Тымныы хайа сылаас тыына
Сарсыардаттан Дьокуускай куоракка сүпсүлгэн бөҕө. Туймаада хочото ньиргийэн олорор. Бүгүн – Саха Өрөспүүбүлүкэтэ судаарыстыбаннай декларацияны ылыммыт ураты күнэ. Куораппыт бары уокуруктарыгар араас тэрээһин бөҕө ыытыллар. Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторун бэлиэ күнүнэн эҕэрдэлээн, дьоро күнү арыйар.
П.А. Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын таһыгар дьон бөҕө тоҕуоруспут, Россия уонна Саха сирин былаахтара тэлимнэспиттэр, болуоссат кыһыл, күөх, маҥан өҥнөөх саарыктарынан киэргэтиллибит. Күн тахсар сирин диэки сирэйдэнэн турар саха норуотун чулуу уола Былатыан Ойуунускай таас мэҥэтин төрдүгэр сибэккилээх киһи бөҕө мустубут. Күһүҥҥү күн тиһэх сылаас күндэлэс сардаҥаларын ыһан, бүгүҥҥү үөрүүлээх күнү уруйдаспыттыы чаҕылыччы тыгар. Кыырпах да былыт суох.
Мантан арҕаа диэки икки тыһыынча биэрэстэ кэриҥэ тэйиччи, хайа быыһынан эрчимнээх сүүрүктээх таас үрэх кылыгырыы сытар. Абына-табына үүммүт тиит мастаах арҕас анныгар самначчы барбыт булчут үүтээнэ турар. Үүтээҥҥэ киһи баарын бэлиэтэ – оһох үөлэһиттэн күөх буруо сүрэҕэлдьээбиттии бургучуйан тахсан, хайа быарынан үрэҕи батыһа унаарар. Иһирдьэ, сирэйэ бүтүннүү бар түү буолбут, аастыйбыт баттахтаах, дараҕар сарыннаах киһи оһох иннигэр үөһэ өттүн ньылбаланан, нүксүччү түһэн аргынньахтаан олорор. Кини уҥа илиитигэр туох эрэ быһылаан кэнниттэн ордон хаалбыт икки тарбаҕар чубуугу бобо туппут. Сотору-сотору бытыгын быыһынан табаҕын дириҥ-дириҥник соппойтолоон ылар уонна «пуус» гыннаран буруотун ыраахха диэри үрэр. Үрдүк, туруору сүүһүн аннынан уҥа хараҕын диэки ханньары барбыт кэҥэриитин икки өттүнэн олорор күөх харахтара түгэхтээҕи, өрдөөҕүнү саныыр курдуктар. Аттыгар турар сыҥаһа орон анныгар эриэн ыт нуктуу сытар. Күн сардаҥата түннүгүнэн киирэн хаҥас эркиҥҥэ түһэн сырдатар сиригэр ыйанан турар хараҥа өҥнөөх эргэ араадьыйа хардьыгыныыр. Киниттэн уһун, дьэс алтан утах субуллан түннүк холуодатын быыһанан таһырдьа тахсыбыт. Араадьыйаттан намыын саҥалаах кыыс Иркутскай уобалас хотугулуу-илин өттүгэр икки күн устата инчэҕэй хаар түһэрэ күүтүллэр диэтэ. Күнү-дьылы кэтээн көрөөччүлэр син сыыспатахтар, манна номнуо куба маҥан хаар бэлиэр түһэн, сири туртатан эрэр.
Аттаахтары билбэт сирдэрэ ити курдук улаханнык соһуппута. Уолаттар биир обургу хайаны кырыыбалыы дабайан нөҥүө өттүгэр түһээттэрин кытары, инчэҕэй хаар түһэн үллүктээн барбыта. Сотору соҕус хара сир көстүбэт гына сир-дойду бүтүннүү хаарынан бүрүллүбүтэ. Манна, халлаан да лаппа тымныы сирэ буолан биэрбитэ.
Уолаттар GPS-тарыгар көрөн, суолтан туораан, хайа тэллэхтэринэн быһалыы барарга быһаарыммыттара. Аара улахан үрэх эҥин суоҕа. Оннук балай да айаннаабыттарын кэннэ сирдэрин быһыыта уларыйан, кырыстара сытыы кырыылаах тааска кубулуйбута. Тулалара барыта хайа дойду буолбута. Аттар ахсым айаннара бытааран, ото-маһа суох сиргэ, хой баһыгар баран эрэллэрин сэрэйбит курдук, үгүстүк тиҥилэхтэтэн иннилэрин диэки сыҕарыйаллара. Сотору-сотору олгуй саҕа бөдөҥ таастар айанньыттар ыллыктарыгар туора ыһылла, кыстана сытар сирдэрэ кэлэрэ. Уолаттар онон-манан тумна сатаан баран, тааһа суох үрдүк сири былдьаһарга тиийбиттэрэ.
Маҥнайгы күн үүтээҥҥэ, иккис күннэригэр балааккаҕа хоммуттара. Төһө да тымныытын, инчэҕэйин иһин балааккаларыгар, утуйар таҥастарыгар эрэллээхтэрэ. Эрдэ этиллибитин курдук Дугуйдааннаах айаннарыгар үгүс дьон күүс-көмө буолбуттара. Оннук биир үтүө санаалаах ыччат Юрий Большаков этэ. Кини «Охотный Двор» диэн булчуттарга аналлаах маҕаһыына уолаттарга балаакка уонна утуйар мөһөөччүк биэрбитэ. Онон балааккалара да, утуйар таҥастара да аныгы матырыйаалтан таҥыллыбыт, дьыл хайа баҕарар кэмигэр сөп түбэһэр, хайдах баҕарар усулуобуйаны тулуйар кыахтаах этилэр. Дугуйдаан ордук утуйар мөһөөччүгүттэн «киһи этэ тыынар, тириппит көлөһүҥҥүн таскар таһаарар, ол эрээри хайа да тымныыга ичигэс буолар» диэн астынара.
Ол курдук, Саха сирин кыраныыссатын туораабыттара үһүс күнүгэр намыһах талахтардаах киэҥ алыыга киирбиттэрэ. Айаннара олус илистиилээх буолбута. Инчэҕэй хаар тохтоло суох күнү быһа үллүктээбитэ, уолаттар таҥастарын курдары илитэн, хайа тымныы салгыныттан дэлби дьагдьайбыттара, акка олорор курдук эрэйдээх суох буолбута.
Бириэмэ өссө да эрдэ курдук этэ эрээри, күннэрэ бэлиэр хайалар кэтэхтэригэр саһаары ыксаппыта. Ол тухары ат аһыыр сирин булбакка, уолаттар хайа икки өттүнэн, бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи соҕус айаннатан испиттэрэ. Сотору-сотору аттарыттан ыстанан түһэн, тобуктарыгар диэри халыҥ хаары хаһан түбүгүрэллэрэ, оттоох, туох эмэ үүнээйилээх сири көрдүү сатыыллара. Аттар барахсаттар эмиэ хаары табыйан, сүүмэх саҕа да буоллар от көрдөөхтүүллэрэ. Дугуйдаан хаары дэлби кэспитэ, атаҕын таҥаһын сиигирдибитэ иккис күнэ. Бөлүүн атаҕын таҥаһын куурдан, наскытын таһынан салапаан эриммитэ бүгүн син тулуһан баран, син биир сиик өтөн киирбитэ. Саха сиригэр аҕыйах хонуктааҕыта «дьахтар быттанар күннэрэ» турбуттара. Дугуйдааннаах соҕуруу айаннаан иһэр буолан кыһын кэлиэ өссө да ыраах курдук саныыллара. Дьэ уол билигин ол чааһыгар улаханнык сыыстарбытын өйдөөбүтэ. Ол эрээри хайыыр да кыах суоҕа, тулуйалларыгар тиийбиттэрэ.
Халлааннара бүдүгүрэ хараҥарыыта хаар түһэрэ, дьэ, намырайбыта, тыала-кууһа да мөлтүүргэ дылы буолбута. Дугуйдаан сирэйигэр саба түспүт түүлээх бэргэһэтин өрө анньан, Мичилин диэки көрбүтэ, киһитэ биир атын талахха баайан эрэрэ. Ол аата от буллаҕа. Дугуйдаан Мичилин диэки барбыта. Сотору соҕус хаар анныттан кыра да буоллар оттоох сир көстүбүтэ. Киһи син аты өртүөн сөп эбит этэ. Хайа үрдэ абына-табына талахтардаах буолан, тыалы-кууһу син тохтоторо. Уол аттарын талахха баайталаабыта.
Дугуйдаан билигин уот отто охсон, иттэр эрэ баҕалаах. Дэлби тоҥон тиистэрэ лаһырҕас буолбуттар, хамсанара-имсэнэрэ ыараабыт, тыынара тэтимирбит. Ол да буоллар, харса суох хаары хаһан тибилийэр, кураанах мас көрдүүр. Мичил кэлээт эмиэ хаары хаспытынан барар. Дугуйдаан кураанах талахтары биир сиргэ чөмөхтүү кыстыыр, онтон ойон тиийэн бэрэмэдэйиттэн салапааҥҥа суулана сылдьар гаас баллонун ороон аҕалар уонна талахтарын уматан кутаатын оттор. Уот обургу омуннаахтык синньигэс хаппыт умнастары салаан, тулаларын сырдатан, сылыппытынан барар. Бу кэмҥэ Мичил, биир обургу кураанах тиит маска таба тайанаат: «Оо, баар этэ!» – диэбитинэн оруу сатыыр да, тиитэ модьута бэрт буолан бэриммэт. Онтон ыстанан тиийэн ыҥыырыттан сүгэтин сүөрэ тардар уонна тиитин төбөтүттэн икки миэтэрэ курдугу көлө маска хаалларан баран, аллара өттүн бысталаан барар. Хантан маннык талахтаах сиргэ соҕотох кураанах тиит ойдон хаалан сытара буолуой?! Арааһа, сир-дойду уларыйан, сотору хойуу оттоох-мастаах сир кэлээри гынар сибикитэ эбитэ дуу?! Ити кэмҥэ Дугуйдаан бэрэмэдэйдэрин устан, уот таһыгар чугаһатта. Кутаалара бөдөҥ мастары хабыалаан, улам улаатан, кыаҕыран, суоһа күүһүрэн барда. Бу биллибэт хайа үрдүгэр умайбыт уот сырдыга сандааран көһүннэ. Ол тухары талахтар быыстарыгар икки киһи тохтоло суох букунаһа сылдьаллар. Халлааннара хараҥаран, киһи уоттан тэйдэ да, тулата им-балай буола охсубут. Уолаттар иккиэн бабыгыраспытынан кутааларын таһыгар утарыта туран иттибитинэн бардылар. Хайа-хайалара да сыыҥк-сыраан бөҕө буолбуттар, күүскэ тоҥмуттар, тугу да саҥарбаттар. Сотору-сотору эргийэн биэрэн уокка көхсүлэринэн тураллар, атахтарын сырайаллар, оттон аны уоттарын суоһуттан кэннилэрин диэки чугуруҥнаһаллар.
Чочумча соҕус буолаат, ирэ быһыытыйан, бэйэ-бэйэлэрин көрсө түстүлэр уонна күлсэн тоҕо бардылар. Ити аата уолаттар бэйэлэрэ бэйэлэрин бэркиһээннэр күлсэллэр. Ити үчүгэй, ити саргылаах.
Мичил күлэрин нэһиилэ тохтотон, арыый кыатанан тыын ылла уонна: «Кыһыммыт эмиэ кэллэ, ээ?!» – диэбитигэр өссө тэптэн саһыгырастылар. Соторутааҕыта аҕай сайын этэ. Кинилэри айылҕа тургутара кытаатан иһэр. Ону иккиэн бэркэ өйдүүллэр. Ол эрээри уолаттар онно бэлэмнэр. Мантан антах таҥастарын-саптарын дьаһаннахтарына, биир кыһалҕалара быһаарыллыахтаах. Бүгүҥҥү уустук күнү аастылар. Хоту дойду хоһууттара маннааҕар буолуоҕу тулуйан сырыттахтара…
Оннук балай эмэ күлсэн тыыннарын, сылааларын таһааран баран санааҕа ылларан чуумпурдулар, салгыы хайдах буолалларын толкуйдаан бардылар. Сүрүн кыһалҕалара – аттарын аһылыга.
– Дьэ дьикти, кырылас таас дойду эбит. Аллараа суолбутугар төннүбэккэ сыыстардыбыт ээ. Ситэри сарсын быһалаабакка аллараанан барымына?! – Дугуйдаан күтүөтүгэр санаатын үллэстэр.
– Дьэ кырдьык, дьиибэ сир. Төһө ыраахха диэри маннык эбитэ буолла? – Мичил эмиэ мунаарар.
– GPS-пыт туох диирий? – диэт Дугуйдаан, бу бэйэлээх уоту туһанаары күөстэнэр оллоонун оҥорон барда. Мичил ити кэмҥэ моонньугар иилинэ сылдьар өйдөөх сэбин түөһүн иһиттэн хостоон, маҥнай тиийиэхтээх Перевоз диэн бөһүөлэккэ диэри хас килэмиэтир хаалбытын көрөөрү хаһыста. Дугуйдаан кутаатын кытыытыгар обургу тааһы көтөҕөн аҕалан бырахта уонна кырыытынан туруоран Мичил бэлэмнээбит тиитин төбөтүгэр өйөннөрдө. Көлө маһын онно биллэҕи ууран баран төрдүн хаптаҕай таастарынан дьаптайан баттатта. Бэрэмэдэйиттэн солуурун хостоото, сарсыарда биэс киилэлээх иһитигэр аллара үрэхтэн баспыт уутун аҥаарын солууругар кутта уонна көлө маһыгар ыйаан кэбистэ. Өр-өтөр буолбата, уулаах биэдэрэлэрэ сылыйан, сыыгынаан барда. Дугуйдаан хомуллар олоппоһун туруоран, ибили сытыйбыт берцыларын устан, наскыларын көлө маһыгар уот салаабат сиригэр куурда ыйаталаата. Мичилэ хата саппыкылаах буолан, атаҕа сиигирбэтэх.
– Икки көс курдук хаалбыт, – Мичил навигаторын хасыһа туран эттэ. – Аа, оннук эбит. Онтон суолунан буоллаҕына-а… үс көстөн арыый тахса.
– Ээ, диэ. Соччо улаханнык быһалаабатах эбиппит ээ, – Дугуйдаан күллэ.
– Сарсын манан хаҥас бардыбыт да, түөрт килэмиэтир курдугунан суолбутугар киирэр эбиппит. Чугас эбит.
– Чэ, бэрт эбит. Этэҥҥэ буоллаҕына сарсын дьонноох сиргэ тиийииһикпит, – Дугуйдаан астына санаата. Мичил кутааларын таһыгар таҥас куурдарга диэн талаҕынан атах оҥортоото. Онтон инчэҕэй таҥаһын устан онно ыйаталаата уонна кураанах таҥас кэттэ. Дугуйдаан эт кэнсиэрбэтин хостоон, иккини арыйан уот таһыгар сылыта уурда.
