Мы преодолеем, мы победим,
Придёт день, и мы преодолеем!
Глубоко в своём сердце я верю -Придёт день, и мы преодолеем!
Мы пойдём, рука в руке,
Мы пойдём, рука в руке,
Придёт день, и мы пойдём, рука в руке! Глубоко в своём сердце я верю
-Придёт день, и мы преодолеем!
Дин Рид
«Трагедия поэта» Федот Макаров хартыыната.
Былатыан Никииппэрэп диэн полиция капитана үлэлиир сиригэр, студгородоктааҕы полиция отделыгар, автобус тохтобулуттан хааман иһэн утары бииргэ үлэлиир табаарыһын Никитины көрсө түстэ. Киһитэ илии тутуһан дорооболоһон баран дьуһуурустубата бөөлүүн түүн эмиэ мучумааннаах соҕус буолбутун эттэ. «Икки чудиктар охсуһан киирэн сыталлар. Арааһа дьыала иннин-кэннин эн быһаарарыҥ буолуо. Моһуоктаах соҕус дьыала. Уолаттар национальнай боппуруоһу көтөҕөллөр, эбиитин илэ өйдөрүнэн сылдьан охсуспуттар. Чэ, көрөөр», — диэн баран дьиэтин диэки хоочугуруу турда.
Былатыан кабинетыгар киирэн сонун устаат, остуолугар чараас паапканы уурбуттарын көрөн эмискэ тохтоон, иһийэн турда. Тоҕо кумааҕы сыыһыттан толлубутун бэйэтэ да өйдөөбөтө. Кэлэйбиттии төбөтүн быһа илгиһиннэ, остуолугар тиийэн олордо уонна паапканы ылан арыйда.
Дьыала дьиҥ чахчыта судургу соҕус эрээри, иһигэр киирдэххэ кырдьык уустуктардаах соҕус буолуох курдук эбит. «Кэм даҕаны устудьуон доҕоттор уустук сыһыаннара мин үрдүбүнэн буолаахтаатаҕа» дии санаан баран Никииппэрэп көрүдүөргэ быган туран дьуһуурка диэки хаһыытаата:
— Кирилл, «обезъянниктан» биирдэрин аҕал эрэ! Сотору соҕус кабинекка кыра уҥуохтаах, хара бараан дьүһүннээх саха уолун киллэрдилэр. Былатыан ийэтэ бокуонньук маннык дьону дьүһүннээри «балаҕан аайы баар» диэн биирдэ этэн кэбиһэрэ…
— Аатыҥ-суолуҥ? — диэн ыйыппытыгар киһитэ эмискэ:
— По-русски, пожалуйста, я по-якутски не понимаю, — диэтэ. Ахчаҥныыров Күндүл Манчаарович диэн уол бу охсуһууга эмсэҕэлээччи эбит. Кырбаммыт киһи буолан үҥсүү суруйбут, сайабылыанньатыгар буруйдаах уол, Передрий В.Н. кинини национальнай боппуруостан сылтаан кырбаабытын ыйбыт.
— Күндүл Манчаарович, вы в своём заявлении пишете, что ваш однокурсник Передрий В.Н. избил вас в связи с национальной неприязнью. В чём именно выражалась эта неприязнь? — диэн ыйытта следователь.
-Этот мамбет тыкал мне в лицо своей татуировкой, обзывал меня сусликом, кричал что- то о моей фамилии, — Күндүл кыһыытыттан титирэстээн ыла-ыла кэпсээтэ. — Кто он такой чтобы нотации мне читать? Сначала бы на свою рожу посмотрел бандеровец хренов!
Капитан уол тылларын суруйа олорон:
-Почему бандеровец? Что за татуировка? И почему мамбет? — диэн ыйытта.
-А кто же он, если не мамбет! Приехал откуда-то из деревни, полукровка… Фамилия- то его явно западно-украинская, конечно он бандеровец! — уол ойон туруох курдук буолбутун Никииппэрэп илиитинэн сапсыйан буойда.
-Что-то я ничего не понял… А что за татуировка? Где она у него?
-Да на руке! Цифры какие-то, не знаю… Такие татуировки в немецких концлагерях делали. В кино показывают. Да вы сами у него спросите, что это за татуировка, чего меня-то пытаете! — Күндүл кыыһыран сөмүйэтин ытырбахтыыр, сутуруктарын имитэр. Былатыан уол буккуурдаах кэпсээниттэн улахан туһа тахсыа суох диэн камераҕа төттөрү ыытта уонна Передрийи ыҥыртарда.
