеев диэн Россия буддистарын баһылы­гын кытары билиһиннэрдилэр. Лама Аюшеев, итин­ник үр­дүк сололоох киһи диэтэххэ, сүрдээх су­дур­гу, кэпсэтин­ньэҥ буолан биэрдэ. Кини уолат­тар айаннарын туһунан үгүһү сураста, ол кэннэ буддизм ту­һунан эмиэ балай да сыр­датта. Дугуйдааннаах биир күннэрэ олус кэрэх­сэбиллээхтик бу Иволгатааҕы дацан иһигэр ааспытын билбэккэ да хааллылар. Бу күн­нэрин биир умнуллубат түгэни­нэн уолаттары ааспыт үйэ маҥнайгы аҥаарыгар олохтон туо­раан баран, күн бүгүнүгэр диэри этэсиинэ сытыйа илик ДашиДоржо Итигэлов тыыннаах мэҥэтигэр сырытыннарбыттара буол­бута. ДашиДоржо өлүгэ сытыйбатын кистэлэҥэ күн бүгүн үгүс мөккүөрү таһаарарын туһунан иһиллэр. Учуонайдар, анал үөрэхтээх дьон үөрэтэн ба­ран, этиттэн сытыйбытымыйбыт сыт кэлбэтит­тэн улаханнык бэркиһээбиттэр, кырата суохтук дьик­симмиттэр даҕаны. Дэлэҕэ, бу XII Пандито Хамболаманы «Нетленный» диэн аатыахтара дуо?! Бу дацаҥҥа аан дойду араас муннугуттан анаан алгыс ыла диэн сыл ахсын үтүмэн үгүс киһи кэлэн барар.

Ити курдук Лама Аюшеевтыын күнү быһа алтыһан, ытык киһиттэн айаннарын алҕатан баран уолаттар гостиницаларыгар төнүннүлэр. Дугуйдаан «бу күнү үйэм тухары умнубатым буолуо» диэн санааҕа кэллэ.

Москубаҕа айаннаан иһэр аттаах сахалар манна кэлбиттэрин истэн, суруналыыстар эмиэ суугунаһа түспүттэрэ. Эчи, кэпсэтиэн баҕалаах элбэҕэ да бэрт. Ол иһин сүбэлэһэн баран Нуучча географияҕа уопсастыбатын олохтоох салаата биир күн суруналыыстары ыҥыран улахан прессконференцияны тэрийдэ. Манна дьэ ким тугу кэрэхсииринэн иҥэнтоҥон туран ыйыттылар. Итинник үгүс ылахтаһыыттан уолат­тар сылайаллар эрээри, дьону кытары ман­нык көрсүһүү бырайыактарын биир сүрүн өттө буоларын бэркэ диэн өйдүүллэр. Онон сырыы аайы хатыланар ыйытыктарга кэнники иҥни­гэһэ суох хоруйдуурга үөрэннилэр. Дугуйдаан­нааҕы УланУдэҕэ сылдьар кэмнэригэр, сахалар түмсүүлэрэ арыаллаата, бары өттүнэн күүскөмө буолла. 

Уолаттар тэрээһиннэр быыстарыгар куораты кэрийэллэр, аттарын кытары бадьыыс­таһал­лар. Ол курдук Улан Удэҕэ уон хоннулар. Ити кэмҥэ аттара тото аһаан, быһыылыынтаһаалыын тубустулар. Дугуй­даан кэрийэ сыл­дьан аттарын түүтүн быы­һын атытан көрү­тэлээбитэ, саха сылгылара, айыл­ҕала­ра билэн, ис түүлэрэ быкпыт. Ол аата Дьөһөгөй оҕолоро аны иннилэригэр хайдах да кыһын кэллин – бэлэмнэр.

Улан Удэҕэ бүтэһик күннэригэр уолаттар, эрдэ аттарын аһатан баран, гостиницаларыгар кэллилэр. Бүгүн иллэҥнэр. Айан­нарын малынсалын сарсыарда бэрим­мит буоланнар, ким тугу баҕарарынан дьары­гырыахтаах. Ол да буоллар, арааһа айан тыы­нын билэннэр эбитэ дуу, хайалара да хосторут­тан быкпакка, киэ­һэ аттарыгар барыахтары­гар диэ­ри утуйар­га, сын­ньанарга сананнылар. Дугуйдаан Мичи­ли­нээн биир хоско сыталлара. Күтүөтэ кыратык төлөпүөнүн көрбүтэ буолан баран, мунна тыа­һаан, утуйан хаалла.

Дугуйдаан куйаар ситимигэр киирэн киниэ­хэ суруйар доҕотторун, билэрбилбэт дьонун сурук­тарыгар хоруйдуу сытта. Дойдутуттан су­ру­йаллара диэн, антах кыһын обургу былаа­һын ылбыта быданнаабыт. Буолумуна, аны ый аҥаарыттан эрэ ордугунан Саҥа дьыл тирээн кэлээри турар. Дьонун ыытар хаартыскаларын көрөн, уол дойдутун, Өймөкөөнүн олус аҕынна. Биир хаартысканы арыйбыта, аҕалаах быраата үүтээҥҥэ олороллоро көһүннэ. Тимир оһох кы­тыаста умайа турара уолу хайдах эрэ дьонун таһыгар баар, ханна да барбатаҕын курдук турукка киллэрдэ. Ити сытан нухарыйыах кур­дук буо­лан истэҕинэ, били инстаграмыгар «до­ҕорун» суруга кэллэ диэн төлөпүөнэ ды­ры­лыы түстэ. «Дьэ эрэ, тугу суруйдуҥ бу сы­рыыга?» – диэт, Дугуйдаан Nick суругун арыйда. Киһитэ «Па, Иркутскайга да тиийэ илик эбик­кит дуу» диэн баран, хара­ҕыт­тан уута бы­чалы­йан тахсыбыт сирэйи бука­тын сэттэни сыбаа­быт. Дугуйдаан билигин аҕай нуктуох курдук буолбута биирдэ симэлийэн хаал­ла, киҥэнаара барыта холлон кэллэ. Этэҥҥэ Сахатын сиригэр эргилиннэҕинэ, хайаан даҕаны ити киһини буллаҕына сатаныыһы. Nick суруй­бут хас биир тыла барыта сүлүһүн­нээх кэриэтэ уолу кэлин дэлби кынньыыр, араас­таан хаары­йар. Күн сарсын айаҥҥа турунаары сылдьар буолан, нэһиилэ уйда уонна киһитигэр тута хардарбакка, «өссө тугу суруйар эбитий» диэн кэтэһэн көрдө. Уола online олорор эрээри, тоҕо эрэ иккис­тээн суруйбата. Арааһа, кэһэттим дии санаан уос­куйдаҕа.

