Аҕабыт Семен Петрович Колосов – ийэтэ Февронья Семеновна Порядина киниэхэ кэпсээбитинэн «Мааһа эмээхсин кэпсээнэ» диэн ааттаан (ааспыт ХХ үйэ 90-с сылларын саҕана) суруйбутун ааҕааччыларга билиһиннэрэбит.
Манна былыр, өрөбөлүүссүйэ иннинэ үс көлүөнэ Сергеевтэр диэн улуустарыгар кулубанан үлэлии сылдьыбыт дьон олохторо кэпсэнэр. Бу – Мэҥэ улууһун дьоно. Ол Иван Сергеев I, Иван Сергеев II, Иван Сергеев III диэн дьон 1917 сыллар диэки нэһилиэк олохтоохторун уопсай суруктарыгар – «приговордарыгар» ахтыллаллар. Оттон кэпсээҥҥэ икки эрэ көлүөнэ сырдатыллар. Ол баҕар ортоку Иван көтүтүллэн хаалбытыттан буолуон сөп курдук.
Саамай интэриэһинэйэ манна суруллубут түбэлтэ саха норуодунай суруйааччыта Николай Якутскай аатырбыт «Төлкө» арамаанын бастакы чааһыгар ахтыллар Сүөдэр уонна Маайа хайдах холбоспуттарыгар туһунан сюжекка олус диэн майгынныыр. Оттон «Мааһа эмээхсин кэпсээнэ» – дьиҥ олоххо буолбут түбэлтэ. Саамай дьиктитэ кыргыттарын-кийииттэрин ааттара эмиэ сөп түбэспит: Маайа уонна Мааһа!
Биллэрин курдук, Николай Якутскай аармыйаттан кэлэн баран, «Төлкөнү» суруйуон иннинэ Арҕаа Хаҥалас нэһилиэктэринэн, дьаамнарынан элбэхтик сылдьыбыт, лектордаабыт. Онно Баҕарахха (билиҥҥи Хатас) сылдьан Иван Сергеевич Сергеев диэн уол хайдах былыр үчүгэйкээн Мааһа кыыһы (кыыс эрдэҕинээҕи араспаанньата биллибэт) таптаан ойох ылбытын туһунан номоххо кубулуйбут сэһэни истибит буолуохтаах. Ону кэлин сирин-дойдутун, дьонун уларытан саха сэбиэскэй литературатын биир бастыҥ айымньытын айан таһаарбыт. Күндү ааҕааччылар, ону бэйэҕит ааҕыҥ, сыаналааҥ, сабаҕалааҥ!
Ылдьаа Куолаһап,
кыраайы үөрэтээччи
I
Былыр аатырар Уйбаанап кулубалар төрүттэрин тустарынан саамай кырдьаҕас, төрүт ийэлэрэ уонна эбэлэрэ Мааһа эмээхсин, эргэ бара илик кыргыттары мунньан, кырдьан олорон, сүүсчэкэ сыллааҕыта кэпсээбит. Онно мин төрөппүт ийэм, Сэмэниискэ Бэрээдьин кыыһа, 12-лээх Улахан Хобороос кыыс истиспит, бары көх-нэм буолбуттар.
Бэрээдьиннэр алаастара Хочуораҥ хоту сиһин тыатыгар Бөрбүт диэн кыра, тыымпы сиргэ Бөрөөкүйэ Сэргэй диэн олох быстар дьадаҥы киһи бур-бур буруо таһааран, ыал буолан олорбут. Кини сааһын тухары 1–2 ынахтаах.
Сүрүн идэтэ: ыты иитэн, тириитин таҥастыыр. Наадалаахха эккэ-аска ылсар-бэссэр эбит. Ол иһин отуччаҕа тиийэ ыты төрөтөн иитэрэ үһү. Онон, силгэлээх быстыбатынан ыал буолан олороохтоотохторо дии!