– Бүгүн бу курдук, судургутук аһыыр инибит? – Дугуйдаан киһититтэн ыйытта.
– Ээ, оннук буоллаҕа. Эстии да барда. Сылаас, саахардаах чэй буоллаҕа дии билигин… – Мичил сөпсөһөр. Сиэбиттэн таас кэмпиэт хостоон, биири Дугуйдааҥҥа уунар.
Уолаттар таҥастарын уларыттан баран, тыал охсубат сиригэр, талах быыһыгар балааккаларын туруоран кэбистилэр. Инчэҕэй таҥастарыттан сарсын кэтэр соннорун, бэргэһэлэрин кичэйэн, эргитэ сылдьан кууртулар.
Иккиэн үгүс саҥата-иҥэтэ суох аһаан бүтүүлэригэр аттара сойо быһыытыйбыттара. Өтүүлэрин балай эмэ уһатан баран, быаларыттан хатыйсыбаттарын курдук бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи соҕус өртөөбүттэрэ. Ити кэннэ балааккаларыгар киирэн харалаах аас тэллэхтэрин түгэхтэнэн, сылаас сөөрүктэригэр сууланан, нухарыйбытынан барбыттара. Саҥа кэлбит дойдуларын чуумпура быһыытыйбыт тыала балаакка үрдүн оргууй имиллэҥнэтэрэ. Ол быыһыгар ат тыбыырара иһиллэн ааһара. Оллооҥҥо тыалтан кытыастан кэлэр кыһыл чох төлөннүрэ, күлүмнүү сытара.
Нөҥүө күнүгэр уолаттар былааннаабыттарын курдук аллара киирэн, суолларын булбуттара. Манна барыта ойуур эбит. Алларанан кыра үрэх устан кылыгырыыра. Айанньыттар аттарын сиэтэн киллэрэн онно уулаппыттара. Эбиэт саҕана тыалара арыллан, сотору соҕус дьиэлэрдээх сиргэ тахсан кэлбиттэрэ. Уолаттар «Перевозка бэлиэр кэллибит дуу» диэн саныах курдук буолан иһэн өйдөөн көрбүттэрэ, хайа эрэ кыра учаастак курдук дьон олорор сирэ эбит. Ыт үрэн моргуйбута. Дугуйдааннаах бу Молбо диэн көмүсчүттэр олорор түөлбэлэригэр кэлбиттэр этэ.
Бу сир ардах, хаар уутуттан биллэ тэнийэр таас үрэх аатын сүгэрэ. Кини үөһэ сүүрүгэр өссө XIX үйэ ортото көмүс көстүбүтэ. Кэлин Сэбиэскэй Сойуус саҕана манна араас артыаллар, эҥинэ элбэх этэрээттэр көмүс сууйбут аҕай сирдэрэ. Онтон кэлин, XX үйэ бүтүүтүттэн, манна аҕыйах киһилээх да буоллар көмүсчүттэр биригээдэлэрэ син биир быыстала үлэлииллэр. Оннук биир дьоҕус этэрээт дьоно Дугуйдааннааҕы маҥнай бэркэ диэн сэрэхэчийбиттии көрсүбүттэрэ. Ыттар да аттаах дьону атыҥыраан, тула сүүрэ сылдьан үрбүттэрэ. Иччилэрэ ыттарын тутуталаан баайталаабыттарын кэннэ биирдэ киһилии билсиһии барбыта.
Молбо түөлбэтин олохтоохторо манна быстах олорор дьон эбит. Кинилэр дьарыктарын туһунан аһаҕастык кэпсээбэтэллэр даҕаны, туттар маллара-саллара, тыллара-өстөрө чуолкай көмүсчүттэр этэ. Молболор уолаттар айаннарын туһунан истэн баран, улаханнык аахайбатах, соччо сэҥээрбэтэх, суолтаҕа уурбатах курдук буолбуттара. Дьэ ол дьикти этэ. Айаннарын тухары биир кэм кинилэри, аттарын уонна туруоруммут сыалларын сэргииллэригэр үөрэммит дьоҥҥо арыый атын санаалаах, ураты майгылаах дьон түбэспиттэрэ. Көмүс диэн көмүс буоллаҕа. Дугуйдаан иһигэр «атын кыһалҕалаах дьон буоллахтара» диэн санаабыта. Уолаттар бүгүн манна хонорго, аттарын аһатарга быһаарыммыттара. Олохтоохтор да айанньыттары өйдөөн, эрдэ барбыт дьоннорун ороннорун ыйан биэрбиттэрэ.
Бүгүн хаар түспэтэх буолан күнүһүн лаппа ириэрбитэ, хара сир тахсыбыта. Уолаттар киэһэ аттарын көһөрө сылдьан өртөөбүттэрэ. Хата чугас абына-табына оттоох сир баара. Молбо олохтоохторо сотору сезоннара түмүктэнэрэ чугаһаабыт буолан, эмиэ дьиэлээри сылдьар эбиттэр. Бодоруспут дьон быһыытынан буолары-буолбаты барытын сэлэспиттэрэ. Дьонноро ордук Дугуйдааннаах Өймөкөөнтөн сылдьалларын истэн, көмүсчүттэр тустарынан кэпсэтии тахсыбыта. Хата бу дьонуҥ Өймөкөөн тымныытын эрэ туһунан буолбакка, көмүстээҕин туһунан эмиэ билэллэрэ. Чахчы, Иркутскай уобалас сирэ-уота, хайдах эрэ уолаттар дойдуларыгар ханыылыы этэ. Манан эмиэ таас үрэхтэр сүүрэллэрэ уонна тулалара хайаларынан эркиннэнэрэ.
Оннук син балай эмэ кэпсэтэн баран, сыыйа-баайа утуйаары хомунан бардылар. Дугуйдаан аан таһыгар сытта. Манна хаптаһын ороҥҥо бэйэтин тэллэҕин, утуйар мөһөөччүгүн тэлгэннэ. Мичили дьиэлээхтэр түгэх олохтоотулар. Уолаттар оннук бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи сытар буолан хааллылар. Икки ардыларыгар эркин икки өттүнэн түөрт киһи ороннорун буллулар. Дугуйдаан аттарын көрө таарыйа, көҕүрэттэ диэн таһырдьа таҕыста. Сотору соҕус кэнниттэн Мичилэ тахсан кэллэ.
– Хайа, ити дьону туох дии санаатыҥ? – Мичил уолуттан ыйытар.
– Ээ, боростуой уолаттар быһыылаах. Ол эрэн сэрэххэ биилээхпин аттыбар илдьэ сытыаҕым.
– Чуолкай, бадаайым сыттыгым анныгар баар буоллаҕына утуйарга да судургу буолааччы, – диэт Мичил, сиргэ чыырк гына силлээн кэбистэ. Онтон аттарын тиийэн көрдүлэр, Хоҥору сирин уларытан баран дьиэлэригэр киирдилэр. Иһирдьэ мурун тыаһа хаһыҥыраан ыраата охсубут. Дугуйдаан оронугар балай да хараҕын саппакка, тыас-уус иһиллии сыппыта. Кини бэйэтэ маннык сэрэхэдийэр идэлээх. Бүгүҥҥү дьоно маҥнай арыый ураты курдук көстөннөр, уол ону-маны санаталаан ылбыта. Онтон кэмниэ-кэнэҕэс халтаһалара биллэ ыараан барбыттарыгар «чэ, биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай?» дии санаабыта да кэтэһиилээх уутугар сууланан утуйан хаалбыта.
Сарсыарда киһи туран оһох оттор тыаһын истэн, Дугуйдаан уһуктан кэлбитэ. Хата бэркэ диэн уутун хаммыт курдук буолбут этэ. Көрбүтэ дьоно сыыйа-баайа эмиэ тыыллаҥнаан, сытан эрэ добдугураһан кэпсэтэн барбыттара. Сорох оронуттан да өндөйбөккө сытан табах тардан сыыйылыннарбыта. Халлаан саҥа суһуктуйан, дьиэ ис бараана, өһүөлэр, остуол омооно көстөллөрө. Олохтоохтор бүгүҥҥү күннээҕи үлэлэрин үллэстибиттэрэ, ким тугу гынарын, хайалара аһылыгы дьаһайарын быһаарсыбыттара. Дугуйдаан оһох маһа умайан таһырҕаан эрэр тыаһыгар уонна нууччалар сөҥ куоластарынан ботур-итир кэпсэтэр дорҕоонноругар угуттанан, бэркэ диэн билэр, ахтар туругар сууланан сыппыта. Дьиэ иһэ итийэн барбыта. Ити икки ардыгар харахтара үөрэнэн, халлаан да сырдаан дьиэлээх уол Дугуйдаан уһуктубутун көрөн: «Оо, якут, проснулся?! Ну че земеля, как выспался?» – диэн хоноһотуттан ыйыппыта.
– Четко! – диэт Дугуйдаан, дьааһыйбахтаан, тыыллаҥнаан баран эрчимнээх соҕустук оронугар олоро биэрбитэ.
– Ниче не приснилось? Бабу не видел? – диэн киһитэ салгыы сураһар, атыттара саһыгыраһаллар.
– Да нет, как отрубился, так и проснулся, – диэбитигэр дьоно өссө күлсэллэр. Онтон Дугуйдаан, ити киһи түүлүн ыйыппытыттан дьиктиргиир. Олоххор маҥнайгы хоммут сиргэр түһээбитиҥ туолар диэн өйдөбүл баар. Онтон дьахтарга сыһыаннаах түүлү ордук үүтээн олохтоохторо – булчуттар кэтэһэллэр. Итинник түүл – байанайга, табыллыыга буоларын туһунан хара баһаам номох баар. Ол иһин оннук түүлү көрбүт киһи утуйан туран баран: «Түүл-бит үчүгэй», – диэтэ да булчуттар бары харахтыын сырдаан, туттардыын-хаптардыын дьоһумсуйан бараллар. Уол «бу дьон эмиэ оннук өйдөбүллээхтэр буоллаҕа дуу» дии санаата. Син биир айылҕа дьоно буоллаҕа…
Бүгүн этэҥҥэ айаннаатахтарына Перевозтарыгар сөпкө тиийиэхтээхтэр. Онон эмиэ бэйэлэрэ туспа соруктаах, кыһалҕалаах дьон быһыытынан аттарын ыҥыырдаан хоммут дьиэлэрин таһыгар аҕалан баайталаатылар. Аттар айаҥҥа бэлэм буоллулар. Киирэн чэйдээн баран Молбо көмүс сууйааччыларыгар, ураты дьылҕалаах саҥа доҕотторугар махтанан, ыгатык илии тутуһан айаннарыгар туруннулар. Дугуйдаан дьонуттан кыратык тэйэн баран кэннин хайыһан көрбүтэ, көмүсчүттэрэ атын, эрдэ көрсүбүт, хоммут дьоннорун курдук кэннилэриттэн көрөн турбатылар, вездеходтарыгар мал-сал тиэнэн, түбүгүрэ хааллылар. Атын сокуоннаах, туспа сыаллаах, ураты дьылҕалаах дьон буоллаҕа. Дугуйдаан Молбо түөлбэтин тиһэҕин эргиччи көрөн ылла, кини бу хайа хонноҕор бүгэн сытар, бэйэтэ эрэ билэр чып кистэлэҥнэрдээх сири аны хаһан эмэ таарыйан аһыа дуу, ааһымыа дуу? Уол Молбо сиригэр махтана санаата.
Алтынньы 1 күнэ. Уолаттар хайаттан түспүттэрэ, хаардара баран, көмүс күһүннэригэр эргиллэн кэлбиттэрэ. Манна ото-маһа абына-табына да буоллар, тииттэр барахсаттар көмүс өҥнөөх көтөҕөлөрө түспэккэ турара. Сирэ билигин да күөх этэ. Аттар хаамыылара сыыдамсыйбыта, суоллара-иистэрэ кэҥээн барбыта. Сотору хайалар тэллэхтэрэ биллэ кэтирээбитэ, киһи хараҕа быдан ырааҕы көрөр, астынар сирэ буолбута.
«Кэллибит дуу, быһыыта?!», – Мичил, суоллара өссө аллара киирэн эрэрин көрөн иҥэһэтигэр туран өндөйө-өндөйө ыйыппыта. Уолаттар сыыспатахтара. Кинилэр Бодойбо оройуонун маҥнайгы бөһүөлэгэр, Перевозка, күн ортотун ааһыыта кэлбиттэрэ.
Перевозка былыргыта эбэҥкилэр олорбуттар. Онтон XVII үйэ маҥнайгы аҥаарыгар манан Сибиир куораттарын олохтооччу, айанньыт Петр Бекетов этэрээтэ кэлэн ааспыт. Онтон ыла Перевоз дьон тоҕуоруһар сирэ буолбут. Манна күндү түүлээх, булт-алт эгэлгэ сирэ. Ити кэмтэн икки үйэ ааспытын кэннэ, аны бу дойду таас үрэхтэригэр кыһыл көмүс көстүбүт. Дьэ онтон ыла Перевоз кыралаан да буоллар сайдан, тэнийэн испит.
Билигин манна тыһыынчаны кыайбатар да, олус иллээх уонна дохсун санаалаах дьон олороллор. Кинилэр биллэн турар, төрүт сирдэринэн олус киэн тутталлар. Перевоз хайа быыһыгар сытар дьоҕус бөһүөлэк. Сүрүн дьарыга – көмүс көрдөөһүнэ. Перевоһу норуокка «прииск Дальняя Тайга» диэн ааттыыллар. Кини Дьууйа муниципальнай тэриллии састаабыгар киирэр.
Дугуйдааннаах суолу батыһан өссө аллара киирбиттэрэ, манна икки эбэ силбэһэр сирэ эбит. Ол курдук Дьууйа диэн үрэххэ Хомолхо үрэх кэлэн түһэр. Аны бөһүөлэктэрэ Дьууйа уҥа кытылыгар, уолаттар кэлбит өттүлэриттэн уҥуор турар. Бэҕэһээ Молбо олохтоохторо бу туһунан тугу да кэпсээбэтэхтэрэ. Дугуйдаан билигин санаабыта, ол дьон уопсайынан бэйэлэрин тустарынан, дойдуларын туһунан тугу да дуоннааҕы сырдаппатахтар эбит. Хата төттөрүтүн бэйэлэрэ дэлби сураспыт курдуктар уонна атын кэпсэтиилэрэ күннээҕи олоххо сыһыаннаах, дьээбэ-хообо өттө эрэ өйдөнөн хаалбыт.