Дугуйдаан уута көтөн хаалан, сыта сатаан баран эбэҕэ киирэргэ сананна. Балай эмэ ха­лыҥнык таҥнан, биир беляш баарын ылан Бай­кал кытыытыгар аадьуо хааман тиийдэ. Эбэ тыала сытыыта, салгына чэбдигэ сүр этэ. Аҕал­быт аһыттан быһыта тыытан кытылга ууран баран, тэйиччи соҕус турар соҕотох ыскамыайка баарыгар тиийэн олордо. Бу олорон улуу эбэни көрдөҕүнэ, үөс диэки дьэргэлгэн оонньоон, били үҥкүүлүү сылдьар Янжиматыгар майгынныах­ча буолан ылаттыыр. Айылҕа кистэлэҥэ бэйэтэ абынхомуһунун арыйардыы, «өссө көр, өссө көр, сотору көстүөҕүм» диэбиттии, уол санаа­тын мантан кыйдаан, ыраах Өймөкөөнүн ытык сиригэр, Дьэкэйигэр, илдьэ барда. Эмискэ ийэ­тин ыллыыр куолаһа иһиллэргэ дылы буол­ла. Дугуйдааннаах оҕо эрдэхтэринэ ийэлэрэ Өрүү­нэ эбээннии араас биһик ырыаларын ыллыы­ра. Уол бу олорон санаатаҕына, ийэтэ кыр­гыт­тарын барыларын бэйэтин тылыгар үөрэп­пит эбит. Оттон уолаттарыттан тоҕо эрэ үөрэ­тэллэрин, булгуччу билэллэрин эрэйбэт кур­дуга. Ол оннугар эдьиийдэрэ, балтылара бары эбээннии билэ, кэпсэтэ улааппыттара. Уол итини эрдэ буолуохтааҕын курдук ылы­нар бэ­йэтэ, билигин эмискэ дьиктиргээн кэллэ. Бурятияҕа киириэхтэриттэн ыла кэпсэппит дьоно, ордук чуолаан саастаах өттө, уолат­тар­тан «төрүт тылгытын билэҕит дуо» диэн ыйыта көрсөллөр. Онтон сыыйа билсэн баран, кыр­дьаҕастар тылбыт сүтэн эрэр диэн үгүстүк айманалларын истибиттэрэ. Ити кэпсэтиилэр кэнниттэн Дугуйдаан «сахалар тылбытынөспүтүн быдан харыстаан илдьэ сылдьар эбип­пит» диэн түмүккэ кэлэ сылдьар. Ити санаа­ларын барытын ситимнээбитин кэннэ, эмиэ ийэтин ыллыыр куолаһа иһиллэн кэллэ. Хоруй бу баар диэбиттии, уол хараҕа эмискэ сырдыы түстэ уонна «Ээ, ол иһин даҕаны! Төрүт тылы ийэ тутар эбит ээ. Ол иһин ийэ тыл диэтэх­тэрэ дуу?!» диэн санаа өйүгэр чаҕылҕанныы күлүм гынан ааста. Уол омунугар ойон турда. Ийэти­гэр исиһиттэн махтана санаата. Көр эрэ, өйдөөх дьахтар ити курдук омугун тылын ха­рыстаан, ийэ буолар оҕолоругар иҥэрэн, салгыы тарҕата турара мындырын! Кинини итинник үөрэп­пит буоллахтара дуу? Эбэтэр түҥ былыргыттан ты­мырын устун ууруллубут кис­тэлэҥ билиитэ эбитэ дуу? Хайатын да иһин, өбү­гэ­ҕэр итинтэн ордук күндү бэлэҕиҥ, арааһа, суоҕа эбитэ буолуо…

Былыр түүрдэр аҕыйах ахсааннаах бөлөх­тө­­рө, сэриилэһэн кыайтардахтарына, дьах­­талла­рын сэриилээбиттэргэ утарыласпаттарыгар сору­йал­лара диэн ахтыллар. Ол курдук, түүр дьахталла­ра тутуллан баран, онтон сыыйа ойох тахсан оҕолонон, ол оҕолорун «эһиги төрдү­гүт атын биис омук» диэн иитэр үгэстээхтэр эбит. Бу оҕолор улаатан, бууттарын этэ буһан, систэрин этэ ситэн, кырыылаах кылыһы тутан атахтарыгар турдахтарына, аҕаларын урууларын имири кыдыйаллара эбитэ үһү. Ити кур­дук кыраларыттан атын биис буолалларын билэн улаатаннар, эрдэттэн олох­хо тардыһыылара быдан сытыы буолара диэн сэһэн хаалбыт.

Арай, Байкал эбэ долгуннара түллэтүллэ түһэн, биир кистэлэҥи өйдөөтүҥ диэбиттии, дьэр­гэлгэнин тэйиттэр тэйитэн испитэ. Итинник санаалартан саҕыллан, Дугуйдаан толкуйа аны кыыһыгар Дианаҕа тиийбитэ. Дианата сахалыы ыраастык саҥарбат. Кини алтыһар доҕотторо эмиэ бары кэриэтэ нууччалыы чубугуруу сыл­дьар оҕо­лор. Дугуйдаан итинтэн сылтаан биирдэ эмэ кыыһыгар тэһэ баран кыыһыран кэлэр идэлээх. Аҕа буоларын быһыытынан биллэн турар оҕолоро сахалыы билэр, саатар кэпсэтэр буолуохтарын баҕарар. Хата Дархана ити өттүгэр маладьыас. Кини бэйэтэ төрүт ты­лын билэ сатыыр, ардыгар олус уустук тыллары саҥаран, төрөппүттэрин үөрдэр идэлээх. Арай эмискэ эбэ тыала үрэрэ налыйан, дол­гуна намырыы түстэ. Ону кытары Дугуйдааҥҥа салгыы дьикти санаа кэллэ. «Оҕону мөҕөн иитиэхтээҕэр, иһирэхтик кэпсэтэн көрөр киһи хайыа эбитэ буолла?». Ити санаа кинини аны кыыһын кытары эйэҕэстик кэпсэтэргэ угуйда. Оо, Байкал, Байкал, киһи хараҕа туолар, санаата уһуктар улуу эбэтэҕин ээ…

Дугуйдааннаах Улан Удэттэн хоҥноллоругар аттара уһуктаах боккуоптардаах айаннаатылар. Итинник боккуоптары ат туйаҕа хал­та­рыйба­тын диэн кэтэрдэллэр. Кинилэр мантан антах тии­йэн сынньаныахтаах сирдэрэ – Иркут­скай куорат. Онно кинилэри кытары Саҥа дьылы көрсө диэн дьонноро кэлиэхтээхтэр. Ол эбэтэр оҕолоро уонна күн ахсын ахтарсаныыр тапталлаах кэр­гэттэрэ. Дугуйдаан – Катята…

Иркутскай Улан Удэттэн 400 биэрэстэ. Уолат­тар суоллара улахан айан суолунан барар. Онон эмиэ сэрэхтээх. Улахан массыына сырыыта күүстээх уонна ол аайы манна дойдулара буол­батах, хайа да суоппар бытаарыа, аттаахтар сылдьаллар диэн сэрэниэ суоҕа. Арай аттар барахсаттар, 4000 килэмиэтири айаннаан, син үөрэммит курдуктар. Бастаан айаҥҥа туру­нал­ларын курдук сиргэммэттэр уонна төһө кыалларынан суол кытыы өттүн тутуһа са­тыыл­лар. Онон уолат­тар арыый эрэхтурах сыл­дьаллар.

Айанньыттар аара хонохоно, сирдэрин аҥаа­рын баран Переёмная диэн тимир суол ула­хан станциятыгар тиийдилэр. Манна атта­рын боккуоптарын хат чиҥэтэн биэрэр сорук­таахтар. Костялаах хонук сирдэригэр тии­йэллэрэ өссө да аҕыйах биэрэстэ баар. Ол да буоллар уолаттар, аттары сордообокко, бэ­йэлэрэ иккиэн түөрт аты түҥнэрэн, боккуоп­тарын тууран, оскуоматын атын сиринэн иҥин­нэртээн кэбистилэр. Боккуоп иилэргэ илии­лэрэатахтара барбыт, үөрэммит.