Кабинекка сырдык хааннаах, уһун уҥуохтаах нуучча уола киирэн следователь иннигэр олоп- поско олороот, күөх харахтарынан холку баҕайытык утары көрөн кэбистэ.
-Как зовут? — диэн ыйытыыга уу сахалыы Баһылай Ньукулаайабыс Передрий диэтэ.
-Хайа! Саха эбиккин дуу?! Саха эрээригин тоҕо Ахчаҥныырабы кырбаатыҥ? Киһиҥ саха буоларым иһин кырбаата, национальнай боппуруостан сылтаан диир дии!
-Кырбаммыт курдук сананар буоллаҕына билбитэ буолуо. Мин санаабар охсуспуппут, — диэтэ Передрий.
-Чэ, туохтан сылтаан охсустугут? Туох татуировкатын эн Ахчаҥныыровка көрдөрбүккүнүй? — следователь кумааҕытын толороору бэлэмнэннэ.
-Туох да татуировкатын мин көрдөрбөтөҕүм… — Передрий олоппоһугар мөхсөн ылла.
-Көрдөр илиилэргин! Сиэххин ньыппарын! — диэн Былатыан куолаһын сонотон модьуйда.
Уол сибиитэрэтин икки сиэҕин ньыппарынан илиилэрин утары ууммутугар хаҥас харытыгар «88910» диэн сыыппаралар көҕөрөн көһүннүлэр. Никииппэрэп үлэлээн кэлбит олоҕун тухары араас татуировкалары көрөн кэлбитэ эрээри, бу эдэр уол илиитин маҥан тириитигэр ити концлагерь бэлиэтигэр маарынныыры көрөн хайдах эрэ дьик гынна. Эмиэ сарсыарда остуолга сытар паапкаттан толлубутун курдук буолан ылла.
-Чэ, быһаар ити туоххунуй? — Былатыан куолаһа эмискэ кэһиэҕирэн, намтаан хаалла. Передрий сиэҕин көннөрөн баран следователи утары көрөн олорон эттэ:
-Мин кэпсээммин ити боротокуолгар кыайан тиспэтиҥ буолуо… Хос эһэм Передрий Микола диэн киһи. Арҕаа Украинаттан Аҕа дойду сэриитин иннинэ эһэтин батыһан Саха сиригэр кэлбитэ үһү. Ийэтин, аҕатын кыһыллар ытан өлөрбүттэр, онон уончалаах тулаайах оҕону эһэтэ репрессияҕа түбэһэн хаайыыга барарыгар илдьэ барбыт. Кинилэр Өймөкөөн диэки лааҕырга сылдьыбыттар, Магадан суолун тутуутугар үлэлээбиттэр. Оҕонньор кыра уолу батыһыннара сылдьарын ким да аахайбатах быһыылаах, хаайыылаах кырыымчык паёгун биир киһинэн эрэ биэрэллэрэ үһү. Арааһа «айах адаҕалааҕа бэйэтин ночоото, иккиэн түргэнник өлүөхтэрэ» дэспиттэрэ буолуо. Бэйэтин килиэбин, киһи сиэх айылаах отун-маһын сиэнигэр биэрэн, ыран-дьүдьэйэн иэдэйэ сырыттаҕына аны сэрии саҕаланан хайыылаах паёгун икки бүк сарбыйбыттар. Кырдьык, оҕонньор өр барбатах. Оҕонньор өлүгүн атын өлбүт хаайыылаахтары кытта Магадан суолун анныгар бырахпыттар, үрдүнэн кумаҕы, буору, тааһы кутан баран дэхсилээн кэбиспиттэр. Кыра уолу лааҕыртан атах балай үүрбүттэр. Уол хайыай, эһэтин үөрэҕинэн күн киирэр сирин диэки сирэйдэнэн сатыы бара турбут. Хата сайын буолан айылҕа бэлэҕинэн үссэнэн өлбөтөх. Оччолорго олохтоохторго ыйаах баара үһү: «Күөх харахтааҕы көрүстэххитинэ ытан иһиҥ», — диэн, били, күрүөйэх хаайыылаахтары куоттарымаары. Хата кыра уолу тыыппатахтар, баҕар аһыммыттара буолуо, баҕар кулгааҕын мыыммыттара буолуо — өлөрөн баран быһан хонтуораҕа туттара иттэххэ хаайыылаах кулгааҕар маарыннаабат диэхтэрэ диэн.