Бу күннэргэ дэлби ардаан, хаардаан, Дьууйа эбэ кэтирииринэн-кэтирээн, сүүрүгүрэн бурулла аҕай сытара. Арай айан суолун батыһа көрдөххө, хайа эрэ кэмҥэ оломо уҥуор улахан көлөнү туоратар эбит эрээри, билигин хайа да бэйэлээх санаммат, көрөөт тута самнар дуолан өрүһэ этэ. Дугуйдаан дьон син биир ханан эрэ сырыыланар буоллахтара диэн тулатын олоотоон көрбүтэ, бэтэрээ кытылга дьиэ турара көстөр. Уолаттар аттарын ол соҕотох алаһа диэки салайааччы буоллулар.
Дьиэлээх тойон саастаах, нуучча оҕонньоро этэ. Кини кыырыктыйбыт хойуу бытыгын быыһынан тохтоло суох тэнийэр истиҥ мичээрэ, эмиэ оннук халҕаһалыы үүммүт хойуу хаастарын аннынан дириҥник олорор күөх уонна билигин да мэник, тэбэнэт харахтара, уолаттар куттарын тута туппута. Бу бэйэлээх киһи Перевоз аанын айаҕар олороро дьиктиргэппитэ. Дугуйдаан оҕонньортон уҥуор хайдах туоруулларын токкоолоспутугар, киһилэрэ паром сылдьарын туһунан быһаарбыта. Ол эрээри, ол парому киһи бэйэтэ ыҥыран ыллаҕына эрэ, ааллаахтар хамсаналлар үһү. Хата киһилэрэ аныгы кырдьаҕас эбит. Эркин көхөтүгэр ыйанан турар төлөпүөнүн ылан, нэһилиэк баһылыгар эрийбитэ. Төлөпүөн нөҥүө өттүгэр дьахтар куолаһа иһиллээтин кытары туруупкатын уолга ууммута. Онуоха Дугуйдаан сып-сап бэйэтин билиһиннэрэ охсубута, сыалын-соругун туһунан кэпсээбитэ уонна билиҥҥи кыһалҕатын быһаарбыта. Төлөпүөн нөҥүө өттүнээҕи сэһэргэһээччитэ барытын болҕойон истэн баран: «Сөп, кэтэһиҥ, билигин быһаарыаҕым», – диэн кэбиспитэ. Онтон баара-суоҕа чаас аҥаарынан, эбэ үөһэ өттүттэн паром тигинээн иһэрэ көстүбүтэ. Уолаттар үөрүөхтэрин иһин, паром ортотугар сылгы тиэйэр аналлаах масыына барыйан турара. Ол курдук, Дугуйдааннаах Дьууйа өрүс уҥа кытылыгар этэҥҥэ туораан хаалбыттара.
Уҥуор кинилэри биэс киһи кэтэһэн турара. Перевоз олохтоохторо тас көрүҥнэринэн, уолаттары айаннарын тухары үөрө-көтө көрсөр дьонтон, эмиэ уратылара. Ол кинилэр Саха сириттэн маннык айанньыттар кэлэллэрин түүллэригэр да баттаппакка сылдьалларыттан этэ. Буоларын курдук үйэлэригэр хаһан даҕаны сирэй көрсүбэтэх, айах атан кэпсэппэтэх дьон сиэр быһыытынан билсэн барбыттара. Перевоз дьоно, Дугуйдааннааҕы кытары биир дойду олохтоохторо буолан, саргылаах дьыалаҕа көмөлөһөргө бэлэмнэрин биллэрбиттэрэ. Ол курдук, уолаттары, Дьууйа сэлиэнньэтин баһылыга Оксана Геннадьевна Батанова уонна кини кэргэнэ олохтоох дьиэ-уот коммунальнай хаһаайыстыбатын дириэктэрэ Юрий Алексеевич Батанов бэйэлэрин дьиэлэригэр илдьибиттэрэ. Манна аттары туруорар, аһатар табыгастаах күрүө-хаһаа да баара. Юрий Алексеевич кимиэхэ эрэ төлөпүөннээбитэ. Сонно аттарга от көстө охсон, тута тиэйиллэн кэлбитэ. Аттар барахсаттар ол кэмҥэ сойо тураллара. Дьиэлээхтэр уолаттары бэйэлэрин сайыҥҥы кыра дьиэлэригэр олохтообуттара.
Дугуйдааннаах суунан-тараанан, сирэйдиин-харахтыын сырдаабыттара, бэркэ чэпчээбиттэрэ. Дьиэлээхтэр киэһэ, саха айанньыттарын көрсө-билсэ диэн, сэмэй остуол тэрийбиттэрэ. Биллэн турар ити кэмҥэ «дьикти дьон» кэлбиттэрин туһунан дэриэбинэ иһэ туола охсубута. Дугуйдааннааҕы кытары билсиэн-көрсүөн баҕалаахтар үгүстэр этэ эрээри, баһылык ыалдьыттара буолан эбитэ дуу, илэ кэлээччитэ аҕыйах буолбута. Ол да буоллар ирэ-хоро сэлэһэн, күлэн-үөрэн түүн хойут биирдэ тарҕаспыттара. Бэрт сэргэх, умнуллубат кэрэ киэһэ буолбута. Икки өттүттэн ырыа да ылламмыта, аттаахтарга таала кырыыланааччы да көстүбүтэ. Ол эрээри, ол киһини эрдэ дьиэтин диэки утаарбыттара.
Дугуйдаан айанын тухары хоммут, тохтообут сирин аһата, көрдөһө, кэпсэтэ-ипсэтэ сылдьара. Мичил эмиэ биир оннук этэ. Баайаҕаҕа Мандар Ууһу көрсүөхтэриттэн бэйэтэ аһаҕас уол Дугуйдаан, дьону кытары өссө арыллан кэпсэтэ сатыыра, санаатын аһаҕастык этэрэ. Ити кини айаҥҥа кыната этэ, ыксаллаах кэмҥэ куйаҕа буолара.
Айанньыттар аттарын аһата, сэниэлэрин эбэ түһээри Перевозка биэс хоммуттара. Аттарын аһылыгар өссө табыллыахтарын, манна эбиэс көстүбэтэҕэ. Хата манна үтүө санаалаах ыччаттар баар буолан биэрбиттэрэ. Ол курдук, Дугуйдааннааҕы мантан 150 биэрэстэ тэйиччи сытар Кропоткин диэн бөһүөлэккэ диэри Женя уонна Максим диэн уолаттар бортовой массыынанан арыаллыах буолан тылламмыттара. Ол дьон соруктара диэн икки, үс күн устата аттарга отторун тиэйии этэ. Уолаттары Иркутскай уобалас айаҕа ити курдук бэрт сылаастык уонна иһирэхтик көрсүбүтэ. Ону кинилэр үчүгэй бэлиэ курдук ылыммыттара. Оксана Геннадьевна Дугуйдааннаах Бодойбоҕо диэри таарыйан ааһар сэлиэнньэлэрин баһылыктарын төлөпүөннэрин суруйбута. Онон, Дугуйдаан тиийиэхтээх сирдэрин баһылыктарыгар эрдэ: «Биһиги маннык дьоммут, маннык сыаллаахпыт, эһигини таарыйан ааһар буоллубут. Кыаллар буоллаҕына аттар аһылыктара уонна турар сирдэрэ көстөрө буоллар», – диэн сэрэтэрэ. Уол харчытын төлүөх буолан эрэннэрэрэ. Уолаттарга бу кэмҥэ Саха сириттэн кыралаан да буоллар биир дойдулаахтара харчы ыытан көмө оҥороллоро. Отонноотоххо оҥоойук туоларыныы сибээстээх сиргэ таҕыстахтарына уолаттар сороҕор соһуйан, үптэрэ эбиллибитин көрөн астыналлара. Ити дьон көмөтө уолаттарга дойдуларыттан кэлэр сылаас тыын кэриэтэ этэ. Билиҥҥи үйэҕэ барытын хачыгырас кумааҕы быһаарара. Онон, сыыппара эбиллэрэ биллэн турар эрэли үөскэтэрэ.
Перевозка бүтэһик түүннэригэр, Дугуйдаан оронугар интэриниэт сонуннарын ааҕа сытан, инстаграмҥа (Россияҕа бобуулаах сыһыарыы – аапт.) бэйэтигэр тус суруйар дьон быыстарыгар, били биһирээбэт киһитин бооччойуута баара.
Nick «отправил вам 7 сообщений» диэн сурук харааран, дэлби хараҕын аалбыта төрдүс күнэ буолла. Уол «күтүр, интэриниэккэ киирбиппин көрдө да суруйар киһи эбит ээ» дии санаата. Арыйа баттаата. Арба, уол киһитин аатын сахатытан «Ньукулай» диир буолбута. Дьэ, Ньукулайа маннык диэбит:
1. Че, как оно? Бурятияҕа тиийдигит да?
2. Братан, биир ыйытыы баар. Эһиги дьонтон тоҕо харчы умналыыгыт? Сыыһа өйдөөбөт буоллахха, бэйэҕит кыаххытынан тиийиэхтээх этигит буолбатах дуо? Билбэт буоллаххына былыр эһиги иннинэ дьоннор умналаабакка эрэ оннооҕор Европаҕа тиийбиттэрэ. Понять не могу!
3. Историяны ааҕарыҥ буоллар!
4. Поисковикка просто «Мазары Бозеков» диэн вбей!
5. Сүрэҕэлдьээмэ, көр!
6. Таах даҕаны эһиги ол дьоҥҥо тиийиэххит дуо?! Аныгы үйэҕэ ким барыта айанныыр ини;)))!
7. сообщение удалено…
Дугуйдааны «доҕорун» суруга эмиэ санаатын, ис туругун хаарыйбыта. Уол ис иһиттэн кыһыйда. «Көр эрэ, тиһэх суругун өссө соппут эбит. Кэм сиэрдээх соҕус киһи буоллаҕа дуу?» диэн иһиллэр-иһиллибэттик ботугураата. Киһитигэр маннык диэн: «Бастатан туран мин бэйэм тулуурбун дуу, дьулуурбун дуу көрдөрөөрү айаннаан испэппин. Умнубатах буоллаххына биһиги сыалбыт диэн саха атын тулуурун көрдөрүү. Ол эрээри кинини аччыктатыы онно киирбэт. Кини тыынар тыыннаах, айыы оҕото буоллаҕа. Эмиэ бэйэбит курдук эстэр-быстар, элэйэр. Ону таһынан аара араас кыһалҕа да үгүс. Онно барытыгар син биир харчы көрдүүллэр. Оппутун-аспытын барытын бэйэбит атыылаһан иһэбит. Ону эн хантан билиэххиний? Арааһа сылаас дьыбааҥҥар сытан куолулуургун эрэ билэҕин! Иккиһинэн, историяны, баҕар, эйигиннээҕэр бэркэ билэрим буолуо. Онон-манан кииримэ!» – диэн суруйан баран киһитигэр ыытаары гыммыта, ити икки ардыгар интернетэ баран хаалла. Араастаан туран хаптара сатаата, оронун да үрдүгэр тахсан турда, сибээһэ кэлбэтэ. «Ээ чэ, ыт сиэтин» диэт сапсыйан баран сытынан кэбистэ. Утуйа сатаата, аны уута төрүт көтөн хаалбыт. Киһитин суругун ис хоһооно санаатын дэлби аалар. Уол иэдэскэ сырбатыллан баран сатаан хардарбатах курдук сананна. Онтон эбии кыһыйда, адьас быста-быста салҕанна. Сыттыгын анныттан төлөпүөнүн орообута сибээһэ син биир мэлигир. Хата кэлин син утуйда.
Дугуйдааннаах айаннара сирбит килбэйэр киининэн, аартыктара Арассыыйа хабыллар хаба ортотунан сытара. Ол тухары туох дьон олороллоро уолаттары интэриэһиргэтэрэ. Кинилэр кутааларын таһыгар олорон, ол туһунан үгүстүк кэпсэтэллэрэ, буолары-буолбаты барытын ырытан, өйдөрүгэр оҥорон, дьүһүйэн көрөллөрө.
Алтынньы 6 күнүгэр уолаттар Кропоткин диэн эмиэ бу эҥэр биир биллэр, көмүсчүттэр олорор бөһүөлэктэригэр тиийбиттэрэ. Айаннара ардаҕы, самыыры аннынан да бардар, арыалдьыттардаах, аттар отторо баар буолан туох да ааттаахтык ааспыта. Женялаах Максим кэпсээн-ипсээн, сүрдээх көнө, киэҥ санаалаах дьон буолан биэрбиттэрэ. Саастарынан Максим уолаттартан быдан аҕа этэ. Ол да буоллар кинилэри кытта бодоруһан, мантан инньэ Иркутскай уобаласка саҥа доҕоттордоммуттара. Арыалдьыттара Кропоткинтан Перевозтарыгар төннүбүттэрэ.
Судургу, үлэһит, хара илиитинэн сарсыҥҥы күнүн саҕар, тыастаах-уустаах куораттан ойуччу олорор дьон санаалыын сайаҕас, сүрэхтиин эйэҕэс буолаллар. Уолаттары манна эмиэ ытыс үрдүгэр көрсүбүттэрэ. Дугуйдаан айаннаан иһэрин эрдэ биллэрбит буолан, дьон бөҕө кэтэһэ сылдьара. Саха айанньыттарын ордук чуолаан оскуола оҕолоро эккирэтэ, батыһа сылдьан көрбүттэрэ. Онон, эдэр көлүөнэҕэ анаан, Дугуйдааннааҕы кытары оскуолаҕа көрсүһүү тэрийбиттэрэ. Уолаттар бу көрсүһүүгэ саха норуотун, культуратын, төрүт үгэстэрин, айаннарын уонна биллэн турар саха сылгытын туһунан кэпсээн мустубут дьон болҕомтотун тардыбыттара. Оҕолор аата оҕолор буоллаҕа, кинилэр Дугуйдааны көрүөхтэриттэн харахтара батыйаҕа хатаммыта. Көрсүһүү кэмигэр ол умнуллубатаҕа. Хайыай, Дугуйдаан сахатын культуратын кэпсээбит киһи быһыытынан, көрдөрөргө тиийбитэ. Остуол үрдүгэр, дэлби үөмэхтэспит оҕолор түрүлүөннэрин быыһыгар үс быһах, үс бөҕөх, хомус, үрүҥ көмүс түөскэ кэтэр харысхал, алтан дуйдаах саха кура, батыйа тэлгэммиттэрэ. Онуоха оҕолор, ордук уолаттар уһуутаһа түспүттэрэ. Кинилэр көрдөхтөрүнэ, иннилэригэр былыргы боотурдар, сэрии дьоно кэлэн олороллоро. Бу остуолга сытар саха омук культуратын кэрэһиттэрэ барыта тус-туһунан уус илиититтэн тахсыбыт, олус сиэдэрэй, ойуу мандар оҥоһуктар этилэр. Учууталлар, улахан дьон оҕолору нэһиилэ буойбуттара. Биллэн турар, кыра дьон барытын тутан-хабан көрүөхтэрин баҕарбыттара. Ити кини айаныгар туттар сэбэ-сэбиргэлэ этэ. Мичилгэ эмиэ биир оннук араас туттар маллааҕа. Ол эрээри аҥаардас Дугуйдаан мала мустубут дьону сөп оҥорбута. Онтон уолаттар иккиэн хомустаан дьүрүһүппүттэригэр, олохтоохтор букатын да ах барбыттара, сэҥээриилэрэ өссө улааппыта. Саха сириттэн чугас да олорон, баара-суоҕа икки киһи илдьэ сылдьар культурата маннык ураты, эриэккэс, баай-талым буолуо диэн мустубут дьон, бары буолбатах буоллаҕына үгүстэрэ, түүллэригэр да баттаппат этилэр. Дугуйдааннаах букатын атын «планета» дьонун курдук көстүбүттэрэ. Уолаттар онтон эбии тупсан, улаатан, кэрэтийэн кэлбиттэрэ.