Ахсынньы 19 күнүгэр Бурятия Өрөспүү­бүлү­кэ­титтэн тахсан, Иркутскай уобалас сиригэр үктэннилэр. Уолаттар аартык кыраныысса­ты­гар тохтоон, ааспыт сирдэригэр, үтүө дьоҥҥо бү­рээт­тэргэ махтанан уонна саҥа киирбит сирдэрит­тэн көҥүл ылан сирдэрин аһаттылар, олохтоох иччилэри күндүлээтилэр. Бу кэмҥэ тунал маҥан хаар тохтоло суох үллүктүү ту­рара. Уолаттар кыра­ныысса таһыгар табыгастаах сири булан ат­тарын өртөөтүлэр, манна хонорго сананнылар. Айаннара барыта этэҥҥэ баран иһэр эрээри, ат­тарын аһылыга эмиэ чараа­һаан эрэр. Дугуйдаан суоттаан көрбүтэ, отторо аны бэккэлээтэҕинэ икки күн тиийиэхтээх. Мантан Иркутскай куорат өссө да тэйиччи – балтараа сүүс биэрэстэ кэриэтэ. Онон отторун кэм­чилээтэхтэринэ табыллар кур­дук. Уол санаа­тын түһэрбэт. Хайдаҕын да иһин, үрэх ба­һа, ойуур быыһа буолбатах, аттыларыгар тимир көлөлөрө баар. Кыһалҕа тирээтэҕинэ, оту хантан баҕарар атыылаһан булар кыахтаах курдук саныыр.

Нөҥүө күн сарсыарда эрдэттэн айаннарыгар турунан, киэһэ хойутуу Слюдянка диэн куорак­ка тиийэн хоннулар. Слюдянка аата да этэри­нии, улахан сүлүүдэ саппаастаах Россия биир промышленнай куората. Уолаттар Слюдянкаҕа тыаһаууһа суох, биллибэккэкөстүбэккэ биир хоноот ааһа турар санаалаахтар. Киэһэ гос­ти­ни­цаларыгар сыттахтарына, ресепшентэн «эһи­ги­ни көрдүүллэр, дьон кэллилэр» диэн алла­ра ыҥыран ыллылар. Дугуйдааннаах саалаҕа түс­пүттэрэ, төрүт билбэт бүрээт­тэрэ кэлэн ту­рал­лар эбит. Билсибиттэрэ, Тункинскай оро­йуон­тан кэлбит этилэр. Тунка оройуона Ду­гуйдаан­наах айанныыр аартыктарыттан туо­ра сытар, онон таарыйбат сирдэрэ. Бу дьон Дугуй­даан­наах тустарынан истэн, анаанминээн билсэ, тылла­рынөстөрүн истэ диэн кэл­бит этилэр. Буо­ларын курдук, бүрээттэр илии тутуурдаах сыл­дьаллар. Ол курдук аттарга биир рулон күөх от уонна алта куул эбиэс аҕалбыттарын билэн, биһиги дьом­мут сүргэлэрэ көтөҕүлүннэ, бүрээт­тэргэ ытык­табыллара өссө үрдээтэ. Бу ис сүрэхтэрит­тэн Слюдянка куо­ракка кэлэн, уолаттары көрдөөн булбуттарын кө­рүҥ, өссө кэһиилээхтэр! Уолаттар тута таҥ­нан, ба­ры көньүүһүнэҕэ айаннаабыт­та­ра. Тунка оройуонун ыччаттара, Дугуйдааннаах олус уһун уон­на ыарахан айаҥҥа туруммутта­рыт­­тан ула­ханнык сөҕөллөрүн уонна бэйэлэрэ эмиэ аттаах дьон буолан киэн тутталларын туһу­нан кистээ­бэккэ билиннилэр. Онтон миэстэ­тигэр сиэртуом толорон баран, олохтоохтор са­ха­лары билэр дьонноругар ыҥыран илдьэн аһат­тылар. Манна икки ыаллыы омук дьоно сүрдээх истиҥник кэпсэттилэр. Буоларын кур­дук, үксүн сылгы, итэҕэл, сируот туһунан. Ити курдук билсэнкөрсөн, ирэхоро кэпсэтэн баран, бүрээттэр сахалар айаннарыгар алгыс тылларын анаан, «олох, баҕар, өссө хаһан эмэ алтыһыннарыаҕа» диэн баран, дойдуларыгар Тункаҕа айаннаатылар. Онтон Дугуйдааннаах көньүүһүнэҕэ төннөн, рулон отторун хайытан, массыыналарыгар ыга симэн кэбистилэр уонна быыһынан кууллаах эбиэстэрин эмиэ батар­дылар. Ити курдук сарсыҥҥы айаннарыгар ба­рыта бэлэм буолла. Соһуччу көмө кэлэ турара уолаттарга айаннара алгыстаа­ҕын биллэрэр курдук. Онтон бары да үөрэл­лэр, кэпсээнип­сээн, саҥаиҥэ бэйэлэрин икки ардыларыгар хойдо түһэр.

Бүрээттэр ити курдук уолаттар айаннарын тухары олус сылаастык уонна чугастык сыһыан­настылар, кыахтара баарынан көмөөйөбүл буо­лан истилэр. Дьөһөгөй Айыы ити кур­дук хаһан да сирэй көрсүбэтэх дьону бэйэ­тин сэргэтин тула түмэ тардан, биир ситим буолалларыгар сир­диир эбит. Араас аныгы техника үйэтигэр киһи аймах салгынынан дайар, уунан устар араас аал­лары баһылаатар даҕаны, сылгылаах киһи би­лигин даҕаны тыа сиригэр улахан ытыкта­былга сылдьар. Сылгы иитиитэ, көрүүтэхарайыыта, саханы эрэ буолбакка, бары сыһыаннаах омук­тары олоххо көрүүлэрин уларытар, айылҕа­ны кытары ситимнэрин күүһүрдэр.

Ахсынньы 24 күнэ. Иркутскай куорат. Уолат­тар этэҥҥэ, туох да быһылаана, харгыһа суох Иркутскайга кэллилэр.

1661 сыллаахха Иркут эбэ кытылыгар Яков Похабов баһылыктаах нуучча хаһаактара осту­руок туппуттара. Оччолорго манна тывиннар уонна бүрээттэр олороллоро. Похабов нуучча ыраахтааҕытыгар суругар остуруок тутарга уонна чугас эргин бурдук ыһарга, дьон олороругар быдан табыгастаах сир диэн дакылааттыыр. Ханна да буоларын курдук, остуруок маҥнайгы дьиэтин өһүөтэ түстэ да, сыыйа ол дойду тэ­нийэн, сайдан, куорат буолан барар. Иркут­скай олус дириҥ историялаах. Билигин Сибиир биир бөдөҥ куорат буолан, чэчирээн олорор. Нэ­һи­лиэнньэтин ахсаана алта сүүс тыһыынчаттан быдан тахса…

Айанньыттар чуумпу олохторо Иркутскайга кэлиэхтэриттэн эмиэ күөстүү оргуйа түһэр. Би­лигин кинилэри билбэт киһи диэн суоҕун кэ­риэтэ. Аттаах уолаттары Иркутскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын института көньүүһүнэ булан, аһылыктарын тэрийэн, сөптөөх эйгэни бэлэмнээн көрүстэ. Ону сэргэ уолаттар дойдуларыттан «Махтал» ресто­­ран хаһаайыттара Лукиннар үбү­нэнаһынан, ат аһы­лыгынан улахан көмөнү оҥордулар. Вла­димир Федоров көмөтүн туһу­нан сырыы аайы ах­тыах кэриэтин, кини өйөбүлэ уолаттары кытары айан­нарын тиһэҕэр диэри сыл­д­ьыаҕа диэн кэ­би­һиэххэ. Владимир Юрьевич бэйэтэ уолат­тарын көрсө диэн Иркусткайга эмиэ кэл­бит. Итинник улахан өйөбүллээх буолан уон­на атын да биир дойдулаахтарын, араас тэрилтэлэр көмөлөрө биллэ эбиллэн иһэрэ кынат­та­рын кытаатыннарар. Дьон кинилэри сыалларын ситиһиэхтэрэ диэн эрэллэрэ ол аата күүһүрэн иһэр. Куолулааччы, төттөрүнү саҥарааччы ах­саана аҕыйаабыта эрээри, оннук тыллаахөс­төөх, са­наалаах дьон син биир бааллара.

