Истиҥник саныыр дьоммор Савва Егорович,
Андрей Саввич Борисовтарга аныыбын.
Уопсайга олорор устудьуоннарга кэлэр почтаҕа анаан оҥоһуллубут дьааһыкка «Ы» буукубалаах уйа өрүүтүн кураанах ыртайан турар буолааччы.
«Ы» буукубаттан саҕаланар араспаанньалаах уопсай үрдүнэн (бүтүн институкка да диэххэ сөп) мин кэннэ ким да суох. Ол эрээри ити уйа лоп курдук ыйга биирдэ халыҥ соҕус саһархайдыҥы лоскуй кумааҕы иччилэнээччи. Аҕам тылынан, ол мин «ыйдааҕы кредитим». Стипендия диэн кыылларын маҥнайгы кууруска үөрэнэрбэр бастакы сессияҕа диэри эрэ тута сылдьыбыттааҕым. Үөрэхпэр, аһары да мөлтөх буолбатарбын, сырыы аайы «үстэнэн» иһэбин. Онон хара ааныттан аҕам оҕонньор «үбүлээһинигэр киирбитим». Хаһан, төһө харчыны ыыппытын барытын хап-халыҥ «Бухучет» диэн суруктаах кинигэҕэ тэбис-тэҥ кып-кырылас буочарынан суруйан, тиһэн иһэр.
Оҕонньор (соччо кырдьаҕаһа да суох буоллар, тохсус кылаастан итинник ааттыыбын, маҥнай «оҕонньорун» истээт, өһүргэнэн ачыкытын уста-уста кэппэхтээбитэ) буҕаалтыр буҕаалтыр курдук аккуратнай муҥнаах, ый аайы хамнас ылбыт күнүгэр түөрт уоннуу солкуобайы ыытар. Киһи бэркиһиэн иһин, онто наар ый сүүрбэтигэр кэлээччи. Почта сырыытыттан тутулуктанан, биир-икки хонугунан эрдэлээччи-хойутааччы. Корешогар, үгэс курдук, үс тылы суруйааччы: «Ийэҥ этэҥҥэ. Суруй». Мин да онно үөрэнэн хаалбыппын, ийэм этэҥҥэ буоллаҕына үчүгэй буоллаҕа дии уонна өссө туох нааданый? Бэйэм тыыннаахпын биллэрэн бырааһынньыктан бырааһынньыкка эҕэрдэ открытка ыытабын. Каникулбар тиийдэхпинэ ийэм сурук суруйбатым туһунан мөҕө түһэн ылааччы да, мин кэлбит үөрүүбэр бары барыта умнуллар.
Барыта үчүгэй эрээри, кэлин кэмҥэ оҕонньор ыытар «ыйдааҕы кредитэ» мин ыйдааҕы ороскуоппар хайдах да тук буолбат буолан барда. Айыыны тугу кистэниллиэй – онно саамай улахан буруйдаах Лия, омук тылыгар үөрэнэр устудьуон. Театр, киинэ, кафе, ресторан, мороженай, каток, паарка – бука бары харчыны көрдүүллэр!
Сатаан бардахха Лиялыын маҥнай билсэрбэр киэбирэ таарыйа: «Аҕам сопхуос дириэктэрэ», – диэн айахтатан кэбиспитим. Киһиргэһим дэлэ дуо? Онуоха эбии кини дьоно, эргимтэтэ сопхуос да дириэктэрин үрдүнэн көрөр дьон буоллаҕа эбээт!
Хоһум уолаттара, үөрэхтэрин быыһыгар онно-манна үлэлээн, үбүнэн син хааччыналлар. Миигин уулусса да харбааччынан, түүҥҥү харабылынан, оннооҕор баһаарынайынан киллэрэ сатаабыттара – «дириэктэр уола» ааттаах киһи «престижнайа суох хара үлэҕэ марайдана» сылдьыам дуо?! Ама, итиччэ чэпчэки үлэни кыайыам суоҕа дуо эрээри, көнөтүнэн билиннэхпинэ, сүрэх суоҕа кыайа сытар буоллаҕа эбээт!