Биирдэ, Суола Мооругун (I Моорук) Скрябиннэр төрүттэрэ, улахан баай киһи Тэлгиэн Кирээбин, дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллэр киһи, ааны аһан киирэн истэҕинэ Бөрөөкүйэ, ыт тириитин имитэ олорон, ытын тириитин оһох кэннигэр илиитин таһынан быраҕан элээрдибит. Ойон туран сүдү ыалдьыкка, илиитин ырбаахытын дуомугар соттон сууралаат, дорооболоһоору илиитэ чорос гыммыт. Тэлгиэн Кирээбин: «Күтүр өстөөх, ыт тириитин убахтаабыт кирдээх илиигинэн дорооболоһоору гынаҕын дуо, бар, суунан кэл!..» Дьиэлээх сытыйбыт көлүйэ уутунан суунан чалыгыраппыт…
Сэргэйдээх үйэлэрин тухары суос-соҕотох, биир, быһах угун курдук, Уйбаанчык диэн уоллаахтар. Бу оҕо дьүһүнүнэн-бодотунан сүөргү үчүгэй, өйүнэн-санаатынан улахан өйдөөх оҕо буолан барбыт. Кыра оҕо оонньуур эрдэҕиттэн: туос ынах, мас ынах, араас туос сылгылар, атыыр үөрдэрэ – кини өйө-санаата ол буолбут.
Уйбаанчык оҕо 5–6 сааһыттан ыла айылҕаны оҕоттон эрэ уһулуччу таптыыр буолан испит. Аатырар Ньуорҕаайы алааска аҕатын кытта араас көтөр: кус-хаас, чыычаах, күөрэгэй ыллыыта барсан, хонууга күөрэгэй ырыатын истэн – тугу барытын умнан, туран хаалара үһү.
Үөскээбит сир, алаас күндү. Оннооҕор, чөкчөҥө барахсан соҕуруу уйаара-кэйээрэ биллибэт күн аннын күөх кыраайыттан төрөөбүт-үөскээбит тыа ортотунааҕы дүөдэтин дуомун кыһыны быһа ахтааччы. Саас, сайын кэлиитэ киэҥ халлаан үрдүк өрөһөтүн аннынан көтөн туораахтанан кэлэн, муох саппыт, ууга охто сытар маска «дөгдөс» гына олоро түһэн баран саҥаран «чөк» да «чөк» үөрэн-көтөн барарын кэриэтэ, Уйбаанчык ханнык да бэйэлээх алаастааҕар Бөрбүт тыымпы көлүйэтин ордук таптыыра.
Саас муус ууллан күөл кытыытыгар ырбыы тахсарын кытта – Уйбаанчык онно баар. Оонньуур туос тыылар усталлар. Туос ынахтар, сылгылар, мас оҕустар онно мусталлар. Оонньуутугар хойуу, элбэх оту оттоон, ахса биллибэт сылгыланан-ынахтанан, баай киһи буолан – олус дуоһуйан, киэһэ балаҕаныгар төннөр. Оннооҕор, түүн түлүк уутугар утуйа сытан: «Ийээ, атыырдар охсуһан эрэллэр!» – диэбитинэн харбыалаһан олоро түһэрэ үһү.
Маннык баҕалаах тыымпы күөлүн кытыытыгар туран туос тыыга туос киһини олордон баран эрэһэ долгуҥҥа оҕустаран ыытан баран, ытыһын охсунан, үөрүү бөҕөнөн ыллаан барара үһү.
Тыымпы күөл тыыннаахпын,
Күндэ күөл күннээхпин,
Сэттэ тэрээк илимнээхпин,
Аҕыс атара ардьаахтаахпын,
Тоҕус томороон туулаахпын,
Тоҕус тоһоҕос оттоохпун,
Тоҕус мөҥүрүк сүөһүлээхпин,
Куодьаа-хаадьаа тыылаахпын,
Куруҥ киилэ эрдиилээхпин,
Һээҥһээх, Бөрөөкүйэ Сэргэй
Соҕотох уола Уйбаанчык
Оонньоомохтоон дьэргэйиий!
Ойуоккалыыр Уйбаанчык,
Бухатыырдыыр күүстэрдээх
Боруоктаспат Уйбаанчык,
Күннээн туран үлэлиир
Доҕор-атас Уйбаанчык!
Киэһэ аһыы олорон Сэргэй уолуттан:
– Нохоо, ити ырыаны ким уһуйда?