Саҥа дьыл иннинэ Дугуйдааннаах Мичилгэ оҕолоро, кэргэттэрэ кэлбиттэрэ. Уолаттар ик­киэн, сыл аҥаарыттан ордук дьоннорун көр­бө­төх буолан, үгүс тэрээһиннэрин көһөрөн, ахтылҕаннарын таһааран, дьиэ кэргэн тапта­лын сылааһыгар угуттаннылар. Дьонноро кэ­лиэх­тэрин иннинэ төрдүөн биир квартираны куортамнаан олорбуттара. Онтон эмискэ эбил­лэ түһэннэр, Костялаах Миша гостиницаҕа көс­түлэр, онтон икки ыал буолан өссө биир хостоох дьиэни куортамнаатылар. Манна син уһуур былааннаахтар. Уолаттар дьоннорун кытары ый да олороллорун сирбэттэр. Көрсүбэтэх­тэ­рэ быданнаабыт буолан, мэлдьи дьиэ кэргэт­тэринээн биир­гэ сылдьыахтарын эрэ баҕа­рал­лар. Төһө да тустуһунан дьиэлэргэ көстөл­лөр, күн ахсын бары көрсөн, куораты кэрийэллэр, араас тэрээһин­нэргэ сылдьаллар. Иркутскай куорак­ка киһи көрөрө баҕас дэлэй. Ордук оҕолор дуо­һуйуохта­ры­гар диэри күүлэйдээн, сыры­лаан, хатыыскалаан, оонньоонкөрүлээн аҕай биэр­дилэр. Бары ахтыспыттара да сүр­дээх. Күн биллибэккэ ааһар. Оннук саҥа 2022 сылы бары бииргэ көрсөн, эргэ сылларын үйэсаас тухары умнуллубаттык өйдөрүгэр хата­нар гына атаардылар. Биллэн турар манна ки­ни­лэри кытары солбуллубат аргыстара, киэҥ аартыктарын атастара Костялаах Миша эмиэ бааллар.

Уолаттар аттарын күҥҥэ иккитэ аһаталлар, ол быыһыгар син биир онноманна ыҥырыллан араас көрсүһүүлэргэ сылдьаллар. Иркутскайтан чугас Шелехов диэн куоракка тиэйэн илдьэн, «Шеле­ховТВ» телеханаалга ус­тан, интервью ылан балай да улахан репортаж оҥорон та­һаардылар.

Уолаттар айанныыллара чугаһаан, сыыйа малларынсалларын хомунан бардылар. Дар­хан аҕатын күн ахсын батыһа сылдьар. Дугуй­дааннаах тугу тутталлар да, уол барытыгар илинкэлин түсүһэн иһэр. Аҕата уолугар «биһигини кытары барыс» диирэ буоллар, арааһа, үөрүүнү кытары барсыан да сөп курдук.

Иркутскайтан уолаттар Красноярскайга тии­йиэх­тээхтэр. Бу айаннарыгар Вла­ди­мир Федоров эмиэ бэлэх оҥорон соһутта. Ол кур­дук, Владимир Юрьевич кэпсэтэн, «Саха­экспоцентр» үбүлээн, уолаттары Москуба­ҕа диэри арыаллыыр сабыссаҥа «ГАЗ Соболь» массыынаны атыыластылар. Бу иннинэ мал­ларын, отторун, бурдуктарын «Тойота Гайа» массыынаҕа симэ сылдьыбыттара. Кыра мас­­сыы­наҕа үс сэнтиниэрдээх биир рулону сим­тэххэ, Костялаах Миша нэһиилэ баталлар. Оло­рор сидиэнньэлэрин иннигэр ыбылы анньан, суоппар киһиэхэ ыытарыгар эрэйдээх. Уолат­тар баар оту барытын симэ сатыыллар, от хааларын, ордорун оннуттан сөбүлээбэттэр. От диэн кинилэр маҥнайгы кыһалҕалара. Саҥа көлө кэлэн, «Тойоталарын» Иркутскайга хаал­ларарга быһаарыннылар. Аны «Газельга» анал арыалдьыт суоппардаахтар. Онон уолат­тар маастара эмискэ табылла түстэ. Дугуйдаан дьонугарсэргэтигэр барыларыгар махтана са­ныыр, аал уоту отунна да, кинилэр дьиэ кэр­гэттэрин, үлэлэринхамнастарын туһугар алгыс тылларын аныыр.

Иркутскай уобаласка сылдьар кэмнэригэр айанньыттар бэйэлэрин уонна аттарын хонугун, аһылыгын тылланан туран олохтоох урбаан­ньыттар уйуннулар. Сорох дьон Дугуйдааҥҥа «харчылаах буолан баран көмөлөһүмүнэлэр» диэн суруйаллар. Дьиҥэр, ити төрдүттэн сыыһа. Манна киһи ис туруга, олоххо көрүүтэ, төбө­түн олоруута сирдиир. Үгүс харчылаах, улахан кыахтаах эрээри тылтан дьыалаҕа тиийэр киһи олоххо сэдэх буолар. Ол сиидэ кэнниттэн көмө­лө­һүөн сөптөөх тарбахха баттанар ахсааннаах киһи хаалар. Сиидэ хараҕа сүрдээх киэҥ, чахчы дьиҥнээх ула­хан киһи эрэ ордор.

Биир күн Дугуйдаан Катятынаан күүлэйдии бараары оҥоһуннулар. Кэргэнэ таҥнар кэмигэр уол таһынааҕы маҕаһыыҥҥа таҕыста. Катя онно кэлиэхтээх. Маҕаһыынтан уу атыылаһан баран, онуманы көрөистэ сырыттаҕына, ин­ста­грамыгар «атаһа» Nick суруйар: «Мин тугу да өйдөөбөтүм! Эһиги тугуй, итиннэ дьон ыытар харчытыгар сынньана сылдьаҕыт дуу? Бырайыаккытын уопсайынан тохто­торгут ордук буолсу. Итинник пиардана сатыысатыы айан­наа­быт да диэн!!! Ити Владимир Федоров эмиэ эһиэхэ пиарданар эрэ. Билигин дьон бары итинник буолбуккут! Стыдно!!!»

Дугуйдаан, итини ааҕан баран, эмискэ исиһит­тэн абаран кэллэ. Киһитэ online эрдэҕинэ, бу сырыыга, дьэ, тута хоруйдуурга сананна.

«Биһиги сирэй билистэхпитинэ табыллыы­һы. Эйигин маҥнай көннөрү саҥаран баран уоску­йуо дии санаабытым, арахсыбат киһи буоллуҥ. Миэхэ ааккынсуолгун суруй эрэ. Саха сиригэр тиийдэххэ, көрсүллүө. Ааспыт сы­рыыга…» диэн этиитин ситэ суруйа илигинэ, Катята киирэн кэллэ.