Кропоткиҥҥа үс хоноот уолаттар салгыы айаннарыгар туруммуттара. Ол курдук, өссө биир хайа ытыһыгар олорор бөһүөлэк кэннилэригэр үтүө өйдөбүл буолан атаара хаалбыта.
Дугуйдааннаах Артемовскайга тохтоон, онтон салгыы баралларыгар сир-дойду иһийэн, утуйар уутугар киирэн, унаар-мунаар доллу маҥан урсуннанан, кырыа кыһын эмискэ эргийэн кэлбитэ. Халлаан лаппа тымныйбыта, Өймөкөөн чараас таҥастаах ыччаттарын кытары хачыктаһар санааламмыта. Оттон уолаттар төһө да тымныы буоллар, онтон толлор, тостор санаалара суоҕа. Кинилэр төһөнөн соҕуруу диэки сыҕарыйаллар да, сылыйар курдук саныыллара.
Дугуйдаан Артемовскайтан айаннаары туран Балахнинскай бөһүөлэк баһылыгар төлөпүөннээбитигэр, киһитэ: «Хомойуох иһин, тугу да көмөлөһөр кыахпыт суох», – диэн хоруйдаата.
– Ээ, сөп. Онтон кыра эмэ эбиэс бурдук көстүө дуо? – диэн уол ыйытта.
– Суох буоллаҕа, эбиэһи биһиги туохха туттуохпутуй?! – диэн тимир-тамыр курдук хоруйдаан кэбистэ.
– Сөп, өйдөөтүм, – диэт уол төлөпүөнүн арааран кэбиһэр.
– Хайа, бурдук суох үһү дуо? – Мичил, Айанын көхсүн хаарын ыраастаан, бототун тэлгии туран ыйытта.
– Ээ, оннук үһү. Биһиги хайыахпыт, бөһүөлэккэ тиийбэккэ бэттэх сибээс хапта да тохтуохпут уонна нөҥүө күнүгэр эрдэттэн айаннаатахпытына Бодойбоҕо диэри тиийэ сыһар инибит. Ырааҕа суох быһыылаах этэ дии?!
– Оннук, – диэт, Мичил ыҥыырын хаарын тэбээн аҕалан атын сиһигэр саба уурар. – Бу оппут тиийиэҕэ, – диэн баран Сунтаарыгар ындыылана сылдьар кууллаах отун диэки көрөн ылла.
Дугуйдааннаах айаннаан иһэн, Балахнинскайга тиийиэхтэрин иннинэ, суол кытыытыгар турар туох эрэ таас өйдөбүнньүккэ тиийэн кэллилэр. Уолаттар маннык сирдэри ааһа барбат идэлээхтэр. Онон тохтоон, улахан туруору таас остуолба суругун ааҕарга сананнылар. Сөөрүктэриттэн хара чэй, арыылаах килиэп ылан, бу мэҥэ оҥоһукка чугаһаабыттара, доҕоор, улахан, ытык, историческай сиргэ кэлэн турар эбиттэр!
1912 сыллаахха Бодойбоҕо көмүс сууйар тэрилтэ иһигэр айдаан тахсыбыта. Айдаан түмүгэр «Лензолото» диэн улахан тэрилтэ үлэһиттэрэ сүрүн акционердарын утары өрө туруута буолбута. Айдаарсыы төрдө салалта үлэһиттэргэ сытыйбыт эти сиэттэ диэнтэн саҕаламмыта. Маҥнай оннук саҕыллыбыт сурах, иирсии буолан – кыра-кыра забастовкаларга кубулуйан барбыта. Онтон сыыйа улаатан, «кирдээх таҥас» барыта хостонон, тэрилтэ үлэһиттэрэ бүтүннүү туран кэлбиттэрэ уонна былааска бэйэлэрин күүстээх ирдэбиллэрин туруорсан барбыттара. Биллэн турар, Бодойбоҕо бэйэтигэр олорбот үрдүкү салалта итини барытын истэ-билэ сылдьыбыта, кинилэр киҥнэрэ-наардара холлон, арҕастарын түүтэ адаарыйан эрэрэ. Тиһэҕэр, муус устар 17 күнүгэр, икки тыһыынча кэриҥэ киһи забастовкаҕа тахсыбыта. Онуоха күбүөрүнэ полициятын баһылыгын солбуйааччыта Н.Т. бууннааччылары «миэстэтигэр ытыалыырга» диэн дьаһал биэрбитэ дииллэр… Ытыалааһын түмүгэр 170 киһи сырдык тыына быстыбыта, биир оччо киһи бааһырбыта. Уолаттар бу ытык сиргэ сахалар үгэстэринэн ас, бэлэх ууран, бэргэһэлэрин устан балай да өр саҥата суох иһийэн турбуттара. Бу үрдүк, мэҥэ таас оҥоһук, манан ааһар бары айанньыттарга историябыт араас кэрчик кэмнэрин кэрэһэлии, киһи киһиэхэ ытыктабыллаах сыһыаннаах буолуохтааҕын туоһулуу, оннооҕор халлаантан түспүт кыракый таммах акыйааҥҥа тиийэр кыахтааҕын өйдөтө турара. Сыл-хонук ааһан иһиэ. Саҥа көлүөнэ үүнүө уонна эмиэ солбуйсуо. Онтон бу ытык сир суолтата хаһан даҕаны сүтүө, симэлийиэ суоҕа. Айанньыт манна өрүү сүгүрүйэр, олоҕор сырдык хардыыларын торумнанар сирэ буоллаҕа…
Уолаттар былааннабыттарын курдук Балахнинскай таһыгар табыгастаах сири булан хоноору тохтообуттара. Дугуйдаан суол кытыытыгар турар уот ситимин остуолбатыгар аттарын баайталаабыта. Оттон Мичил аттарын көнтөстөрүн чугастааҕы талах төрдүгэр эрийтэлээн кэбистэ.
– Манна интернет чаҕылхай эбит! – Дугуйдаан астыммыт санаатын аргыһын кытары үллэстэр.
– Соторутааҕыта пырысыаптаах тыраахтар ааспыт. Бөһүөлэк диэки барбыт, – Мичил сүһүөхтэрин тэнитэ таарыйа төттөрү-таары суол устун хаамыталыы сылдьан суолу-ииһи көрөр-истэр.
– Арааһа ол тоҕой кэтэҕэр бөһүөлэкпит кэлииһи дуу?! Дьэ, доо, буккуллубут, сордоох халлаан буолла. Бэҕэһээ эрэ кыһын кэлэрдии кэллэ дии санаабытым, хаарбыт букатын барда, – Дугуйдаан Хоҥоруттан малын-салын сүөрэн истэҕинэ төлөпүөнэ тырылыыр. Уол түөһүн тимэҕин төлө тардан кэпсэтэрин хостуур.
– Һок, Жека эрийэр. Алло, да дружище, слушаю тебя. – Киһитэ Дугуйдааннаахтан ханна кэлбиттэрин интэриэһиргиир.
– Вот, мы здесь рядом с Балахнинском.
Киһитэ айаннара хайдах баран иһэрин туһунан сураһар.
– Все отлично друг! Тут снег снова тает. Странная у вас погода, непонятная, – күлэр. Женята эмиэ тугу эрэ кэпсиир, ол кэннэ уолаттар баһылыгы кытары туох диэн кэпсэппиттэрин ыйыталаһар.
– Да, с ним я разговаривал, только тут это, короче они не могут найти корм для лошадей, ну и загон соответственно.
Онуоха биирэ салгыы токкоолоһор.
– Да, глава сам сказал. Ладно, Жека, мы здесь переночуем, а завтра до Бодойбо поскачем. Там-то овес должен быть, – күлэр.
Женята итини истэн баран балай да тугу эрэ быһаарар, онтон дугуйдаан: «Ладно, понял» – диэт төлөпүөнүн арааран кэбиһэр. Мичилэ уол сирэйэ уларыйбытын көрөн ыйытар:
– Туох диирий?
– Манна кэтэһэбит. «Сотору уолаттары ыытыаҕым», – диэтэ. Кинилэри кытары барсар үһүбүт. Ээ, бэрэмэдэйгин сүөрүмэ, манна хоммот буоллубут быһыылаах, – диэт бэйэтэ эмиэ сүөрэн испит малын төттөрү баайан, хам тардан барар.
Жека диэн били Перевозтан Кропоткиҥҥа диэри арыаллаабыт атастара. Кини эдэр, сүүрбэ биэс сааһыгар сири-сибиири кэрийбит, олох араас өрүтүн билбит, саппыкытын иһигэр укта сылдьар Morakiniv быһаҕын курдук сүрдээх сытыы, саҥаран баран тохтообот үгүс элбэх сэһэннээх эр бэрдэ. Женя эттэ да этириэс, киһи киилэ буоллаҕа. Уолаттары кытары арахсалларыгар: «Иркутскай уобаласка туох эмэ кыһалҕа, суһал быһаарыллар боппуруос баар буоллаҕына, түүн-күнүс даҕаны буоллун хайаатар да биллээриҥ», – диэн хаста да хатылаан, түөрт төгүл тоһоҕолоон эппитэ. Доҕордоро, уолаттар аттарыгар аһылык ирдэнэр буолбут кэмигэр ити курдук бэйэтэ биллибитэ. Баҕар, киһи истиҥник билистэҕинэ, арыый ыксалаһан ытыктастаҕына итинник биллибэт ситим үөскүүрэ эбитэ дуу?! Уоллара сэрэйбиттэрин курдук эппит тылыгар турбута. Чаас аҥаарынан бырыы да бадараан буолбут, илин тааһа ыраастыыр эрэ сиринэн аһаҕас Nissan Terrano массыына ууну-хаары ыһан, айаннаан тигинэтэн кэлбитэ. Дугуйдаан дьиктиргээбитэ диэн, массыынаттан тахсыбыт түөрт ыччат дьүһүннэринэн, тылларынан-өстөрүнэн даҕаны Жекаҕа бэйэтигэр олус майгынныыллар этэ. «Арааһа аймахтара буоллаҕа дуу?» дии санаабыта, кэлин билбитэ көннөрү чугас доҕотторо, эркин курдук эрэнэр уолаттара буолан биэрбиттэрэ. Төрдүөн көрөн-истэн, ис санаалара бу тулалаан турар хайалар курдук чыпчааллара биллибэт этилэр. Ол эрээри, бу дойду бэйэтин эйгэтэ оннук буоллаҕа. Маҥнай утаа манна ким да үөрэн саллаҥныы, илин-кэлин түсүһэ сылдьыбат. Ити чуолаан эр дьоҥҥо дьэҥкэтик көстөр. Онтон билсэн, бодоруһан бардахха олус судургу дьон. Ол оннугар дьахтар аймах буоларын курдук хаһан баҕарар сайаҕас.
Кэлбит уолаттартан барыларынааҕар уҥуоҕунан кыралара, ол эрээри саамай сытыы ыччаттара аны ат миинээри тииһэн турда. Киһилэрэ дьигиһийэн сүр. Хаһан эрэ өрдөөҕүтэ аты мииммит, оннооҕор сүүрдэ сылдьыбыт аатырда. «Улахан сылгыһыт» Дугуйдаан: «Нет, не стоит. Они уставшие, нервные. Затоптать могут», – диэн көрбүтүн истибэтэ. Сиэҕин өрө тардынна, ыстаанын көннөрүннэ, ытыстарыгар «палк» гына хойуу соҕустук силлээт, Дугуйдаан тутан турар аттарын диэки хаамта. Дьиҥэр, уол атын кэм эбитэ буоллар атын мииннэрэн бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри бу ыччат мээнэ итинник чабыламмытын иһигэр киллэрбэтэ. Онон, «тэпсэн кэбиһиэ» диэн итинник куттаан эппит дьүһүнэ. Киһилэрэ ыҥыыры көрдө-көрбүтүнэн Хоҥорго чугаһаабытынан барда. Дугуйдаан тулуйбата, туох абытайдаах ыччатай дии санаата. Билигин майгылар алтыһар, санаалар быһаарсар, сигили биллэр кэмэ. Өскөтүн, билигин ким эрэ мөлтөҕө көһүннэҕинэ, оннук өйдөбүл тиһэххэ диэри хааларыгар тиийэр. Киһитэ сылгыга сыһыана суоҕа чуолкай. Атын тэһииниттэн да туппакка, атаҕынан иҥэһэҕэ үктэнээри букатын ыраахтан ахчараҥнаата. Дугуйдаан: «Я же сказал нет!» – бу сырыыга улаханнык, киһитин тэллэйбит эминньэхтээх кулгааҕар балай эмэ үчүгэйдик иһиллэр гына күүскэ саҥарда уонна бу ыччаты атыгар таһаарбат гына ыҥыырын таһыгар туора турунан кэбистэ. Киһитэ дьэ тохтоото. Маҥнай көрөрө-истэрэ уларыйан, сырдык иэдэстэрин хаана дьэбидис гына түстүлэр, онтон аны харахтара уоттанан, халтаһалара кыарыах курдук буолан иһэн эмискэ араастаан имиллэҥнээн, мускуллаҥнаан сирэйдиин-харахтыын уларыйа түстэ уонна күлэн-салан баран, уолаттарын диэки тэйдэ. Суорат мэйии буолбатах эбит. Чөмчөкөтүн иһигэр тугу эрэ сып гыннаран буһара оҕуста. Мээнэ тылынан эрэ чабыламмыт ыччат буолбатаҕа билиннэ. Оннук-маннык кэтэх санааны иҥэриммэтэ ини?!
– Ладно, пацаны, за нами следуйте, – барыларыттан арыый да кэпсэтэринэн-ипсэтэринэн боччумнаахтара, массыына илин өттүгэр олорсо сылдьааччылара сөҥөдүйдэ. Онон, Дугуйдааннаах хонор сирдэрэ уларыйан, дьоннорун батыһан бөһүөлэктээтилэр.