– Көстөкүүн убай!
– Оҕону арааска үөрэтэннэр! – ийэтэ истэн олорон сөбүлээбэт.
– Үчүгэйгэ уһуйдуннар! – аҕата Сэргэй сөбүлээбитин биллэрэр. – Оҕом ырыатын курдук – үчүгэй, баай ыал аҕата буолуоҕа!
Уйбаанчык оҕо улаатан, оту-маһы кыайар буолан иһэн, баайдарга күнүнэн, арыт сайынынан хамнаска үлэлиир. Күүстээх-уохтаах, ханнык да ыарахан үлэттэн толлон, көрөн турбат. Айылҕа араас кубулҕатын-мэһэйин сатаан тумнар булугас өйүнэн, аччыктыырын тулуйугаһынан, баай уонна атын киһи үлэтэ диэн сэлээннээбэтинэн үлэлээбит баайдара олус хайгыыр, былдьаһыгынан үлэлэтэр буолбуттар.
Оҕо гыныахтарын, Уйбаанчык аҕатын уонна ийэтин быраҕан барбат. Сатаатахха, таптаан үлэлэтэр биир чугас баай ыала күтүөт гыныахтарын, оҕолоро суох. Ол баай оҕонньордоох эмээхсин сүбэлэһэн, тэйиччи баай ыалтан үчүгэй кыыһы ойох ылан биэрэргэ сүбэлэспиттэр. Атыытын кинилэр төлүөхтээхтэр. Ону Уйбаанчык үлэтинэн төлүөҕэ дэспиттэр.
Ааспыт сайын кураан, от үүммэккэ ыаллар хобдохтук кыстаан олороллор. Тымныы өргөһүн тоһутан, кыстаан тахсан испиттэр. Сааскы Охонооһойоп таҥаралар ааспыттар. Уйбаан уол хамначчыттаан олорор баай киһитэ дуруускаһытынан барсар. Арҕаа Хаҥалас улууһун Баҕарах сириттэн нууччалыы соҕус туттар нэһилиэк биир бастыҥ баайын кыыһын сөбүлэһэн, ойох ылыах буолан, «быалаһан» кэлбиттэр. Халыымы-энньэни оҕонньоттор бэйэлэрэ сүбэлэһэн кэпсэппиттэр. Онуоха эдэрдэр истэ да барбатахтар. Кэпсэтии чиҥ-чаҥ буоларын наадатыгар таҥара холоругар оҕотун көтөҕөн олорор таастаах, улахан Богородица таҥара иннигэр көмүстээх, муунта аҥаардаах чүмэчини уматан, онно бокулуоннаан, үҥэн баран уоллаах кыыс куустуһан туран уураһан кэбиспиттэр, бүттэҕэ ол!
Былыргы дьоҥҥо халбаҥнаабат кытаанах абыычай – «илии охсуһуута»! Тылы, кэпсэтиини таҥара көрөн турдаҕына «күлүүстэһии» диэн буолар.
Өскөтө, ити «күлүүстэспиккин» кэстэххинэ – улахан саакка, аньыыга бараҕын.
II
Моорук баай кырдьаҕаһын сэрэхэдийиитинэн, сатаан кэпсэтиитин кыайыытынан, күтүөт «курум тиэрдэр» кыыстаахха уруу буолбатах.
Оттон сүктэн кэлэр кийиит уруута буолбат гына, кыыс аҕата аах дьону ыыппатахтар. Уу-хаар тахсара чугаһаан хаалан, сүктэр кыыс энньэ сүөһүтэ хойут ылыллыах буолан, төрөппүттэригэр хаалбыт.
Ыраах сир буолан, ортотугар икки хонон, түөрт бөҕө сыарҕалаах, тардыылаах аттар нэһиилэ дьүккүйэр таһаҕастаах, икки көлө иччитэ эр бэрдэ киһилээх, икки сыарҕаҕа муҥха хоппотун курдук киэргэллэрдээх сундууктардаах эбиттэр. Үһүс сыарҕаҕа араас ас-үөл хас да куул бурдугуттан тиийэ тиэйиллибит. Инники бастыҥ, маҥан ат сыарҕатыгар уоллаах кийиит, уол муоһалаан, кэккэлэһэ, кинилэртэн ордук Орто дойдуга дьоллоох киһи суох курдук, үөрэ-көтө иһэллэр.