– Чэ, мин бэлэммин, бардыбыт.

– Тохтоо, манна биир киһиэхэ эп­пиэт­тиим, ол кэннэ барыахпыт, – диэтэ. Катя, Дугуйдаан сирэйэхараҕа уларыйбытын көрөн, чугаһаата уонна уол кимниин суруйсан бу үлү­гэр тимир тириитин кэтэн турарын көрдө.

– Кимий бу? – наҕыл куолаһынан ыйытта.

– Дьэ биир баар. Айанныахпытыттан араас куһаҕаны барытын суруйар.

– Саха дуо?

– Саха!

– Ээ, эппиэттээмэ, Дугуйдаан, тоҕо итинник дьон аайы ньиэрбэҕин барыыгын? Сырыттын.

– Эн билбэккин, кини тугу суруйарын, – уол сатаан суругун этиитин түмүктээбэккэ, сордоно турда.

– Аҕал төлөпүөҥҥүн, барыах күүлэйдии, аны икки чааһынан прессконференцияҕа бараҕыт буолбат дуо. Баран онно тугу кэпсииргин тол­куйдуохха. Маннык арааһы саҥарар дьону ум­нан кэбис. Кырдьык этэбин, бардыбыт, – диэт, кэргэнин төлөпүөнүн туура тутан ылан сиэбигэр уктан кэбистэ уонна бэрт эйэҕэстик мичээрдээн, уол уордайбытын тута симэлитэн кэбистэ.

– Таах даҕаны сөпкө этэҕин. Сырыттын, сор­­доох киһитэ, – диэт, уол Катятын сиэтэн, таһыр­дьа тахсан паарка диэки оргууй хаамса турдулар.

Уолаттар дьоннорун кытары арахсар кэм­нэрэ, айаннарыгар турунар күннэрэ тиийэн кэллэ. Иркутскайга бүтэһик түүннэригэр Д­у­гуйдаан оҕолорун, кэргэнин кытары торт сиисии түүн хойукка диэри онуманы сэлэстилэр. Уол оҕолоругар бэйэтин оҕо эрдэҕинээҕитин, төрүттэрин, аҕата кинини хайдах үөрэтэрин туһунан кэпсээтэ. Дархан итини барытын бол­ҕойон истэн олордо. Кини аҕата сарсын айан­ныырын билэн, санаан кэллэҕинэ, хара­ҕыт­тан уухаар тахса сыһар. Уол­чаан ону нэһиилэ кыана туттан олорор. Кини­лэр, билигин эмиэ биллибэт уһун кэмҥэ арахсал­ла­рыттан бары да куттарасүрдэрэ айманар. Ол да буоллар Дугуйдаан киһи көрсүөтүк, биир кэм дьарыктаах сырытта­ҕына сыл – ый, ый – хонук буолар диэн оҕолорун уоскута сатаата. Диана аҕатыттан төрүт арах­пакка, ыга кууһа сытан утуйан хаалаахтаата. Дьоно бары утуйбуттарын кэннэ, Дугуйдаан сытан эрэ айыыларыттан кини суоҕар саамай чугас дьонун көрөистэ, харыстыы, араҥаччылыы сылдьалларыгар көрдөстө. Кини билигин ыйга тиийбэтэр даҕаны, дьонун кытары олус кэрэ, умнуллубат үтүө күннэри тэҥҥэ атаарбытыгар махтана саныы сытта.

Сарсыарда эрдэ уол будильник тырылыыр тыаһыттан уһугунна. Биэс аҥаар чаас буолбут. Оҕо­лорун уһугуннарымаары сэрэнэн оронтон оро­нон турбута, Катята аһын бэлэмнээн, кини тура­рын күүтэ таарыйа кофе иһэ олорор. Уол, кэргэнин иэдэһиттэн сыллаан ылаат, суунар хоско ааста. Айаныгар барарга бэлэм­нэнэн, кэргэнин таһыгар тиийэн остуолга олордо.

– Оҕолор утуйдуннар, кэбис, аны сайыһыах­тара, – диэт, Дугуйдаан мичээрдээн ылла.

– Аскын үрүсээгиҥ үөһээ өттүгэр уктум. Суунар тээбириннэриҥ ити ойоҕос сиэбигэр баал­лар. Онтон суолга уурар алаадьыҥ ити тас хаҥас сиэбигэр.

– Булуоҕум.

Уол сылаас кофетын сыпсырыйар уонна салгыы тугу оҥоруохтааҕын толкуйдуур.

– Дугуйдаан, көр эрэ мин диэки, – Катя нарын куолаһынан толкуйа букатын ыраах сылдьар кэргэнин ыҥырар.

– Тугуй, доҕор?

– Кытаатан сэрэнэн-сэрбэнэн сылдьаарыҥ. Суол кытыытынан айанныыргытын саныы-саныы куттанабын.

– Сэрэнэн бөҕө буоллаҕа. Ити туһугар долгуйума. Син баччаҕа диэри этэҥҥэ кэллибит дии. Оннук айаннаан иһиэхпит буоллаҕа, – уол кэргэнин уоскута сатыыр.

– Буолбутун да иһин, син биир сэрэнээриҥ. Ман­на Саха сирэ буолбатах. Араас түргэн айан­наах улахан массыыналар баар буолуохтара. Ха­ра­ҥа­ҕа эҥин төрүт айанныы да сатаамаарыҥ. Сөп?

Бу кэмҥэ уол төлөпүөнэ тырылаата. Аллара дьоно хайыыүйэ кэлэн, массыыналарыгар кэтэһэ олороллорун биллэрдилэр.

– Чэ, мин айаннаатым. Эһиги этэҥҥэ олороо­руҥ. Барыта үчүгэй буолуоҕа. Айыыларбыт би­һиги диэкилэр.

Онтон уол төлөпүөнүн сиэбигэр уктубутун көрөн, Катя эмискэ Дугуйдааны кууһан ылла уонна ыытыан баҕарбат курдук бэйэтигэр ыга тардан олордо. Дугуйдаан кэргэнин оройуттан имэрийэн, уураан баран, киэһэ хонук сирдэ­рин буллахтарына сибээскэ тахсыах буолан, сонун кэтэн таһырдьа тахсан истэҕинэ, аны кыыһа Диана уһуктан кэллэ. Диана аҕата барарын эрэрин эмискэ өйдөөн, оронуттан ойон турда да, сүүрэн тиийэн эмиэ ыга кууһан ылла. Уол кыыһын дэлби сыллаан, хараҕыттан тахсыбыт уутун сотон, быраатыныын ийэлэрин харыстыы сылдьалларыгар сорудах биэрэн баран, хоһуттан таҕыста. Кыргыттара, оло­ҕун икки кэ­рэчээн сүрүн сүүрүктэрэ уолу харах уулаах ааҥҥа атаара хаа­лаахтаатылар. Дугуй­даан, лифкэ кии­­рэн баран, уоскуйа таарыйа өрө тыынна. Киниэхэ дьо­нун кытары бырас­тыылаһыы олус ыараханнык бэрилиннэ. Хата, ону уйда. Онтон олоҕо, айана оннугун өйдөөн, тута хомулла түстэ да, суолун туһунан толкуйдаан барда.