Олохтоох ыччаттар ат турарыгар табыгастаах тэлгэһэ, от, эбиэс уонна уолаттарга сылаас, баанньыктаах дьиэ булан олохтообуттара. Балахнинскайга атын бөһүөлэктэр курдук үгүс киһи мустубатаҕа. Бэйэлэрэ алтыан хойукка диэри олорон, олох-дьаһах, сир-уот, итэҕэл, булт-алт туһунан эр дьон быһыытынан ону-маны сэлэспиттэрэ. Дугуйдааннаах сарсыныгар эмиэ саҥа атастарыгар махтанан баран, айаннарыгар туруммуттара. Балахнинскай олохтоохторо маннык ураты, чуҥкук олохторугар түөрт аттаах икки сэргэх саха ыччата кэлэн барбыттарын билбэккэ да хаалбыттара. Эрдэһит өттө, бүрээттэргэ маарынныыр аттаах дьону көрөн, биллэн турар дьиктиргээбиттэрэ эрэ. Ол эрээри, уолаттарга хаптаҕай кулгаахтаах истэ илигинэ тыаһа-ууһа суох, кыраҕы харахтаах көрө илигинэ сып-сап биллибэккэ айанныы тураллара ордук этэ. Кинилэри иннилэригэр улахан куораттар, араас сайдыылаах омуктар күүтэллэр. Биһиги, сахалар культурабытын кэпсии, билиһиннэрэ сылдьар хоту дойдубут хоһууттара Дугуйдааннаах дьоһун дьон буоллахтара.
Айан киһитэ аргыстаах, суол киһитэ доҕордоох
Алтынньы 11 күнүгэр аттаахтар сахалар уостарын номоҕор киирбит Бодойбоҕо киирбиттэрэ. Бодойбо – Иркутскай уобалас Саха сирин кытары быысаһар оройуонун киинэ. Көмүсчүттэр куораттара. Куорат аата эбээн омук тылыттан «бу сир» диэн өйдөбүллээх. Бэйэтэ төһө да эдэрин иһин, историята, аннынан устар Витим өрүс курдук олус киэҥ уонна кэрэхсэбиллээх. Историята уонна, сүрүннээн, дьон дьылҕата, хорсун быһыы, хара санаа туһунан. Ити сэһэннэр барыта кыһыл көмүс тула эргийэллэр. Маны таһынан Бодойбоҕо балай эмэ баай кыраайы үөрэтэр түмэллээхтэр. Атын, киһи сэргиирэ, төлөпүөнүн күөрэччи тута сылдьан хаартыскаҕа уһулар тутуулара, араас оҥоһуктара суоҕун кэриэтэ.
Санаан көрүҥ, Бодойбо оройуонугар, ол эбэтэр чуо Өймөкөөн сирин-уотун саҕа иэннээх сиргэ 37 тэрилтэ көмүс хостуур! Манна түүннэри-күнүстэри үлэ тохтоло суох барар. Аэропортаах буолан, дойдубут араас муннугуттан, тас да өттүттэн үлэ көрдүү диэн киһи бөҕө кэлэр. Онон, манна туора сирэйдээҕи улаханнык сонурҕаабат, аасыһан баран, кэннилэрин хайыһан көрбөт дьон олороллор. Ол эрээри, Дугуйдааннаахха олохтоохтор болҕомтолоро хатаммыта. Сайдыылаах сир сайдыылаах сир курдук, айанньыттар тустарынан бодойболор истэ-билэ, кэтэһэ олорбуттар эбит этэ. Онон уолаттары эмиэ ытыс үрдүгэр түһэрэн ылбыттара.
Дугуйдааннаах Бодойбоҕо аттарын сынньата түһэргэ санаммыттара. Сылгылар үчүгэй окко, бурдукка турбуттара. Ол кэмҥэ уолаттар бэйэлэрэ куораты көрбүттэрэ-истибиттэрэ, олохтоох араас идэлээх дьону кытары алтыспыттара. Дугуйдааҥҥа Саха сириттэн араас дьон төлөпүөннүүллэрэ. Бу дьон сүбэ-саргы биэрэллэрэ уонна көннөрү айаннарын туһунан сураһаллара. Ол дьон быыстарыгар ордук биир, уол кутун туппут, санаатын таппыт Дьөгүөр Дьөгүөрэбис диэн аҕа саастаах доҕордоммута. Дьөгүөр Дьөгүөрэбис атын дьонтон уратыта диэн, уол тугу этэрин, туох кинини долгутарын барытын маҥнай өйдөөн истэрэ уонна тута «маннык гын, итинник гын» диэн сүбэлээбитинэн барбат идэлээх этэ. Кини маҥнай тирээбит хайа да кыһалҕаны Дугуйдааны бэйэтин кытары хас эмэ өттүттэн сыныйан ырытан көрөрө, онтон хайдах быһаарар туһунан толкуйдуурга көмөлөһөрө. Киһитэ онтон кэлин, өссө түгэхтээхтик сирийэн баран, ардыгар санаатын уларытан «маннык гыннахха ордук эбит» диэн уол санаата сытар быһаарыытын булан ылара. Итинник сүбэһиттэнэн, саха сылгытыгар эмиэ олус сыһыамах, олоххо үгүһү билбит-көрбүт доруобуйа эҥин өттүгэр лаппа быһаарсар доҕордонон Дугуйдаан кынатыгар өссө эбии биир суон куорсуну иилиммитэ…
Уолаттар Бодойботтон Таксимо диэн куораттыы тииптээх Бурятия Өрөспүүбүлүкэтин бөһүөлэгэр тиийиэхтээхтэрэ. Таксимолара мантан 250 биэрэстэ тэйиччи сытара. Суоллара арыый уустук этэ. Аара Витим эбэни туоруохтарын иннинэ Мамакаан диэн бөһүөлэги таарыйан баран, онтон антах киһитэ-сүөһүтэ суох, түҥ тайҕа быыһынан айанныахтаахтара. Дугуйдааннаах бу кэрчиккэ аттарын аһылыгар лаппа ыарахаттары көрсөллөрүн сэрэйэллэрэ. Онон сүрүн кыһалҕалара эмиэ тирээн тиийэн кэлэр. Ону быһаарар сыалтан араастаан ону-маны толкуйдаан көрбүттэрэ уонна тиһэҕэр тиийэн дойдуларыттан аргыс, арыалдьыт көрдүүргэ санаммыттара. Оннук хас да күн билэр-билбэт дьоннорун кытары кэпсэппиттэрэ эрээри, Саха сиригэр кыһын кэлэн эрэрэ, онон дьон кыһалҕата бэйэлэригэр да элбэҕэ.
Дугуйдаан киэһэ салгын сииргэ сананан таһырдьа таҕыста. Бодойбо олохтоохторо күннээҕи түбүктэрэ үмүрүйэн, бөһүөлэк иһэ иһийбит. Уол күрүөтүттэн тахсан, Эбэ кытылыгар киирбитэ. Манна дьоҕус мас ыскамыайка баарын булан тиэрэ түһэн сытынан кэбиспитэ. Ол сытан көрбүтэ Улахан хамыйах сулус бөлөҕө дьиримнээн көстөрө. Кини кэргэнинээн Катялыын, дойдуларыгар сылдьан маннык халлааны көрөллөрүн сөбүлүүллэрэ. Ону-маны кэпсэтэ-кэпсэтэ төһө баҕарар өр сыталлара. Уол: «Дьэ эрэ, улуу куйаар, сулускун субурут эрэ, баҕа санаалаахпын, кытаат» диэн саныы-саныы кэтэһэн сытта. Муҥура биллибэт хараҥа халлаан уол баҕатын толорор санаата суоҕа. Киһи өр көрөн сыттаҕына биллибэт турукка киирэн сулустар түгэх кистэлэҥнэрин арыйыах курдук сыыйа хойдон истилэр. Уол иэдэһин сөрүүн тыал имэрийбэхтиир. Устунан, ыраах иһиллэр мотуордаах оҥочо биир кэлим тыаһыгар угуттанан, нухарыйыах курдук буолан истэҕинэ, төлөпүөнэ тырылыы түспүтэ. Катята эрийбитэ. Дугуйдаан уута көтөн: «Ии, оҕом сыыһа» диэт, төлөпүөнүн холбуур.
– Алло, привет! Хайа, туох сонун, – минньигэс куолас ыйыппыта.
– Ээ, хантан, туох сонун кэлиэй. Сыппыппыт курдук сыттахпыт дии. Эһиги хайдаххытый?
– Ээ, биһиги кэммитинэн. Арба бүгүн Диана оскуолаттан үөрэн аҕай кэллэ уонна туох диирин билэҕин?
– Эс, хантан билиэхпиний манна сытан, – Дугуйдаан күлэр.
– Короче, кини биир астынар уоллаах сөп.
– Туохтаах диигин?! – Дугуйдаан олоро түһэр.
– Ээ, чэ бүт, эн бастаан иһит ээ, – Катя маҥнай сэрэппэтэҕиттэн сыыстарбытын саныы охсоот, тута куолаһа уларыйа түстэ.
– Манна Дианалаах параллельнай кылаастарыгар биир Айтал диэн уол үөрэнэр. Сүүрүк эҥин, чэпчэки атлетиканан дьарыктанар быһыылаах. Үөрэҕэр туйгун үһү. Кинини кыргыттар бары астыналлар аҕай үһү.
– Иһит эрэ, эн кыыскын мээнэ-мээнэ ыытыма эрэ! – Дугуйдаан сөбүлээбэтин биллэрэр.
– Оо дьэ! Эн оскуолаҕа сылдьан кыыһы сөбүлээбэтэх курдук саҥарыма. Мин билэбин дии, ким эйиигин эккирэппитин, кими эн эккирэппиккин!
– Ол диэн былыр буоллаҕа уонна мин диэн эр киһи буоллаҕым!
– Хаһан да буоллун, айа, эйиэхэ кэпсээн абыран! – Катя хомойор, саҥата суох барар. Дугуйдаан кэтэһэ сатаан баран:
– Чэ, бүттүм-бүттүм, бырастыы, чыычаах, алҕас. Кэпсээ, истэбин, – уол тута уларыйа түһэр, Катя саҥарбат. Дугуйдаан онтон хомойор.
– Чэ, Катя, бүтүөх, бүттүм, кэпсээриий.
– Кырдьык дуо?!
– Чахчы!
– Эн наһаа куһаҕаҥҥын, киһини ситэ истибэккэ эрэ бэйэҥ-бэйэҕиттэн кыыһыран бараары гынаҕын. Наар оннук гынаҕын.
– Чэ, доо, сөп буолуо. Бүттүм диэтим дии.
– Чэ, айа, атыны кэпсэтиэххэ. Эн кэпсээ, хайдаххытый? Хаһан айанныах курдуккутуй?
– Билиҥҥитэ биллибэт. Мантан антах арыый кыра ыарахаттары көрсүөхтээхпит. Ат аһылыга көстөрө уустуктардаах үһү. Массыына кэпсэтэ сатыы сылдьабыт да кыалла илик, – Дугуйдаан кэргэнин долгутумаары сымнатан эппит быһыыта. Дьиҥэр, мантан антах ат аһылыга төрүт суох диэтэххэ сыыһа буолбат. Суол кытыытыгар сайыҥҥы от, эрбэһин үүнэр эрээри, түүн аттары көһөрө сылдьан өттүүргэ олус табыгаһа суоҕа уонна айан суола буолан сэрэхтээҕэ даҕаны. Алаас, үрэх дойду буолбатах. Икки өттө ойуур.
– Оччоҕо хайдах гынаҕыт?
– Онтон массыыналаах киһи көрдүүбүт. Өссө икки үс күн кэтэһэн көрүөхпүт, онтон табыллыбатаҕына барар буоллахпыт. Айанныахпыт. Аттары сэрэнэн кэтии сырыттахха сылдьыахтара. Дьиҥэр наһаа ырааҕа суох. Сүүрбэ көстөн арыый тахса. Сирэ арыый атын, хайа уонна тыа.
– Доо, оттон мантан биир да уол сатаан тиийбэт дуо итиннэ эһиэхэ? Ааспыкка Былаадьыктааҕы уулуссаҕа көрбүтүм. Хаһыа да буолан сылдьаллар этэ.
– Ол киһи тугуй! Эмиэ испит дуо? – Дугуйдаан тылын дорҕооно уларыйар.
– Билбэтим, оннук курдук этэ.
– Ээ, чэ, аны хайдах да дьаабыланнын. Этэрбин этэ сатаатым. Сырыттын! Оннук киһини ыҥырыам кэриэтэ, сатыы барыам этэ, – Дугуйдаан ити дьиҥэр чугас доҕоро. Ол эрээри Былаадьык аһыы утаҕы истэ да, үгүс кыһалҕаны үөскэтэр киһи. Биир кэм кини кыһалҕатын быһаарарга киһи бөҕө тардыллар. Ити билигин арыгы испитин истэн хайдах да дьаабыланнын диэхтээтэ эрээри, доҕорун син биир бырахпат. Катя ону эмиэ билэр.
– Уонна атын биир да киһи суох буолуо дуо?
– Баалларын бааллар бөҕө буоллаҕа. Массыыналаах киһи диэн суох.
– Ээ, дуо? Эһиги улахан таһаҕас массыына көрдүүр буоллаххыт дии.
– Суох, хайаан да оннук буолбатах. Кыра да массыына барсыан сөп.
– Ээ, сөп.
– Чэ бээ, ити хааллын. Быһаарыахпыт итини. Хата Дархан? Мин киһим хайдах сылдьарый? Баар дуо аттыгар? Кэпсэппит киһи.
– Суох, оҕолор иккиэн эдьиий Машалаахха хоно бардылар. Доо, онтон арай эһиги итинтэн туох эрэ боростуой массыына ыллаххытына? Биир эмэ уол мантан тиийиэ дуу?
– Ол аата хайдах? Боростуой диэн тугу этэҕин?
– Онтон кыра массыынаны, чэпчэки сыанаҕа.
– Эс, ханнааҕы үппүтүгэр.
– Мин били сылгылар харчыларыттан ыытабын дуо?
– Эс, бүт эрэ. Хайдах оннук буолуой!
– Тоҕо-о? Онтон массыынаҕа наадыйбат сиргитигэр тиийдэххитинэ, атыылаан кэбиһиэххит буоллаҕа дии. Бүттэ… Харчыта төттөрү кэлиэ буоллаҕа.
– Эс, хайдах атыылаан кэбиһиэххит диэн, барыта оннук эн этэриҥ курдук судургу буолбата ини, – диэт Дугуйдаан эмискэ кэргэнин этиитин иһигэр ырытан, буһаран барар.
– Чэ, бэйэҥ бил. Айуу, мин бүгүн онно-манна сүүрэн, сааскы мэник кулунчук курдук бардым-кэллим.
Дугуйдааннаах Катя ити түүн хойукка диэри кэпсэппиттэрэ. Мичил киһитин сүтэрэн, кэлэ сылдьыбыта уонна уола этэҥҥэтин көрөн утуйа барбыта. Кэлин Дугуйдаан тоҥон, дьиэтигэр киирбитэ. Витим үрдүгэр сүтэрэ чугаһаабыт кэлтэгэй ый ыйанан турара. Айылҕа иһийэн сотору саҥа ый төрүүрүн кэтэһэрэ.