Чалҕаа Моорук сиригэр киирэн баран кийиит Маарыйа таптыыр кэргэнэ Уйбаантан хас баай ыал үчүгэй дьиэтэ көһүннэҕин аайы: «Дьиэбитигэр кэллибит дуу?»– диэн ыйытан иһэр эбит. Ону Уйбаан хайыы-үйэҕэ тоҥуй баҕайытык саҥарар, антах хайыһан олорор буолбут. Күлүү-оонньуу бүппүт.
Мантан антах Мааһа эмээхсини бэйэтин саҥардыаҕыҥ – кини тылынан суруйуоҕуҥ:
«Испэр олус дьиибэргээн, салҕа сыспытым кэннэ, сиринэн налыйбыт саах сыбахтаах киирэр аана эрэ күрдьүллүбүт, ампаара суох балаҕан дуома турар. Онон-манан орох суоллаах куһаҕан хотон таһыгар тохтоотубут.
Томтор төбөтүттэн сүрэҕэлдьээбит курдук буруо бургучуйар. Уйбааным ити ыккардыгар кэлэҕэй буола сыспыт. Кэһиэхтээх куолаһынан: “Чэ, доҕоруом, дьиҥнээх дьиэбитигэр кэллибит”, – диэхтээтэ, нэһиилэ. Мин хомолтобуттан, сааппыттан саҥабыттан маттым. Ол эрээри баччаҕа кэлиэххэ уҥан эрэ охтубатым. Уйбааным эрэйдээх сирэйэ бэйэтэ кыһыл киһи, бууса чоххо баттаабыт курдук буолан баран, миигин көтөҕөр кэриэтэ өйөөн түһэрдэ.
Хах бүрүөһүннээх, миигинньик халыҥ киэргэ саһыл истээх сонноох, былыргы дьабака бэргэһэлээх, көлөттүгэс таҥастаах кийиит ааттаах киһи ааҥҥа нэһиилэ батан, эрбин батыһан, бэргэһэбинэн дьиэ үрдүн таарыйа сыһа оһох иннигэр, холумтан таһыгар турдум. Халлааннаан көтүөхпүн – халлаан ыраах, сирдээн тимириэхпин – сир кытаанах.
Уйбаан: “Ийээ, кэллибит”, – диэтэ. Сыбах оһох кэнниттэн кирдээх да, кирдээх торбос тириитэ сонноох, абааһы буолбата ини – эмээхсин быһыылаах, оһох хаҥас чанчыгар тайанан туран туоҕу эрэ “сыр” гыннарда – уокка ас биэрдэ быһыылаах.
Уҥа өттө, арҕаа өттө иккилии орон дуомнааҕар хотуул курдук оттор сыталлар. Истиэнэлэрин холлоҕосторо хараара сатаан баран быыстара куобах нэгин курдук кырыанан бүрүллүбүттэр. Таһырдьа уонна дьиэ иһэ сылыйан, ол кырыалара ууллан истиэнэлэрин холлоҕосторо ытаабыт курдук чалҕарыспыттар. Мин, төлкөм маннык эбит буоллаҕа, хаһан да синим биир диэн, кэтэҕэриин ороҥҥо нэһиилэ баран олорон, утуйар таҥаспытын киллэртэрэн, бүк түһэн сытынан кэбистим уонна уйа-хайа суох ытаатым. Кэргэним буолуохсут Уйбаантан олус хоргуттум: “Маннык дьаабы олохтоох – дьадаҥы эрээри биир да тылы быктарбакка, сиикэй албынынан аҕалбыт!” Арааһа, ааһа кэлэйэн, наһаа абааһы көрөр санаалар кииртэлээн бардылар. Дьиэбин, ийэбин-аҕабын уонна соҕотох балыстаахпын санаан, наһаа ахтан бардым. Дьэ сэрэйдим – мин дьоммуттан киһини аҕалбатахтарын! Киһи баара буоллар, тута, төннүөх эбиппин! Тахсан куотан, атах балай барар санаа кииртэлиир. Чэ, бэйэ, түүн буоллун, дьон утуйдун!