Арахсыы хабархай амтана

Дугуйдаан дьонуттан арахсан баран, атыгар олорон эрэ баран биирдэ арыый уоскуйда. Хоҥоро иннин диэки дьүккүөрдээхтик баран иһэрэ уолга айанын сүрүн сыалын өйдө­төн ис санаатыттан таһаарда, болҕомтотун онно туһаайда. Ол да буоллар Дугуйдааны Катятын уон­на оҕолорун хаалларбыта санаатын син биир аалар. Оттон ийэ киһиэхэ хайдах буолуой – эрин биллибэт болдьохтоох, сыыһа тутуннахха түөрт уон түөрт моһоллоох айаҥҥа ыытара. «Чэ, ол да буоллар оҕолорум ийэлэрин кытары бааллар. Барыта этэҥҥэ буолуоҕа» диэн уол бэйэтин уоскутуна саныыр.

Ийэ таптала диэн ураты күүс. Ону аҥаардас киһи аймах олоҕун номоҕо эрэ туоһулуур буолбатах. Ийэ оҕотугар таптала кыпкыра күү­дээхтэн саҕалаан, аарыма хагдаҥ эһэҕэ тиийэ көстөр. Ол бэйэтэ үөскэтэн, төрөтөн таһаарбыт ыамата кини тус бэйэтин сорҕото буоларыт­тан эбитэ дуу?! Итини ким кэмниирэ, тугунан холуура буолуой?

Реас Кула­ковскай «Аҕам олоҕо» диэн аҕа­тын Өксөкүлээх Өлөксөй туһунан ахтыысэһэ­нигэр тойон кыыл уонна мохсоҕол күөн көрсүбүт­тэрин туһунан сүрдээх үчүгэй номоҕу суруй­бута. Бу номох Таатта Чычымаҕын Амматыгар Кубалаахха буолбут түбэлтэ. Кэп­сэнэр кэмигэр Амма өрүс хаҥас кытылыгар мохсоҕол хаһыс да сылын уйаланар эбит. Он­тон биир сыл уҥуоргу кы­тылыгар, аатырбыт Чибили эбэ туһаайыы­ты­гар аны тойон кыыл көтөн кэлэн баараҕай тиик­кэ уйа туттубут. Икки кыырай халлаан тыҥырахтаах кыыллара биир сыл иллээхтик сайылаа­быт­тар. Нөҥүө сылыгар Акыйаас диэн олохтоох киһи, мохсоҕол уйатын аннынан ааһан иһэн, уйалаах көтөрдөр оҕолоро тоҕо эрэ чуумпуларын, са­ҥаиҥэ таһаарбаттарын дьиктиргээбит. Акыйаас «баатыгарын, тутуталаан кэбистэҕэ дуу?» дии санаабыт, абааһы көрбүт. Ол курдук отуутугар тахсан, сынньана таарыйа ымдаан иһэ олорбут. Арай, ол олор­доҕуна, эмискэ мохсоҕол кыыл көтөн кэлэн уйатыгар быытырҕаабыт даҕаны, кыланакылана кими эрэ ыҥырар курдук көтө сылдьыбыт. Өрөтөр буолбатах, ол мохсоҕолго иккис мохсоҕол кылыбырайан кэлэн кыт­тыһа түспүт. Халлааҥҥа холбоһоот, маҥнай иккиэн уу чуумпутук көтөн баран, эмискэ доҕор, энэлийээнэлийэ уйаларын тула хаста да эр­гийэ көппүттэр. Акыйаас иһиттэҕинэ, көтөрдөр иккиэн бырастыылаһар курдук чыҥырҕаспыт­тар. Онтон куһугуруу түспүттэр да, иккиэн кыырай хааллааҥҥа өрө көтөн тахсыбыттар уонна уҥуоргу баараҕай тииккэ баар хотой уйатын үрдүгэр тиийэн элиэтээбиттэр. Сымыыт бат­тыы сыппыт тойон кыыл, уйатыттан оронон туран, тиит модьу лаабатыгар тахсан олорбут. Мохсоҕоллор, ону көрөөт, иккиэн абасата уотун түһэрэн, өссө үрдүккэ кыырайан, мэҥэ халлаантан күүс көрдөһөн, хотойу кыргыһыыга ыҥырар курдук кыламмыттар. Онуоха хотой аргыый тиититтэн тэбинэн, Амма өрүс үрдүнэн көтөн сабырыйбыт. Инньэ гынаатын кытары үөһэ мохсоҕоллор кынаттарын тыаһа курулуу түспүт да, халлаан хайа барыар диэри хабыр тыас хабарыттыбыт уонна иккиэн утуусубуу чаҕылҕанныы таҥнары сатыылаан түһэн иһэллэрэ эрэ көстөн хаалбыт. Онтон эмискэ «пуус» гынар тыас иһиллибит да, хотой кынатын сараппытынан биирдэ Амма эбэ уута өрө ыһыллыар диэри күөдэллэнэ түспүт. Оттон атыыр мохсоҕол өрө дайан тахсан, сүүрүк устун барсан иһэр өлбүт хотой үрдүнэн соҕотоҕун элиэтии сылдьыбыт. Акыйаас тыһы мохсоҕолу көрө сатаабыт даҕаны, ханна барбыта, хайа диэки көппүтэ биллибэтэ үһү. Акыйаас, тойон кыыл уҥуоҕун тутаары, кытылга устан тахсарын кэтэһэн турбут. Ол тухары мэҥэ халлааҥҥа соҕотох мохсоҕол көтө сылдьыбыт. Тойон кыыл кытылга тиксибитин кэннэ, аҥаар кынатыттан адаарыччы тутан көтөҕөн таһаарбыта доҕоор, тыһы мохсоҕоло манна баар үһү. Хотой обургу мохсоҕол үөһэттэн киниэхэ дьөлө түһүүтэ, эргийэ охсон, тимир курдук адаарыйбыт тыҥы­рахтарынан мохсоҕолу уҥуормаҥаар курдарыта ыга харбаан ылбыт. Акыйаас бу икки көтөрү тустуһунан кытылларга уҥуох тутан кистэтэлээн кэбиспит. Эрдэ хотой мохсоҕол сымыыттарын сиэбит эбит. Ону ийэ мохсоҕол, бэйэтин олоҕун толук ууран туран, кыырай халлаан аарыма­тын, муҥур ыраахтааҕытын тиһэх кыргыһыыга ыҥырбыт эбит.

Ийэ таптала диэн, хор, итинник. Кини туохха да тэҥнэммэт…

Иркутскайтан Красноярскайга диэри тыһыын­чаттан тахса биэрэстэ. Уолаттар айаннарын суола Байкал күөл кытыытыттан тус арҕаа диэ­ки салаллар. Арыалдьыт массыыналара кэн­ни­лэриттэн батыһыахтаах. Бу сырыыга тимир көлөлөрө улаатан, астарын онно астанар, со­рох кэмҥэ онно да утуйар курдук былааннан­нылар. Иркутскай «Мост» диэн инженер­дии чинчийиилэри оҥорор бөдөҥ тэрилтэтэ уолат­тар Иркутскай оройуонугар сылдьар кэм­нэ­ригэр аттарын аһылыгын, хонугун уйунуох буолан мэктиэ тылын биэрдэ. Онон Дугуйдааннаах олохтоох өйөбүллээх буолан, айаннарын эрэ туһунан саныы истилэр.