Алдан өрүһү кыра оҕо хайдах туораабытын ким да билбэт. Күһүн хаардаахха тоҥон өлөн эрэр уолу Таатта сиригэр, Кулаада диэн үрэххэ олорор саха ыала булан ылбыт. Кыһыны быһа эмтээн, аһатан-сиэтэн, бүөбэйдээн тыын киллэрбиттэр. Уол бу ыалга сыстан, улаатан кыыстарын кэргэн ылбыт, Тааттаҕа олохсуйбут. Онтон ыла Передрийдар диэн ыаллар Тааттаҕа бааллар, дьүһүннэрин-сэбэрэлэрин төрүт ыһыктыбакка тута сылдьаллар, ханнык да ыалы кытта аймахтастахтарына хааннара суураллыбат.
Миигин оҕо эрдэхпиттэн дьүһүммүттэн сылтаан сирэй-харах анньан биэрбиттэрэ. Ол иһин буолуо — өбүгэлэрбин билиэхпин баҕарбытым. Мин санаабар хас биирдии киһи төрдүн-төрүтүн
билиэхтээх. Ол кини салгынынан тыынарын курдук бырааба буолар, сири бааһырдан, олох олорон суол хаалларарын курдук эбээһинэһэ дии саныыбын. Хос эһэм аймахтарын көрдөөн көрдүм да туһа суох. Кини эһэтэ Магадаҥҥа барар суол силимэ буолбутунан мин өбүгэм ыллыга симэлийбит. Аны хос эбэм ол эһэбин быыһаабыт дьоҥҥо иитиэх оҕо эбит, кини аймахтара Таатта дьыалатыгар эриллэн эмиэ сураҕа суох сүппүттэр. Аҕам этэринэн, аймахтарбытын умуннаран өбүгэлэрбит биһигини куттаһа суох, көҥүл санаалаах дьон оҥоруохтарын баҕарбыттара үһү…
Хос-хос эһэм дьыалатын нүөмэрин билбэппин, ол иһин бу Ойуунускай дьыалатын нүөмэрин татуировка оҥостубутум. Мин Тааттабын, мин төрдүм бу сыыппараттан саҕаланар… Атыным суох… Ол иһин…
Аны үөрэххэ киирбитим кэннэ ити Ахчаҥныыраптыын үөрэнэр буоллум… Ити араспаанньа сэрии иннинээҕи репрессияҕа туох оруоллааҕын билэриҥ буолуо?.. Туох киһи аймаҕа буоларын билбэт, өбүгэлэрин өйдөөбөт, тылын умнубут оҕо. Баҕар, кинини төрөппүттэрэ урукку аньыылартан харыстаары нууччалыы ииппиттэрэ буолуо… Иккиэн биир үөрэххэ үөрэнэбит, биир аһы аһыыбыт, биир салгынынан тыынабыт уонна иккиэн өбүгэлэрбитин билбэппит… Биир былыргы ыарахан кэм сиэннэрэбит эрээри, дьайыыта хас биирдиибитигэр тус-туспа буоллаҕа…
Бэҕэһээ историяҕа зачёт туттарбыппыт. Туттаран тахсан баран ити саҥа сахабыт тыбыырыы бөҕөтө: «Зачем мне эта история? Пусть-бы меня специальности лучше учили!» — диэннээх. Ону мин тулуйбаккабын кини туһунан тугу саныырбын барытын эттэҕим дии. Онтон охсуспуппут.
Былатыан, уол кэпсээниттэн тугу эрэ кумааҕытыгар бэлиэтэнэ олорон, киһитэ тохтообутугар уруучукатын туора уурда.
-Онтон суслик диэн үөхпүт үһүгүн дии. Тоҕо?
Передрий тиис ыарыытыттан курдук сирэйин мыччыһыннаран ылла.
-Дьабарааскылар өрүс бу эрэ өттүгэр бааллар. Илин эҥэргэ оннук харамайы көрбөккүн. Ити Ахчаҥныырап курдук дьон эмиэ өрүс уҥуор суохтар. Кинилэри атыннык хайдах ааттыахха сөбүй? Миигин мамбет дииллэрин мин тулуйабын, онон кини да уоппутун ыйыһыннын…
* * *
Киэһээҥҥи кураанах автобуһунан дьиэтигэр айаннаан иһэн Никииппэрэп охсуспут уолаттары саныы истэ. Ол быыһыгар ийэтин санаан ылла. Былатыан Хаҥалас улууһугар улааппыта. Ийэтэ Таатта буоларын кыра эрдэҕиттэн билэрэ эрээри кини туох аймахтааҕын, ийэтэ-аҕата кимнээҕин
билбэтэҕэ. Ийэтэ хаһан да кэпсээбэт, ону-маны ахтыбат этэ. Былатыан да соччо наадыйбатаҕа. Арай биирдэ, уончалааҕар: «Миигин тоҕо Былатыан диэн ааттаабыккыный?» — диэн ыйыппытыгар ийэтин сирэйэ эмискэ мыччыстан баран, наһаа аһыннарардыы: «Саҥарбаа! Саҥарбаа!» — дии-дии илиитинэн сапсыйбыта. Уол ийэтин куолаһа уларыйбытыттан соһуйан, хаһан да истибэтэх тылыттан уолуйан ах барбыта уонна салгыы туоһуласпатаҕа.