Киэһэ аһылыктарын буолуо, тар хааһы сиэн дьаабыланнылар быһыылаах. Мин олох да тура сорумматым. Мин көрө сыттахпына таһыттан, били, дуруускалаабыт киһи ньылааран, тайтаҥнаан киирэн Уйбаантан таҥаһын көрдөөтө. Уйбаан, били, кэтэн кэлбит уонна кэтэ сылдьар ырбаахытын устан биэртэлээтэ. Бэйэтэ орон муннугуттан – от анныттан кирдээх даба ырбаахытын, түнэ ыстаанын, сонун кэттэ. Түүлээх таҥастары барытын ити киһиттэн уларсыбыт эбит. Дьиҥнээх, тэҥэ суох тириитин кэттэ. Мин олус уолуйан, ытаабат да гына уохпун харатан кэбистим. Таҥаспар өйөнөн олорбутунан хоннум, оттон Уйбаан тыаһа суох турар-олорор, утуйбата да быһыылаах. Хайдах эрэ, миигин кэтиир курдук туттар.
Сарсыарда, халлаан сырдыан иннинэ кэлэн, Уйбаан ыга кууһан олорон хараҕым уутун былаатым уһугунан сотон биэрдэ уонна: “Чэ, ытаама, олох сатаныа суох буоллаххына, бүгүн ат булан, дьиэҕэр төнүннэрэбин”, – диэтэ, сибигинэйэн.
Сирэйин тутан көрбүтүм – уу, харах уута!
Ыарахан, кэмсиниилээх харах уута!
Ийэтэ кэлэн эмиийдээбит оҕо курдук дьылыйан хааллым. Онтон сылтаан, бу этэҥҥэ киһи-хара буолан олоруох быатыгар, кэргэммин олус аһынным! Уйбааным барахсан, санаабар, наһаа кэрэтийдэ!
Кыыс оҕо санаата аһынааҕар кылгас дииллэрэ сымыйа! Адьас сымыйа!
Уйбаан олус дьадаҥыта, хотоҥҥо олороро уурайыа – бэйэбит өйбүтүнэн-санаабытынан, күүстээх илиибитинэн үлэлээн баай, бастыҥ олохтоох буолуохпутун сөп! Кэргэммин ыга кууһан, хараҕын уутун аны, мин соттум: “Доҕоруом, өйдүөх-саныах, үлэлиэх, туруох-олоруох!” – диэтим. Иккиэн тэҥҥэ ойон туран оһохпутун саҥалыы отуннубут. Уйбаан таһыттан таһаҕаспытын дьиэҕэ таста. Мин дьиэҕэ үлэлээн сууйдум-соттум, астаатым. Уйбааммар бэйэм ордук таҥаспыттан саҥалыы быһан, тигэн таҥыннардым.
Быстыбыт-ойдубут аар кырдьаҕаһыттан тиийэ кэлэн аһаан, чэй-табах ылан, бурдук сыыһын сүөһү хабаҕа иһиттэрин дуомугар куттаран, илдьэ бараллар, үөрэллэр, алгыыллар.
Дьэ, итинтэн ыла Бөрбүт тыымпы саҥа ыалын саҥа буруота унаара көҕөрбүтэ. Мин төрөөбүт дьоммор үс сыл буолан бараммын, баран кэлбитим».
III
Уйбаан киэҥ хаһаайыстыбаннай өйүнэн-санаатынан уонна түүн кыратык утуйар, күнүс – кыратык олорор сүрэҕиттэн-быарыттан таттарыылаах күүстээх үлэтинэн уонна нэһилиэк иһинээҕи кыраны-дьадаҥыны аһатан-таҥыннаран, үмүрүччү тардан, аҕыйах сылынан байан, бар-дьон кэрэхсиир, ытыктыыр киһитэ, ыаллара буолбуттар.
Уйбаан Сергеевич Сергеев сүөһүнэн наһаа байбатах, хас да сүүс сүөһүлэммэтэх. Бастыҥ, баҕалаах үлэтэ – от оттооһун!