Айаннарын суолун сырыыта сатала суох эбилиннэ уонна тимир көлөлөр, сэрэйбиттэ­рин курдук, куугунаһан олороллор. Маҥнайгы күннэригэр Сибиирдээҕи Усолье диэн бөһүө­лэк таһыгар хонон баран, нөҥүө күн айан суолун устун сиэллэрэн истэхтэринэ, эмис­кэ кэн­нилэриттэн «Камаз» массыына ситэн кэл­лэ. Массыына суоппара аттаах дьону көрөн со­һуйан туормаһын үктээбитигэр, массыы­ната халтарыйан туорамаары айаннаан баран, суол­тан туора тахсан хаалла. Ол тахсыытыгар кэн­ники испит Дугуйдааны түҥнэри көтөн истэ­ҕинэ, хата аттара тыыннарын тэскилэтэн, кылмүччү туора ыстанан биэрдилэр. Ол да буоллар итич­чэ үлүгэрдээх улахан массыына Хаастааҕы самыытын хаарыйан ааста. Ат хата эчэйбэтэ. Айылҕа оҕолоро барахсаттар, сымсалара бэрт буолан, бу сырыыга бэйэлэрин уонна иччилэрин өлөр өлүүттэн быыһаан ыллылар.

Дугуйдаан атыттан түһэн, төттөрүтаары хаа­мыталаата. Уолуйбута ки­ниэхэ оннук арыый хо­йутуу киирдэ. Уол, санаатын түмэн, «Камаз» суоппарын кытта эйэ дэмнээхтик бы­һаар­саат, салгыы эмиэ суолларын туппутунан бардылар. Итинник быстахха түбэһэн, ыт буола сыстылар. «Катя барахсан, баҕар, сүрэҕэ итини сэрэйбитэ эбитэ дуу?» диэн уол бэйэтин уоскутуна санаата. Ол эрээри кини билигин туох хараҥа дьайыы айаннарыгар орооһон эрэрин билбэт.

Уолаттар аара дьонтон сураһан, эргийэ да буоллар, массыына сырыыта аҕыйах суола баарын туһунан биллилэр. Киэһэ хонуктарыгар олорон сүбэлэһэн баран, ол былыргы аарты­гынан, билиҥҥитэ тимир суола сытар сиринэн барарга быһаарыннылар.

Саҥа суоллара эмиэ дьон олорор аартыга эбит. Араас дэриэбинэ, бөһүөлэк бөҕө баар. Ол иһин уолаттар эмиэ бэрт сэргэхтик айаннаан истилэр. Ханна да буоллун, кинилэри үөрэкөтө көрсөллөр, илии тутуурдаан, өттүк ха­ралаан, алгыс тыллаах атаараллар.

Олунньу 10 күнүгэр Дугуйдааннаах Крас­но­ярскай кыраай сиригэр үктэннилэр. Иркут­­скай­даа­ҕы «Мост» тэрилтэлэрэ, эрэннэрбитин кур­­дук, уолаттары уобалас иһигэр сыл­дьар кэм­нэ­­­ри­гэр хонуктарын, аһылык­тарын барытын уйунна. Бу тэрилтэ, саха айанньыттарыгар итинник сүҥкэн улахан үтүөнү оҥорон, интернет нө­ҥүө ки­ни­лэр айаннарыгар ыалдьа олорооччулар улахан ытыктабылларын ылла. Аны кыраайга киир­биттэрин кэннэ уолаттарга «Край­ДЭО» диэн суол оҥорор уонна көрөристэр, өрөмүөннүүр эмиэ биир бөдөҥ тэрилтэ үлэһит­тэрэ кэлэн, Красноярскай куоракка диэри арыаллыахпыт диэн соһуттулар. Ити курдук улахан тэрилтэ­лэр Дугуйдааннаах тустарынан бэйэбэйэлэрит­тэн истиһэн, болҕомтолорун ууран бардылар. Биһиги дьоммутугар ол ба­ры­та эгэ эрэ буоллаҕа. Олохтоох дьону кытары сылдьар быдан эрэллээх даҕаны уонна бу кэмҥэ уолаттар тыллараөс­төрө өһүллэн, сыл анараа өттүгэр Өймөкөөнтөн айаҥҥа турбут бэйэлэриттэн быдан атын, сай­дыылаах уонна Россия үгүс киһитэ билэр медиа дьон буолан эрэллэр. Дугуйдаан ардыгар онтон эмиэ хай­дах эрэ дьаарханар курдук. Били маҥ­най үүтээҥ­ҥэ олорон айан туһунан ыраланарыгар маннык буолуо диэн санаан да көрбөтөҕө. Ол эрээри кинилэр сүрүн сыаллара саха атын били­һиннэрии, кини тулуурун көр­дөрүү буол­лаҕа. Онон уол сүүрүк хоту барсан иһэргэ сананна. Маннык хатаҕалааһын баарын тухары туһанан иһиэххэ буоллаҕа…

Айанньыттар кэннилэригэр 6000 килэмиэ­тири хаалларан, суолларын аҥаарыттан арыый ордук сири бардылар. Ол да буоллар Москубаҕа диэри билигин даҕана биэс тыһыынчаттан тахса биэрэстэ баар.

Олунньу 22 күнэ. Красноярскай куорат.

Уолаттар куоракка эбиэт саҕана киирдилэр. Аттар туруктара үчүгэй, бэйэлэрэ эмиэ этэҥ­ҥэлэр. Иркутскай Красноярскай икки арда олус сылаалаах айан буолла. Бары да улаханнык илиһиннилэр. Ол да буоллар, ким да чэпчэки суолу күүппэтэ.

Красноярскай куораты 1628 сыллаахха Ан­дрей Дубенскай диэн нуучча хаһаактарын этэ­рээт­тэрин баһылыга төрүттээбит. Краснояр­­скай төрүттэниэҕиттэн өр кэмҥэ үгүс сэрии буол­бут, хаан бөҕө тохтубут куората. Оччолорго ман­на кыргыыстар, билиҥҥи хакаастар төрүт­тэрэ олорбуттар. Бу сүрдээх сэрииһит омук буо­лан, куоракка тыын ылаыла харса суох саба тү­һү­тэлиил­лэр эбит. 1676 сыллаахха маҥнайгы сахалар үрүҥ ыраахтааҕыга атынан айан­­ныыл­ларыгар Красноярскайынан ааһалла­рыттан ула­ханнык дьиксинэллэрэ диэн историяҕа кэп­сэ­нэр. Онтон билигин Красноярскай – Сибиир биир бастыҥ уонна бөдөҥ куората…

Дугуйдаан көрөҕүнэ, Красноярскай куорат Енисей эбэ кытыытынааҕы киэҥ хочоҕо олорор. Соҕуруулууилин өттө үрдүк мырааннары­нан хаххаланан сытар. Мыраанын баҕас киһи астына көрөр, үрдүгэ сүр. Куоракка киириилэригэр Владимир Юрьевич хайыыүйэ кэлэн, олохторун булан, улахан кыһалҕаларын эмиэ барытын быһааран көрүстэ. Онон аттарын турар сирдэ­ригэр илдьэн, бэйэлэрэ хонук сирдэригэр тиийэн суунантараанан тыын ыллылар. Онтон аттар сойбуттарын кэннэ, тиийэн аһатан баран, дьэ кэлэн тиэрэ түһэн сытан киһилии сынньаннылар.

Красноярскай, атын куораттарга холоо­тох­хо, арыый атын сир. Манна дьон аттаах­тар кэл­биттэрин истэн наһаа «һууһаа» буол­батылар. Инньэ гынан айанньыттар хата аралдьыйбакка, күүссэниэ эбиннилэр. Дугуй­даан­наах манна уһуур санаа­лара суох. Муҥутаатаҕына, түөртбиэс хонуохтаахтар. Ити курдук айаннарыгар бэлэмнэнэ сы­рыттахтарына, дойдубут президе­нэ Владимир Путин анал байыаннай дьайыыны биллэрдэ. Дойдуга тута уларыйыы бөҕө тахсан барда. Ол иһин айанньыттар, былааннарын уларытан, быһыымайгы иэмэдьаама биллиэр диэри бу куоракка биллибэт болдьоххо тохтуурга күһэлиннилэр.