Дугуйдаан ити түүнү быһа Иркутскай уобаласка массыына сыаналарын көрбүтэ, үөрэппитэ. Сарсыныгар букатын атын киһи оронуттан ыстанан турбута. Мичилин кытары саҥа санаатын үллэстибитигэр, киһитэ эмиэ бэркэ диэн биһирээбитэ. Уолаттар массыына көрдүүр түбүгэр түспүттэрэ. Мичил өссө суоппар көрдөөн саҕалаабыта.
Дугуйдааннаахха бастатан туран иһэ киэҥ, кыра уматыгы сиир уонна түгэҕэ сиртэн арыый үрдүк көлө наада этэ. Массыынаны киһи Бодойботтон булуон сөбө. Уолаттар онтон олус диэн астыммыттара. Сыаналара да араас этилэр. Холобура кинилэр санаалара сытар сэбин 100 тыһыынча иһинэн-таһынан булар кыахтаахтара. Көрдөөһүн уонна массыыналары көрүү-истии саҕаламмыта.
Бодойбо нэһилиэнньэтэ төһө да аҕыйаҕын иһин, ааттыын да куорат. Күн талбыт массыынатын барытын булуохха сөбө. Ону таһынан атын сиртэн «аҕалан көрдөрөбүт» диир дьон эмиэ бааллара. Ол эрээри уолаттар 100 тыһыынчаҕа көрбүт көлөлөрө хаартыскатыгар арыыйдатын иһин, хаарбах, сороҕор төрүт киһи чугаһаан иһэн тэйэр сэптэрэ буолан испиттэрэ. Аны бу кэмҥэ Мичил икки доҕоро арыаллыырга сөбүлэспиттэрэ. Ол дьон Бодойбоҕо айаннаабыттара.
Дугуйдааҥҥа дьон сүбэлээн, 100 тыһыынчатыгар 50 тыһыынчаны эбээтин кытары, массыыналар туруктара көрдөрөн туран уларыйа, тупса түспүттэрэ. «Барытын харчы быһаарар» диэтэҕиҥ…
Катя Дугуйдааҥҥа эппитин курдук харчытын ыыппыта. Онтон сороҕун уолаттар дьон үбүлээбит харчыларыттан эбэн, 150 тыһыынчаҕа 2001 сыллаах «Тойота Гайа» массыынаны атыылаһар санааламмыттара. Атыыһыт уолу кытары кэпсэтии түмүгэр 10 тыһыынчатын түһэрсэн бу көлөнү атыыласпыттара. Салгыы от атыылаһыытын түбүгэ буолбута.
«Тойота Гайа» массыына сидиэнньэлэрин сытыартаан кэбистэххэ киэҥ уораҕай буола түһэрэ. Киппэлэммит оту онно ыга симэн кэбиспиттэрэ. Ити кэмҥэ Дьокуускайтан Костя уонна Миша диэн Мичил доҕотторо тиийбиттэрэ. Уолаттар иккиэн массыына ыытар бырааптаахтара уонна, сүрүнэ, маннык айаҥҥа сылдьа, араас быһыыга-майгыга үөрүйэх ыччаттар этилэр.
Бодойботтон айан саҕаламмыта. Аргыстара эрдэ тиийэн балааккаларын туруоран, астарын астаан кэтэһэллэрэ уонна аттарын аһылыга бэлэм буоллаҕа. Ол курдук биэс күн устата ат үрдүгэр лаҕытан Дугуйдааннаах Таксимоҕа кэлбиттэрэ. Саҥа өрөспүүбүлүкэ сиригэр киирбит дьон сиэр-туом быһыытынан алаадьылаан, ис санааларыттан тахсар иһирэх тылларын этэн, Бурятия сириттэн айаннара табылларыгар көрдөспүттэрэ. Таксимо эмиэ көмүсчүттэр куораттыы тииптээх бөһүөлэктэрэ этэ уонна манан тимир суол ситимэ кэлэн ааһар. Ол БАМ салаата этэ. Бөһүөлэк бэйэтэ Мууйа эбэ уҥа кытылыгар тэнийэн сытара. Тулата эмиэ хайаларынан хайыҥнаммыт, мас быыһа дойду. Таксимоҕа аҕыйах күн сынньанан, от, ас булунан баран салгыы Северомуйскайга диэри барбыттара. Ити сылдьыбыт сирдэрин тухары, Дугуйдааннааҕы олус сэҥээрэллэрэ. Көрсүһүү тэрийдэхтэринэ дьон олус сэргэхтик уонна көхтөөхтүк кэлэрэ, уолаттар кэпсээннэрин истибиттэр, салгыы дьонноругар үллэстэ сүүрэллэрэ.
Айанньыттар Северомуйскай кэнниттэн, сэтинньи 8 күнүгэр, Новый Уоян диэн эмиэ тииптээх бөһүөлэккэ кэлбиттэрэ. Манна төһө да Бурятия сирэ буолбутун иһин, бөһүөлэк аата эмиэ эбэҥки тылыттан тахсара. Учуонайдар билигин чопчу ити тыл суолтатын быһаарар кыахтара суох эрээри, хас да холобуру аҕалаллар. Олортон биирдэстэрэ «Чуумпу уу» диэн буолар. Бу бөһүөлэк уолаттар эрдэ сылдьыбыт сирдэриттэн атына диэн тимир суол устун мас таһыытыттан тирэнэн, онтон үптэнэн-астанан олорор. Ол да иһин аара кэлэн истэхтэринэ тула өттүлэрэ баһа-атаҕа биллибэт барыта тыа, тиит мас дойду этэ.
Дугуйдааннаах Уояҥҥа Виктор Станиславович диэн сэттэ уонун ааспыт охотоведка тохтообуттара. Виктор бэйэтэ эмиэ дьоҕус соҕус да буоллар хаһаайыстыбалааҕа. Онно сылгы, сүөһү, ыт иитэрэ. Кини дьиэ кыылыгар чугас буолан, саха аттарын олус сэргии көрбүтэ. Мантан сэттэ көстөөх Кумора диэн сиргэ сылгы базалааҕа. Дугуйдааннаах айаннарын аартыга онон сытар буолан, биирдэ тохтуур, аттарын аһатар сирдэрэ быһаарыллан хаалбыта. Виктор Станиславович сылгыга сыстаҕас киһи быһыытынан, атын дьон курдук уолаттар сырыыларын сөхпөккө, ордук аттар туруктарыттан дьиктиргээбитэ. Бу түөрт дьөһөгөй оҕото, ардаҕы-хаары аннынан, тыалы-кууһу курдары, аччыктаан, таас, маар, үрэх, кута сирдэрин үнтү кэһэн, баччаҕа диэри кэлэн баран туруктара үтүөтэ кинини улаханнык кэрэхсэппитэ.
Дугуйдааннаахха Уоянтан айаннаабыттарын кэннэ, биир үтүө түбэлтэ буолбута. Кинилэргэ бүгүн анаан-минээн урбаанньыт, бэлиитик, биир дойдулаахтара Владимир Федоров тиийэн кэлбитэ. Владимир Юрьевич киһи сиэринэн илии тутуурдаах, өттүк харалаах этэ. Кини аттарга бурдук, уолаттарга ас, кэһии уонна айаннарыгар өйөбүл буолар эрэлин мэктиэтин илдьэ сылдьара. Уолаттарга маннык тэринэн кэлбит биллэр биир дойдулаахтарын тыла санааларыгар улахан күүс эптэ, туруктарыгар сэниэ киллэрдэ. Аны, били Бодойботтон атыыласпыт көлөлөрө аара алдьанаары кыратык моһуоктаабыта. Ону Владимир Юрьевич бэйэтэ тыл көтөҕөн, суоппар, арыалдьыт уолаттары Иркутскайга массыыналарын сервискэ көрдөрө, оҥотторо ыытта. Ол кэннэ Дугуйдааннааҕы салгыы биир күн Кумораҕа тиийиэхтэригэр диэри бэйэтэ арыаллыырга бэлэмин биллэрдэ.
Уолаттар Кумораҕа тиийбиттэрэ Владимир Юрьевич итии чэйдээх көрсүбүтэ. Салгыы уолаттар айаннарын алҕаан, аара өссө көрсүөх буолан бэйэтин түбүктэрин сырса айанныы турбута. Арахсаары туран: «Айаҥҥытыгар туһа буолуо», – диэн эбии хачыгырас кыһыл өҥнөөх кумааҕылары хаалларбыта. Киһилэрэ барбытын кэннэ, өр-өтөр буолбакка, Костялаах массыыналарын оҥотторон тиийэн кэлбиттэрэ. Владимир Юрьевич массыыналарын сууйтарар өҥөтүн кытары үбүлээбит эбит этэ.
Ити курдук үгүс дьон уолаттар айаннарын алҕаан, сорох өттө бэйэтэ кэлэн, атыттар үбүнэн өйөөн, улахан көмөнү оҥороллоро. Ол дьон бары, Дугуйдаан санаатыгар өрүү аттыгар сылдьаллара, сүрэҕин сылаас сүүрэнинэн толороллоро уонна хас биирдиилэрэ, бу уһун-унньуктаах айанын тирэх аргыстара буолаллара. Уолаттар айаннарын устатын суоттаан көрбүттэрэ, Өймөкөөнтөн үс тыһыынча килэмиэтиртэн ордук сири кэлбит этилэр. Айаннара этэҥҥэ баран иһэрэ.
Хотой уолун тойуга
Саха сирин тымныы муннугун күөх отугар күөлэһийэн көрүлээбит, Дьөһөгөй Айыы сырдык ыйааҕынан ат буолан төрөөбүт Хоҥор, Хаастаах, Айан уонна Сунтаар төрөөбүт сирдэриттэн олус ыраах тэйэн, билигин улахан айан аттара буолан сылдьаллар. Кинилэр хаамаллара-сиимэллэрэ да уларыйан, быһыылара-таһаалара да тупсан, саныахха, көрүөххэ астык!
Кыыл-сүөл, бэл, оннооҕор үөн-көйүүр олоҕо, эбэтэр анаммыт кэмэ диэн эбитэ дуу, бэйэтэ туспа тутуллаах, киһиэхэ өйдөммөт дьикти сокуоннаах. Холобур, ыт үөрүгэр баһылыктаах, ол быыһыгар туспа, соҕотох, үөрү кытары булкуспакка сылдьар дьэлликтэрдээх. Баҕар, итиннэ күүс быһаарар диэхтэрэ. Ол эрээри, мин саныахпар, итиннэ күүстэн ураты майгы-сигили улахан оруолу ылар курдук. Чэ, биир ыт баар эбит. Кини булчут буолан өрүү тимир эрэһээҥки уйа иһигэр турара. Көҥүл олох, уулуссаҕа сылдьар ыттары кытары иирсии диэн мэлигир кыыла. Иччитэ, сүрдээх түс-бас киһи, анаан-минээн булка диэн тутар, иитэр ыта. Бу ыт босхо барар кэмэ – күһүн, булт саҕана. Күһүн кини аттаах иччитин батыһан хаһан дэриэбинэттэн тахсыар диэри аан дойду ыта барыта үрдүгэр саба түһэр. Буолар-буолбат моргуйардар бары охсуһа сатыыллар. Оннук ый-хай бөҕөнөн бөһүөлэктэн тахсаллар. Онтон Амманы уҥуордаан, Алдан тардыытын батан, киэҥ нэлэмэн сирдэринэн сылдьан бултаан киирэллэр. Ыт иччитин тайах, сороҕор кырдьаҕас отуутугар олордор. Дьэ, доҕор, дэриэбинэ иһигэр киириэхтэрэ эрэ кэрэх, биир да ыт тэлгэһэтин иһиттэн быкпат. Ханна эрэ иһиллэр-иһиллибэттик үрэллэр эрэ. Биир эмэ хорсун, арыый да харса суох ыт баар буоллаҕына, күрүөтүн айаҕар сүү рэн кэлэн үрэн иһэн ньим баран хаалар, сытар, ыйылыыр. Эһиги көрүөххүт этэ, үрэхтэн кэлбит ыт хайдах курдук туттан-хаптан дьиэтигэр тиийэрин. Дэриэбинэ – муҥур тойоно кини! Ол аата тугуй, атын ыттар сытын ылаллар дуо?
Дугуйдааннаах ханна да уһуннук тардыллыбакка, аара суол кытыытыгар хоно-хоно айаннаан испиттэрэ. Онтон 110-с км. диэн сиртэн суолларын туруга мөлтөөн, дьон түптээн сылдьыбат сирэ буолан уустугуран барбыта. Аны хаар түһэ-түһэ ириэрбитэ, суоллара барыта ньаҕаратыйан, онон улахан массыыналар дэлби тэпсибиттэрэ барыта аҥхай, аппа-дьаппа буолан хаалбыт этэ. Уолаттар, кыра массыына сатаан айаннаабат сиригэр кэлбиттэрин өйдөөбүттэрэ. Кинилэр бу суолунан бардахтарына Улюнхаҥҥа тахсыахтаахтара. Манан быдан быһа этэ. Онон, уһуну-киэҥи эргитэ санаан баран арыалдьыттарын төттөрү кэлбит сирдэринэн төнүннэрэн, улахан аартыкка тахсан Северобайкальскайынан айаннаан, Байкал күөл хотугулуу-арҕаа кытылынан эргийэн, букатын хойгур сиринэн эргийэн кинилэргэ утары тахсар курдук быһаарыммыттара. Онтон атын ньыма, быһаарыы суоҕа. Быһалыыр суоллара ат да айанныырыгар олус эрэйдээх сир этэ.
Мичил GPS каартатыгар көрдөҕүнэ Улюнхаҥҥа массыыналаахтарын кытары тэҥ соҕустук тахсыыһылар. Дугуйдаан уот оттон Аал уотун иччититтэн ити санаалара табылларын, аара харгыстар халбарыйалларын, көлөлөр бары этэҥҥэ, эрэллээхтик иннилэрин диэки сыҕарыйалларын, санаабыттара барыта табылларын туһугар көрдөһөн арыылаах килиэбинэн күндүлээбитэ, сиргэ үүт куппута. Ити кэннэ аттаахтар уонна тимир көлөлөөхтөр илии тутуһан, хайаан да бу уустук суол уҥуоргу өттүгэр көрсүһүөх буолан арахсыбыттара.
Дугуйдааннааҕы уолаттарыттан арахсыахтарыттан, туох эрэ курус санаа кууспут курдук буолбута. Костялааҕы кытары айаннаабыт аҕыйах кэмнэрин иһигэр олус бодоруспуттара. Ол эрээри Дугуйдаан билэрэ, Костялаах Миша син биир кинилэри кытары айаннарын устата толору сылдьыһар кыахтара суоҕа. Дьиэлээх-уоттаах, бэйэлэрэ дьарыктаах дьон хаһан эрэ барар кэмнэрэ кэлиэхтээҕэ.