Улахан, хара маһын саҕатыттан үйэ-саас тухары уунан күндээрбит тыымпылары хорон, киэҥ ходуһа таһаартаан тыһыынчанан сыарҕа оту оттотор! Оннук, кини, холобурга: II Мөҥүрүөн нэһилиэгин илин эҥэригэр кэккэлэһэ сытар Өлүктэлээх, Хоптолоох диэн улахан тыымпы күөллэри хорон, от бөҕөнү орообут.
Олус бөдөҥ маһынан төгүрүччү үс мас бэрбээкэй бүтэйи туттарбыта, сороҕо, билиҥҥэ диэри турар. Хойут «кылаасынай система» быһыытынан Ньуорҕаайы, Түкэ курдук киэҥ сирдэри көрөн-харайан, оту олус үүннэрэн олорбуттар. Сут дьылларга нэһилиэгэр ото суохтарга отунан салҕаан, дьон бөҕө туһанара эбитэ үһү.
Уйбаантан уонна Маарыйаттан улахан уол – элбэх сылгы сүөһүлээх Хоро Уйбаан төрүүр. Онтон Модьууннаах Борокуоппай диэн олус баайа суох киһи төрөөбүт. Уола – Сыыҥтаах Сүөдэр. Ол Сүөдэртэн Ким Федорович Сергеев диэн төрөөн Майаҕа РПС-ка үлэлээбитэ.
Үһүс уол Уйбаанчык – Иван Иванович Сергеев. Аҕата Уйбаан курдук Мэҥэ улууһугар улахан кулубанан элбэх сыл үлэлээбитэ. Иһинэн ыалдьан 1921 сыл саас өлбүтэ. Ону мин аҕам Петр Федорович Колосов, отоһут киһи ыарыылаабыта.
Дьадаҥы Бөрөөкүйэ Сэргэй уола Уйбаан үтүө санаалаах Маарыйалыын кэргэннии буолан, киэҥ дэлэй-былас сиртэн-уоттан тутулуктаах хаһаайыстыбаннай санааларынан нэһилиэги, улууһу баһылаан, дэлэҕэ даҕаны, Мэҥэ улууһун курдук улахан улууска Улуус Улахан Кулубатынан талыллыа дуо?
Аҕатын оннугар Улахан Кулубанан үлэлээбит Уйбаанчыктан (Иван Иванович Сергеевтэн) хас да уол, кыыс хаалбыта.
Өлөөрү уһугулаан, хоһугар сытан миэлинэн алтан суунар таас түгэҕэр: «Анньыыһын, эн көрүүгэр 7 оҕо хаалла», – диэн суруйбутун аҕам кэпсээбитэ.
Оччотооҕута Уйбаанаптар аҕа ууһа элбэхтэрэ. Бары да ыал, дьон бөҕөлөр этилэр. Хас уол, кыыс доруобай, кып-кыһыл хааннаах бөлөккөй буолаллара.
Атын да баайдар оннуктара. Кинилэр удьуордаан нэһилиэккэ, улууска талан кэргэн ылсалларыттан туспа, бөлөккөй эттээх-сииннээх, доруобай оҕолор-ыччаттар үөскээн тахсан иһэллэр эбит диэн сөптөөх санаа үөскүүр.
Кэнники, кулаактааһын саҕана, Уйбаанаптар ыччаттарын кулаакка таһаартаабыттара. Бары Хаастаахха олороннор Дьокуускайга көспүттэрэ. Ол киирэн Саха Киин Ситэриилээх Комитетынан кулаактарыттан босхоломмуттар.
Мин туох баар кырдьыктааҕынан суруйдум. Бу улуу өйдөөх хаһаайыстыбанньык киһи: ким баҕарар, сүрэхтээх буоллаҕына, сиргэ олохсуйан үлэлээтэҕинэ байарын көрдөрөр биир үтүө туоһута. Баай-дуол барыта сиргэ баар. Былыр көҥүл да буоллун, сүрэҕэ суох киһи син байбат, билигин да оннук.
Семен Колосов
ХХ үйэ 90-с сылларын
саҕаланыыларыгар суруйбут
«Чолбон». – 2020. – №1