Аармыйа кэнниттэн, үрдүк үөрэҕи бүтэрэн баран, Былатыан идэтинэн үлэлээбэккэ ми- лииссийэҕэ киирбитэ. Анкета толороругар сууттаммыт аймаҕым суох, ийэм тулаайах, аҕам суох диэн суруйбута. Бастакы үлэтин күнүгэр дьиэтигэр формалаах кэлбитигэр ийэтин сирэйэ эмиэ урукку курдук мыччыстан, кыччаан ылбыта. Онтон ыла, формалаах сырыттаҕына, эмээхсин уолун хараҕын утары көрбөт этэ. Былатыан дьиэтээҕи таҥастаах эрэ буоллаҕына ийэтигэр чугаһыыра. Кэлин, кэргэннэнэн, оҕолонон, үлэтин да, олоҕун да араас кыһалҕаларыгар мискиллэн ийэтиттэн өбүгэлэрин туһунан ыйыталаспат этэ. Доҕор-атас элбэҕэр уруу-аймах соччо наадата суох курдуга. Ийэтэ өлбүтүн кэннэ ол-бу санаа кииртэлээбитэ да, бу сырыыга аны Былатыан бэйэтин сүрэҕэ «Саҥарбаа! Саҥарбаа!» дииргэ дылы этэ…
Былатыан автобус кырыарбыт түннүгүн тарбаҕынан кыһан ханнык тохтобулга кэлбитин көрдө, онтон ол кыспыт сурааһынын салҕаан «88910» диэн сыыппараны тоҥ тааска суруйда. Маарыын уолаттары кабинетыгар ыҥыран баран дьыаланы сабарын туһунан эппитэ.
— Күндүл Манчаарович! Вы имеете полное право обжаловать моё решение. Несомненно Ваша жалоба будет иметь определённый вес в предстоящей мне аттестации, но мне уже всё равно…
Хочу вам обоим рассказать, что в джунглях Африки живёт одно маленькое племя. У них есть обычай сбрасывать связанного убийцу из лодки на середине реки. Родственники убитого стоят на берегу и решают — спасать убийцу или дать утонуть. Спасшие убийцу узнают, что мир жесток, но избавляются от горя, а давшие убийце утонуть мстят, но остаются в своём горе навсегда. Мы с вами не в джунглях и никто из вас двоих никого пока не убил, но оба вы тонете в двух полярных крайностях… И родственников на берегу нет… Вам, чтобы спастись, нужно просто посидеть и поговорить, рассказать друг другу о себе. В конце концов мы тоже маленькое племя в дебрях жизни… Месть — утешение для слабых духом. Подумайте об этом, ведь у вас впереди вся жизнь, — диэбитэ.
Былатыан тохтобула кэлэн автобустан таҕыста. Уон сэттис квартал одоҥ-додоҥ уоттардаах уулуссатынан баран иһэн, атаҕын анныгар хаа- чыгырыыр хаар тыаһын иһиллии-иһиллии, сайын ийэтин дойдутугар бара сылдьыах буолла, баҕар биир эмэ аймах көстөөрөй… «Хаһааҥҥыга диэри дьабарааскы буола сылдьыахпыный? Ити Вася уол илиитигэр татуировкалаабыт сыыппараларын кэннигэр туох баарын сэгэтэн көрөр сааһым кэллэ ини…» Эмискэ өйүгэр оҕо сылдьан английскай тыл уруогар үөрэппит Дин Рид ырыата көтөн түспүтүгэр киҥинэйэн ыллаан барда:
Мы преодолеем, мы победим,
Придёт день, и мы преодолеем!
Глубоко в своём сердце я верю -Придёт день, и мы преодолеем!
Мы пойдём, рука в руке,
Мы пойдём, рука в руке,
Придёт день, и мы пойдём, рука в руке! Глубоко в своём сердце я верю
-Придёт день, и мы преодолеем!
.27.04.2014 с. (Өрөспүүбүлүкэ күнэ)