Киэһэтин бэлэм аска, бэлэм дьиэҕэ тиийэргэ үөрэнэн хаалбыт уолаттарга маҥнайгы күннэрэ хайдах эрэ кэри-куру курдук буолбута. Киһи үчүгэйгэ түргэнник үөрэнэр диэн сөпкө этэллэр эбит. Уолаттар аттарыгар ындыбыт отторо икки эрэ күҥҥэ тиийбитэ. Онтон эмиэ аттарыгар ас көрдөөн, хаары хаһан барбыттара. Дьөһөгөй айыы оҕолорун өссө төгүл тургутан көрөөрү гыммытын курдук, өттүүр сир боппуруоһа эмиэ кытааппыта. Бу эҥэр сирэ барыта оннук халтаҥ этэ. Баҕар, былыр биһиги төрүттэрбит алҕас манан кэлэн ааспыт кэмнээх буоллахтарына, сүөһүлээх-астаах дьоҥҥо чахчы тохтуур, олохсуйар сир суох буолан салгыы бардахтара дуу?..
Уолаттар эмиэ үгүс саҥата-иҥэтэ суох, тымныы аһылыгынан үссэнэн айаннаан, төрдүс күннэригэр биир үүтээҥҥэ тиийэн кэлбиттэрэ. Хайа-хайалара дьиэлээх сиргэ кэлбиттэриттэн үөрэ түстүлэр эрээри, манна ат өртөнөр сирэ суох эбит. Түҥ тыа уонна талах ойуур. Киһи сылдьыбыт сибикитэ баара биллибэт. Иччитэх дьиэ.
– Хонор инибит? – Дугуйдаан Мичилиттэн ыйытар.
– Инньэ гыныахха, – Мичил сөбүлэһэр. Халлааннара да хараҥаран эрэрэ. Өйдөөх тэриллэрин батареята олорон, бу ойуур бүтэр уһуга ханан баара биллибэт. Дугуйдаан, Хаастааҕын холуттан таптайда. Аттар бүгүн аһылыга суох хонор буоллулар. Сиргэ ыстанан түһээт Хоҥорун диэки хайыһан: «Чэ, хайыыр да кыах суох. Бүгүн манна аччык хорҕойобут. Сарсын оттоох сири булар инибит», – диэт, атыгар чугаһаан сыҥааҕыттан имэрийэн ылла.
Айанньыттар ити үүтээҥҥэ хонон баран, нөҥүө күнүгэр сарсыарда халлаан сырдыан иннинэ айаннаабыттара. Дугуйдаан бу иһэн аттарыгар ботугуруур: «Оҕолорум сыыһа, сириттэн-уотуттан көрдөххө, ыраас, киэҥ-куоҥ аһылыктаах сирдэр кэлиэхтэрин сөп курдук. Кытаатыҥ, тулуйуҥ, оннук сири буллубут да тохтуохпут». Аттар барахсаттар иччилэрин тылын истэр курдук төһө да аччык истэллэр хаамаллара-сиимэллэрэ тэтимирэн ылар.
Балай да бара түспүттэрин кэннэ, эбиэт саҕана тыалара суолтан тэйэн, сыыйа арыллан утары киэҥ сэндэҥэ көстөр. Уолаттар тыаттан дьоҕус толооҥҥо тахсан кэлэллэр. Дугуйдаан урутаан иһэн уҥа илиитин күөрэччи көтөҕөр. Мичил ону көрөн: «Һуу, баар этэ!» – диэн эмиэ сутуругун ыга туттар. Аттар бу сир кэлэн эрэрин быдан эрдэттэн билэн, сэтиилэнэн, тэһиинэ суох сылдьар сылгылара уруттуох курдук туой ойоҕосторугар сыстан барбыттара. Бастатан туран кинилэр үөрээхтээтэхтэрэ.
Айанньыттар манна икки күн балааккаларыгар сыппыттара. Аттарын көһөрө сылдьан өртөөн, сэниэлэрин эбэ түспүттэрэ. Үһүс күннэригэр сарсыарда күн тахсыбытын кэннэ холку соҕустук айаннарыгар туруммуттара. Сотору соҕус эмиэ биир үүтээҥҥэ тахсан кэлбиттэрэ. Бу дьиэ иччилээҕэ, дьоннооҕо биллэрэ. Аана таһыттан улахан дүлүҥүнэн баттатыллыбыт этэ, хаарга киһи суола көстөрө уонна бүгүн сарсыарда кыһыллыбыт мас хатырыга ыһылла сытара. Ону таһынан оһох үөлэһиттэн итии суос тахсан толбоннурара көстөр. Уолаттар аттарын баайталаан баран дьиэ иһигэр киирдилэр. Оһох оттуллан баран сойон эрэрэ. Хаһаайын барбыта 2-3 чаас буолбут быһыылааҕа. Остуолга эт быһар хаптаҕай мас үрдүгэр тулатын уот кэриэрдибит, үгүс аһы буһарбыт нэлэгэр хобордоох хаппахтанан турара. Мичил ол иһити хаппаҕын аһан көрбүтэ, бүөр, сүрэх луугу кытары арыыга ыһаарыламмыт этэ. Уолаттар оччолооҕу көрөн иккиэн силлэрин быһа ыйыстыбыттара, тылларын салбаммыттара.
– Иччитэ ханна барбыта буолуой? – диэт Мичил, санаатыгар түннүгүнэн таһырдьаны көрүөлээтэ. Онтон Дугуйдаан биир куһуок сыаллаах бүөрү хобордоохтон ылан уобан кэбистэ. Минньигэһэ сүр! Дьиэлэрэ ис сырдыгынан быһа холоон үс аҥаар да үс аҥаар быһыылаах. Илин уонна арҕаа эркиннэригэр түннүктэрдээх. Хоту уонна илин өттүгэр икки үүтээн оронноро бэйэ-бэйэлэригэр силбэһэллэр. Арҕаа эркинигэр оһохтон арыый тэйдэххэ остуол.
– Ээ чэ, тыа дьоно өйдүүллэр ини, чэйдиэххэ, – диир Дугуйдаан. Уолаттар бэйэлэрин килиэптэрин, кэнсиэрбэлэрин киллэрэн долбуур үрдүгэр ууран баран, остуолга олорон аһаабытынан бараллар. Онтон икки-үс чаас ааһыыта, таһырдьа ыт үрэрэ иһиллэр. Дьиэлээхтэр кэлэллэр. Иккиэлэр. Кинилэр Дугуйдааннааҕы көрөн олус соһуйдулар. Уолаттар билсэн, кэпсэтэн-ипсэтэн бардылар. Оннук сыыйа ким-туох буолара биллэн, сахалар хоноһо курдук сананаллар. Үүтээннээх дьон түүлээхчиттэр эбит. Биирэ омугунан эрэмээн, иккиһэ нуучча. Оһох оттуллар, остуол анныттан арыый киэҥ, дириҥ хобордоох күөрэйэн тахсар, онно ыгыччы сибиинньэ этин луугу, араас сыттаах туманы кытары буккуйан күөстэнэ уураллар. Булчуттар уолаттарга салгыы хайдах баралларын быһаараллар, өссө ордук буоллун диэн биирэ каарта уруһуйдаан биэрэр. Бары да булчут дьон быһыытынан эмиэ биир тылы булан, аал уоттарын күндүлээн, тото-хана аһаан, ирэ-хоро кэпсэтэн хонон тураллар. Сарсыарда дьонноро хапкааннарын көрө бараллар, онтон Дугуйдааннаах салгыы айанныыллар.
Ити дьон быһаарбыттарынан уолаттар «81 км» диэн суол бэлиэтигэр тиийдэхтэринэ кэтэбиллээх «Жергинскэй» заповедникка тахсыахтаахтар. Дьиҥэр итиннэ сылгылар эҥин турар сирдэрэ баара эрээри, заповедник билигин үлэлээбэт кэмэ этэ. Онон Дугуйдааннаах итинтэн улахан суолу батыспакка, хаҥас диэки туоруур суолунан аллара киирэн үрэҕи туоруохтаахтар. Оччотугар тиийиэхтээх сирдэригэр быдан быһалыы тахсаллар уонна сотору соҕус ат аһыырыгар табыгастаах сирдэр саҕаланаллар. Үрэх мууһа уйуохтаах.
Дьэ ити курдук уолаттар иннилэрин хоту айаннатан испиттэрэ. Манна сирэ-уота эмиэ хайа, таас үрэх дойду. Дьон мээнэ сылдьыбат буолан суола-ииһэ оһон эрэрэ, сорох сиринэн төрүт да быста-быста силбэһэрэ. Хата эрэмээннэрэ эппитинэн, соторутааҕыта массыына сылдьыбыт, уолаттар ол суолун тутуһуохтаахтар. Киэһэ түөрт чаас саҕана дьоно эппит заповедниктарыгар тахсан кэллилэр. Суолларын устун уһаты тардыллыбыт тимир сиэккэ нөҥүө киэҥ-куоҥ, олус тупсаҕай оҥоһуулаах хаһаайыстыба көстөр. Дьиэ-уот, араас тутуу бөҕө. Көнньүүһүнэ эҥин баара биллэр. Уолаттар күрүөнү батыһа бара түһээт, аллара көрбүттэрэ үрэх буолуохтааҕар Баргузин эбэ илэ бэйэтинэн нэлэйэн-хотойон, тунааран сытар эбит! Киһилэрэ «речка» диэбит буолан, уолаттар үрэх курдук санаабыттара. Суоллара онно киирбитэ. Чэ, хайыахтарай, киирэллэригэр тиийэллэр.
Эбэ мууһа саҥа турбут бадахтаах. Дугуйдаан кытылга киирэн атын баайда, сөөрүгүн иһиттэн өйүөтүн хостоон, арыылаах килиэбин ылаат, сиргэ сөһүргэстии түстэ.
– Оо, Улуу эбэ! Алы гын дуу оҕолоргун, уҥуоргу кытылгар тахсар олус улахан соруктаах иһэбит. Көҥүллээ, аһар, мууһуҥ уйдун, атым халтарыйбатын, алы гын, сиэрдээхтик сылдьа сатыыр киһибин. Саха оҕотобун, айылҕа киһитэбин, уҥуор тахсарбар көҥүлгүн көрдүүбүн, – диэт, иһигэр эбии ботугуруу-ботугуруу, ыллаан киҥинэйдэ, сирин аһатта, икки ытыһынан мууска тайанан хараҕын быһа симэн тобуктаан олордо. Онтон ойон турда, атыгар тиийэн батыйатын кыыныттан сулбу тардан таһаарда уонна: «Мичил, аттары сиэтээр, миигин батыһаарыҥ!» – диэт эбэҕэ киирдэ.
Уол сотору-сотору батыйатынан мууһу дьөлө охсон көрөр уонна иннин диэки сыҕарыйан иһэр. Ол тухары тохтоло суох ботугуруур уонна иһигэр киҥинэйэн ыллыыр. Эбэ күүстээх сүүрүгэ мууһун анныттан өрө анньан, аттар чараас мууһу үктээбэт гына ыга сытар. Айанньыттар оннук сыҕарыйан уҥуоргу кытылга этэҥҥэ туораатылар. Дугуйдаан атыгар олороот, эбэтин диэки хайыһан, иһигэр махтал тылларын эттэ.
Салгыы суоллара тыа солооһунугар майгынныыр курдук буолбута да, тимир көлө эмиэ сылдьар сирэ эбит. Дугуйдаан бу иһэн, тоҕо эрэ утары сотору массыына көстүө дии санаабыта. Уолаттар тула кулааһай бөҕө. Айылҕа бу бэйэлээх кэрэ, мааны кыыллара айанньыттартан саараама куттамматтар, дьиктиргээбиттии көрө туран хаалаллар. Дьэ, уолаттар көрбөтөхтөрүн көрөн, харахтарын сымната истилэр. Бииртэн биир кэрэ муостаах, аарыма кыыллар. Салгыы биэс биэрэстэ кэриҥэ барааттарын кытары эмискэ утары массыына айаннаан иһэрэ көһүннэ да, сүр түргэнник тиийэн кэлэн иннилэригэр хорус гына тохтоото. Массыынаттан хахаардалаах икки киһи тахсан кэллилэр. Егерьдэр. Бу дьон Дугуйдааннааҕы олус дьиктиргээбиттии көрөр курдуктар.
– Откуда, ребята? – диэн кыра уҥуохтааҕа ыйытта.
– С Якутии, – Дугуйдаан эйэҕэстик хоруйдаата.
– Здесь нельзя находиться. Ваш пропуск, пожалуйста, – аны уһуна ыйытта.
– Нет, а где надо было взять этот пропуск? – Дугуйдаан утары ыйытар. Онуоха киһитэ анал сайт иһигэр киирэн анкета толоруохтаахтарын быһаарда. Ол анкета толорон баран, аны төһө эрэ кэм кэтэһиллэрин туһунан кэпсии оҕуста. Быһата электроннай пропуск ылыахтаахтар эбит.
– Этот пропуск обязателен. Надо было вам сначала поинтересоваться, той дорогой которой проезжаете. Без этого вы не имеете право здесь пройти. Так, что поворачивайте, выходите из территории заповедника, – диэн уһуна модьуйда.
– Хорошо, там впереди выйдем, нам где-то 60 километров до выхода из территории осталось. Сегодня здесь по пути заночуем, а завтра дальше поедем и выйдем, – диир Дугуйдаан.
– Нет, дальше вы не поедете, а поедете обратно! – диэн егерьдэр этириэс эттилэр. Сахалар өйдөөн испэттэриттэн тугу эрэ өссө мунаарбыта буолан, бэйэ-бэйэлэрин кытары кэпсэтэллэр. Ол аата уолаттары кэлбит сирдэринэн төттөрү барыҥ дииллэр. Оччотугар Дугуйдааннаах төннөн, Северобайкальскайга диэри айаннаан, онтон массыыналаахтарын кэннилэриттэн баралларыгар тиийэллэр. Бүттүбүт, олорбут сыччах буолла. Ыраах айанньыкка төннөр курдук уустук суох. Дьонноро олус куруубайдыыллар, күргүйдүөх да курдуктар. Дьиҥэр, бэйэлэрин курдук эдэрдэр ээ. Саастыылар да быһыылаах. Дугуйдаан Мичилин көрбүтэ, киһитэ киҥэ-наара холлон, сүүһүн аннынан бу дьону сытыытык көрөн олорор эбит. Уол «кэбис, алдьархайга тиийиэххэ диэри, өссө кэпсэтэн көрөр эбиппин» дии санаата уонна:
– Нет, почему вы такие-то? Поймите, мы же здесь не охотимся и не гуляем просто так. Мы едем в Москву. Посмотрите в интернете, наберите конный поход саха и вы там увидите нас. У нас все открыто, и эта наша миссия, вся Россия за нами следит, и сами знаете, что здесь невозможно найти место для прокорма лошадей, – диэн элэ-была тылларын эттэ, илиитинэн сараҥнаан салгыны дэлби уруһуйдаата.