Оннук күндьыл ааһан истэ. Ол тухары туох да биллиэх сибикитэ суоҕа. Кэтэһэ сатаан баран, биир күн киэһэ куортамнаабыт кыбартыыла­ры­гар олорон аргыстара Костялаах Миша Саха сиригэр төннөллөрүн туһунан эттилэр. Дугуйдаан бу кэм хаһан эрэ син биир тирээн кэлиэхтээх диэн би­лэр этэ. Онон, уолаттарын этиилэрэ төһө да соһуч­чу буоллар, ылынарыгар тиийдэ. Ол да буоллар маҥнай уолаттар барабыт диэбиттэригэр хай­дах эрэ кэрикуру буолан, Мичиллиин ик­киэн саҥаларыттан матан олордулар. Онтон Дугуйдаан тыл ылла:

– Чэ, уолаттар, эһиги барар кэмҥит кэлбит буоллаҕына, барар буоллаххыт. Бэйэҕит дьиэ­лээхуоттаах дьон антах эмиэ кыһалҕаҕыт үгү­һэ чахчы. Биһигини кытары түөрт ыйы быһа сырыттыгыт. Ити тухары икки ар­дыбытыгар араас умнуллубат, бэйэбит эрэ билэр мүччүргэннээх түгэннэрдээхпит. Биһиги Мичиллиин эһиэхэ махтаныах эрэ тустаахпыт. Эһиги суолбут му­ҥутуур ыарахан кэр­чигин тэҥҥэ үллэһиннигит. Абыраатыгыт эрэ диир кэрэгэй. Эһиги биһиэхэ көмөҕүт туохха да кэмнэммэт. Өскөтүн биһиги этэҥҥэ сыалбытыгар тиийдэхпитинэ, ити эһи­ги эмиэ кыайыыгыт диэн санаан кэбиһээриҥ. Уолаттар, мин эһиэхэ төлүүр туох да харчым суох.

Онуоха уолаттара иккиэн:

– Эс, төлөбүр көрдөөбөппүт. Бары биир өлүүгэ сырыттыбыт дии. Онон ити туһугар кыһаллыма, быраат, – дэстилэр.

Онуоха Дугуйдаан:

– Эс, кэбис, инньэ диэмэҥ. Эһиги Иркутска­йынан төннөҥҥүт, анараа «Тойота Гайаны» илдьэ барыҥ. Антах тиийэн атыылыыгыт дуу, сүүрдэҕит дуу, бэйэҕит талбыккыт. Мин эһиги иннигитигэр ыраас буолуом этэ. Кытаатан аккаастанымаҥ, – диэтин кытары уолаттар үөрэн туран илии тутустулар.

Ити күн төрдүөн кыра­тык бырааһынньыктаан, ааспыт сырыыларын ахтыһан баран, нөҥүө күнүгэр аргыстара Ир­кут­скайынан Саха сиригэр төнүннүлэр. Дугуй­дааннаах Мичил ити күнтэн ыла бэйэлэрэ хааллылар.

Биир күн ипподромҥа аттарын аһата тиий­биттэрэ, Мичил ыҥыыра суох буолан биэрдэ. Үлэһиттэртэн эҥин сураһан көрдүлэр да, туһа суох, ким да, тугу да билбэт аатырда. Олох­тоох уолаттар даҕаны, Дугуйдааннаах иккиэйэхтэ­рин көрөн, хабыр соҕустук кэпсэтэрипсэтэр буолан бардылар. Ити курдук, Мичил ыҥыырын ким уорбута биллибэтэ…

Кулун тутар 5 күнэ. Красноярскай куорат.

Дугуйдааннаах айаҥҥа туруммуттара бүгүн төгүрүк сыла. Кэтэһэр курдук сылаалаах суох. Уолаттар күн бүгүн айаҥҥа турунар кыахтаахтар этэ эрээри, дойдуларыттан дьонноро сүбэлээн, Красноярскайтан быга иликтэр.

Дугуйдаан бу куоракка сытарын хайдах эрэ абааһы көрөн барда. Кини түргэн соҕустук айаҥ­ҥа туруна охсуон баҕарар. Уол оннук эрдэттэн алдьархай буоларын сэрэйбит эбит. Ол курдук, биир сарсыар­да эмиэ аттарын аһата диэн ипподромнарыгар тиий­биттэрэ, арай биир аттара кыбыдьын быы­һыттан төбөтө быкпат. Уолаттар тиийэн өҥөс гыммыттара, Айаннара барахсан өлөн сытаах­тыыр. Дугуйдаан ону көрөн аймана түстэ. Атын аттарын түргэнник таһырдьа аһата таһаардылар уонна киирэн Айаннарын көрдүлэр. Эрдэ Айаны боккуоптуулларыгар киниэхэ сөп­төөх көстүбэтэҕэ. Боккуоп эмиэ киһи атаҕын таҥаһын курдук, кээмэйинэн арахсар. Онон атын бок­куоп көстүбэккэ, улахан, туйаҕын таһынан быга сылдьар боккуобу кэтэрдэллэригэр тиийбит­тэрэ. Аттара түүн туран эрэ атаҕынан баһын тарба­наары, боккуоба суларыттан хатыллан, онтон сатаан төлө барбакка, ат барахсан суул­лан түһээхтээбит да, оннук сытан устунан тыына быстаахтаабыт. Уолаттар манныкка маҥ­най­гы­ларын түбэһэн, төрүт саҥаларыттан ма­тан хааллылар. Дугуйдаан Айанын сүтэрэн, иһи­гэр олус айманна. Кини аттарын киһи кур­дук ытыктыыр, оҕолорун курдук таптыыр. Хайыах­тарай, Айаннарын харайан баран, күн сарсын айаҥҥа турунарга быһаарыннылар. Крас­ноярскай куорат уолаттары ити курдук ылыммата.

Бүтэһик түүннэригэр били инстаграмын «доҕоро» эмиэ арааһы барытын бооччойбут. Nick барытын билэкөрө, кэтии олороро чуолкай. Саҥа «Газель» ылбыттарын ахтыбыт, аттара өлбүтүгэр бэйэ­лэрин кытары буруйдаабыт. Кини эрэ буолуо дуо, сүтэ сылдьыбыт араас куолуһуттар бары уһуктан, тиллэн кэлбиттэр. Саас халлаан сылыйдаҕына куорат талахтарыгар барабыай чыычаах ырыата хойдорун курдук, эҥинэ бэйэлээх сэмэсуҥха бөҕө Дугуйдааҥҥа аадырыстаммыт. «Доҕоругар» Nickка уонна да атын суруксуттарга санаатын тэбээн, үчүгэй аҕайдык хоруйдаары гынан баран, кэргэнэ Катята эппитин эмискэ өйдөөн кэллэ уон­на «сырыттынар» диэт, төлөпүөнүн сыттыгын анныгар уктан утуйан хаалла.

Алдьархай соҕотох кэлбэт дииллэринии, айанньыттарга хараҥа күннэрэ саҥа саҕаланан эрэллэрэ. Ол да буоллар, кинилэри аны туох да тохтотуо суоҕа. Иннилэрин, сыалларын хоту төһө кыахтара тиийэринэн айаннаан иһиэхтэрэ…

Чолбон. – 2023. – №4

Тарҕат:

Подписаться

Салгыы аах

Сүбэлиибит