– Ничего не знаем, выходите! Поворачивайте! – онтон атыны эппэттэр. Бүттэ, Дугуйдаан «оҥорорбун оҥорон көрдүм, ааттаһа да сатаатым, бэйэтэ өйдөөбөтө» дии санаата уонна:
– Вы, подойдите сюда! – уол бу сырыыга суостаахтык саҥарда, уһунун ыҥырда. Кини билигин сүтэрэрэ суох курдук буолла. Уол бэйэтин тыыныгар өһө суох этэ эрээри, уһун уҥуохтааҕы, утары турары атынан үнтү көтөн баран, сирэйин сутуругунан дэлби эттээн кэбиһэрин даҕаны кэрэйбэт буолла. Ити кэмҥэ Мичилэ эмиэ бу дьону күөйэ, массыыналарын диэки ыыппат гына суолларын бүөлүү турунна. Балаһыанньа тыҥааһыннанна. Арай егерьдэр туох буолан эрэрин куойаларыгар-маҥкыларыгар оҕустарбат курдуктар. Киһитэ турар сириттэн сыҕарыйбатаҕын көрөн, Дугуйдаан бэйэтэ Хоҥорунан утары киирэн истэҕинэ эмискэ массыына кэлин аана аһылла түстэ, Костялаах «Доо, тохтооҥ, тохтооҥ!» диэн күлэ-күлэ ойон таҕыстылар. Эбиитин маны барытын төлөпүөннэрин видеотугар уһула сылдьаллар эбит. Дугуйдаан дух-дах буолла. Көрбүтэ егерьдэрэ эмиэ күлсэ тураллар. Уол атыттан ыстанан түстэ уонна утары сүүрэн тахсыбыт арыалдьыт доҕотторугар:
– Эһиги хайдах буолбут дьоҥҥутуй! Тугу дьаабылана сылдьаҕытый! Дьону кырбата сыстыгыт дии! – диэн кыыһырда.
– Эһигини хайдаххытын көрөөрү гыммыппыт, бэлэм сыттахпыт дии, – диэн хайҕатаары гынар курдук тыллаһаллар. Уол уордайбытын, хата ийэтин удьуордарын хаана сыһытан, уоскутан, бэттэх аҕала оҕустулар. Дьэ, онтон олус үөрэн, астынан, төрүт да билигин өлөрсөөрү сылдьыбыт Дугуйдаан суох буола оҕуста. Көхсө кэҥээтэ, хараҕа сырдаата. Мичилин диэки көрбүтэ киһитэ эмиэ аһарынан, төбөтүн быһа илгиһиннэ уонна куолутунан олус иһирэхтик мичээрдээн кэбистэ.
Ити күн уолаттар эбэлэрин атын сиринэн төттөрү туораан, Жергинскэй заповедникка бу саҥа билсибит икки егерь доҕотторугар хоноһолоон, мааны ыалдьыт буолан ааспыттара. Костялаах заповедник анараа айаҕар кэлэн, офистарыгар тиийэн айаннарын туһунан кэпсээбиттэр эбит. Ону ити икки егерь уолаттар: «Суолу ыйдардахтарына, быһалыы манан кэлиэхтэрэ», – диэн ити утары тиийбиттэр.
Дьэ ити курдук аргыстарын кытары көрсөн, айан суолугар тахсан, сырыылара тупсан, Курумкан оройуонун Улюнхан, Алла улуустарын (сэлиэнньэлэрин) ааспыттара. Итинтэн ыла олохтоох дьон барыта бүрээттэр буолан барбыттара. Уолаттары, бу былыр-былыргыттан ыаллыы олорор омукпут дьоно, олус сылаастык көрсөллөрө, иһирэхтик кэпсэтэллэрэ. Бүрээттэр саха аттарын улаханнык сэҥээрэ көрөллөрө. Биһиги дьоммут торуттубакка, олус дьоһуннук туттан сылдьаллара. Айанныыр сирдэрэ Баргузин киэҥ тэгил хочотун устун сыппыта. Сир-дойду олус тупсан, кэрэтийэн барбыта. Хайалары атын хайалар солбуйаллара, аартыктарын аннынан Баргузин, Светлай өрүстэр субуллан сыталлара. Салгына ырааһа, маһа-ото модьута, уолаттар хайа эрэ олус кэрэ дойдуга чугаһаан эрэр курдук сананаллара. Ол дойду улуу тыына угуйарга, бэйэтэ сирдииргэ дылыта.
Сэтинньи 23 күнэ. Уолаттар Баргузин сис хайатын тэллэҕэр турар Ярикта диэн кыра түөлбэни ааспыттара. Ярикта нэһилиэнньэтин ахсаана балтараа сүүстэн эрэ ордук да буоллар, манна олус истиҥ дьон олороллоро. Кинилэр Дугуйдааннааҕы атын улахан улуустартан итэҕэһэ суох сылаастык, иһирэхтик көрсүбүттэрэ. Онтон Ярикта дьоно уолаттары номоххо киирбит Янжима дьахтар таҥара дацаныгар илдьибиттэрэ.
Янжима таҥара биитэр Янжима дьахтар таҥара сэбэрэтэ диэн бүрээттэр олус ытыктыыр уонна сүгүрүйэр биэс ытык сирдэриттэн биирдэстэрэ. Манна сылдьыбыт киһи Янжима таҥараттан чаҕылхайдык саҥарар тыл-өс, ситиһии, айар-тутар кут, тулалыыр эйгэни уус-уран хараҕынан өйдүүр дьоҕуру иҥэрэригэр көрдөһөр.
2005 сыллаахха ыам ыйын 2 күнүгэр (Дракон ыйын 24 хонугар) буддистар бөлөхтөрө манна үрүт үрдүгэр кыстанан сытар таастары булбуттара. Ол таастары ыраастаан, түгэҕэр сиргэ тимирэн сытар улахан күрбэ тааска тиийэн иҥнибиттэрэ. Дамба Аюшеев диэн Хамба Лама (үрдүкү учуутал солото), тимир луому ылан ол таас кытыытынан хоҥнороору охсубутугар, эмискэ хантан эрэ сардаҥа уота сирэйигэр түспүтэ диэн кэпсэнэр. Аюшеев онтон хараҕа саатан баран арыйбыта, иннигэр уонча миэтэрэ тэйиччи сытар тааска үҥкүүлүү сылдьар дьахтар быһыыта көстөн кэлбит. Бу дьахтар таҥара биир өттүгэр слон, иккис өттүгэр эһэ харабыллардаах буолар. Дьэ, дьикти диэтэҕиҥ! Ити дьон тоҕо бу сири хастылар диэн интэриэһиргээтэххэ, ааспыт үйэ отутус сылларыгар манна турбут былыргы храмы оччоттоҕу былаас сири кытта сир оҥорбут эбит. Онтон ыла уостан уоска, Янжима сэбэрэтэ, ону кытары былыргы кистэлэҥнэр манна саһан сыталлар диэн кэпсэнэр. Ол курдук, ити кистэлэҥ сүрүн сирэйэ – Янжима итинник көстөн турар.
Онтон ыла бу ытык сиргэ сатаан оҕоломмот кыргыттар оҕо кутун көрдөһө, үҥэ-сүктэ диэн кэлэр буолбуттар. Ытык сир көмөтүнэн үгүс дьон дьолломмут.
Дугуйдааннааҕы бу ытык сиргэ олохтоох буддистар сирдээн аҕалбыттара. Кинилэр уолаттарга Дацаны барытын кэрийэн көрдөрөн, кэпсээн, аналлаах сирдэргэ тохтоон сиэр-туом оҥорон баран, били ытык тааска илтилэр. Манна эмиэ туспа сиэр-туом оҥоһулунна. Онтон таас тула эргийэ хаамтылар. Буддистар этэллэринэн, бу тааһы хаста да эргийдэххэ, сорох дьоҥҥо ол үҥкүүлүү сылдьар Янжима таҥара көстөр үһү, онтон сорохтор төһө да эргийбиттэрин иһин көрөр кыахтара суох үһү. Дугуйдаан көрдөҕүнэ бу миэтэрэ үрдүктээх, балтараа миэтэрэ усталаах уонна эмиэ оччо туоралаах улахан сымара таас. Тас өттүнэн ардахтан, хаартан, күн уотуттан харыстыыр буддистыы оҥоһуулаах, хараҥа-кыһыл өҥнөөх чарапчылаах. Дугуйдаан дьонун батыһан саҥа эргийэн истэҕинэ, таас соҕуруулуу илин өттүгэр күн сардаҥатын курдук саһархай өҥнөөх, үҥкүүлүү сылдьар кыыс көстө түстэ. Уол тута «бу баар дии» диэн иһэн тохтоон хаалла. Атыттар көрбөт курдуктар. «Кэбис, саҥарымыахха» дии санаата уонна дьонун батыһан, хаста да таас бу өттүгэр кэллэ да, кыыһа үҥкүүлээн битийэ аҕай сылдьарын көрөн олус астынна. Бэйэтэ хаамарыттан эбитэ дуу, чахчы хамсыыр, быһыыта-таһаата уларыйар курдук буолар.
Дьэ онтон, дойдулаахтар уолаттары хайа үрдүгэр сирдээн таһаардылар. Үөһэ салгын сытыы сиригэр биир дьиэ турар эбит. Иһирдьэ киирдилэр. Манна уонча киһи баара. Сорохтор тугу эрэ түбүгүрэллэрэ, сорохтор тугу эрэ суруйаллара. Онтон Дугуйдаан хараҕа дьиэ ортотугар турар уус кыстыгар хатана түстэ. Өйдөөн көрбүтэ, тимир уһаарар анал оһох умайа турара. Ол иннигэр көхсүнэн турар дараҕар сарыннаах киһи уоту булкуйар. Уолаттар киирбиттэригэр ол киһи эргийэ түспүтэ, олус сытыы харахтаах, лаппа саастаах эрээри, көбүс-көнө уҥуохтаах кырдьаҕас буолан биэрдэ. Дугуйдаан иһигэр «бу баһылыктара эбит» дии санаата. Буддистар оҕонньорго уолаттары билиһиннэрдилэр, ол кэнниттэн кырдьаҕаһы бэйэтин ааттаатылар. Бу Дархан Утхатай Боо диэн сололоох уус-ойуун эбит. Ол эбэтэр ойуун уонна уус. Буор куттаах чараас эйгэ – үрдүкү чыпчаала! Киһилэрэ улахан саҥата-иҥэтэ суох, уолаттары бастарыттан-атахтарыгар диэри сыныйан көрдө. Чуолаан харахтарыгар уһуннук хараҕа хатанан ааста. Киһи кутун-сүрүн курдары көрөр курдук кырдьаҕас. Эрдэ уолаттар бэйэлэрин итэҕэллэрин, үгэстэрин үөрэ-көтө кэпсиир эбит буоллахтарына, билигин эдэр дьон сүр баттаттылар. Кырдьаҕас кинилэртэн ол туһунан истэр санаата суох да быһыылаах. Икки эйгэ көрүстэ, икки итэҕэл алтыста.
Кырдьаҕас эмискэ уолаттарга Аал уоту күндүлүүллэригэр соруйда. Дугуйдааннаах уокка арыгы уонна үүт бэристилэр. Оҕонньор ол кэннэ ботугуруу-ботугуруу кытыаста сытар тимири эргиттэ-урбатта, онтон тимир сыпсыга майгынныыр тэрилинэн ол кыһыл тимирин хостоон ылан кыстык үрдүгэр тыастаахтык, кыыма ыһылла түһүөр диэри уурда уонна Дугуйдаан диэки сүр кытаанахтык көрөөт, бэйэтин тылынан тугу эрэ саҥарда. Онуоха аттыгар турааччы киһи Дугуйдааҥҥа уус өтүйэтин туттарда. Уол өтүйэни илиитигэр ылла уонна тугу оҥорон эрэрин өйдөөбөккө, иһигэр «Айыы Таҥарам араҥаччылаа» диэт кытара, кытыаста сытар тимири сэттэтэ сырбатта. Кыым бөҕө туора-маары ыһылынна. Онуоха оҕонньор сөп буолуо диэбиттии аҥар илиитин өрө көтөхтө уонна ботугуруу-ботугуруу тимири одууласта. Онтон «Һок» диэҥҥэ майгынныыр саҥа таһаарда уонна бэйэтин тылынан эттэ:
– Шинии аршалагша бургэд, һахюуһанш эхэнэр!
Онуоха аттыгар турар тылбаасчыт уол:
– Твой покровитель – орел, а ангел хранитель – женщина! – диэтэ.
– Инньэ диэтин кытта Дугуйдаан сиһин оруутун устун тымныы көлөһүн сар түстэ. Хараҕа арылларга дылы буолла. Онтон оҕонньор Дугуйдааны сымнаабыт хараҕынан көрөн баран, нууччалыы:
– Да, орел! – диэн эбии тоһоҕолоон биэрдэ. Онтон кытаран кыымынан ыһыахтана сылдьар тимири сыпсытыгар ытыттаран ылан тылынан салаата. Буруо-тараа бөҕө таҕыста. Уолаттар соһуйан бэйэ-бэйэлэрин көрсөн кэбистилэр. Онтон кырдьаҕас: «У тебя все будет хорошо!» – диэт уотун диэки хайыста.
Дугуйдаан оҕо эрдэҕиттэн тойон кыылы олус ытыктыыра. Кини күүһүгэр-уоҕугар сүгүрүйэрэ, кыырай халлааҥҥа дайа сылдьарын көрөн, киһи таласпат көҥүлүгэр ымсыырара. Уол ыйдааҕы бэлиэтинэн – ыйааһын. Ити бэлиэҕэ төрөөбүттэри – хотой кыыл араҥаччылыыр диэн истэн турар уонна оннук бэйэтэ эмиэ ылынар. Ол иһин түөһүгэр үрүҥ көмүс хотой эмэгэтин кэтэ сылдьар, хаҥас илиитигэр боруллуо татуировкалаах, быһаҕын угун төрдүгэр тойон кыыл төбөтүн туруортарбыта. Дугуйдаан кырдьаҕас эппитин кэннэ, «эрдэттэн итини билэр эбиппин ээ» дии санаабыта. Ол түүн утуйаары сытан, үгүһү ыраламмыта…
Уолаттар айаннара итинник саҥа кэрдиискэ киирбитэ. Мантан антах үгүс билсиһии-көрсүһүү баар буолуоҕа. Ону таһынан, олус хомолтолоох, ыар күннэр кэлиэхтэрэ. Дугуйдааны ама ол тохтотуо дуо?.. Дьөһөгөй оҕото барахсан…
Чолбон. – 2023. – №3