Ол иһин киитэрэйдээн, араас биричиинэ була-була, харчы көрдөөн телеграмма ыыталыыбын. Саамай чаҕылхайым, бэйэм ааппын аахсыбатахха, биир тыллаах телеграмма этэ: «Харчыта ыыт Ылдьаа». Оҕонньор кута ыстанан, тута отут солкуобайы ыытаахтаабыта…
Кыһын бара сылдьан мин үөрэҕим, олоҕум-дьаһаҕым туһунан кэпсэтиигэ даҕатан, оҕонньорго үөрэх процеһа дириҥээн, ороскуотум улаатан иһэрин, онон «ыйдааҕы кредиппин» 80 солкуобай, чэ, муҥ саатар 60 солкуобайга диэри, улаатыннарарыгар эппиппэр, сөбүлээбэтэҕинэ буоларын курдук, ачыкытын уста-уста кэппитэ. «Кредит тоҥоруллубута» үгүс тыла суох өйдөнүллүбүтэ.
Мин оҕонньорум, туһугар, саха аймахха хатыламмат киһи. Чэ, аҥардас баттах сууйуутун да ылан көрүҥ – кини баарыгар төбөҕүн суунар буоллуҥ да, айыы накааһа! Бэйэтэ төһө да баттаҕа убаан, тараҕайа улаатан истин – баттаҕы суунууну баҕас баһылаабыт суола! Аттыгар туран оройгун, кэтэххин, чанчыктаргын хайдах суунуохтааххын, ханнык мыыланы төһө элбэхтик туттуохтааххын, ханнык уунан сайҕаныахтааххын барытын быһааран биэриэ. Онно сөп буолбакка: «Итинник буолбатаах!» –диэн унаарытаат, бэйэтэ сууйсан барыа!
Атын да дьыалаларга барытыгар итинник. Остеохондроз суоппардар профессиональнай ыарыылара буоллаҕына, бырыынчыктааһын – буҕаалтырдар профессиональнай ыарыылара быһыылаах!
Аны туран кэлин кэмҥэ наар төрөөбүт дойдутугар, Амма өрүс баһыгар Үргүөрдээх хайатыгар, миигин илдьэ барарынан ыаһахтанар буолла. Бу бара сырыттахпына эмиэ кэпсээнэ эрэ наар Үргүөрдээх хайатын туһунан. Икки атахтаах олорбот үрэх баһа, эһэ-бөрө дойдутун Токиоҕа Гиндза дуу, Нью-Йорка Бродвей дуу курдук уустаан-ураннаан кэпсиир. Истэ сатаан баран, араас биричиинэнэн дьаадьыйан биэрэбин. Миигин, улахан куорат кистэлэҥ умсулҕаннаах олоҕор тардыһар киһини, ол, иччитэх түҥ тайҕа «кэрэтэ» соччо-бачча умсугуппат. Манна кэлэрбэр: «Аны сайын хайаан да барабыт. Онно күүстээх бинокль наада», – диэн харчы биэрэн ыыппыта. Өттүкпэр имнэнэн баран, ол харчытын аҕыйах хонук иһигэр «дьалкыппытым»…
Уопсайга киирээт, үөрэнэн хаалбычча, «Ы» буукубалаах уйаҕа харахпын быраҕан ааһааччыбын. Ый чээрэтэ ааһан эрэр да, тоҕо эрэ «оҕонньорум кредитэ» кэллэр кэлэн быстыбата. Устунан ньиэрбинэйдиэх курдук буолан бардым. Сатаан бардахха омук сириттэн ханнык эрэ биллиилээх эстраднай бөлөх кэлэрэ билиннэ. Лия билиэт буларбар эрэнэрин тута биллэрдэ. Хап-сабар сөбүлэһэ оҕустум эрээри – сиэппэр тыал күүлэйдиир, кэлтэгэй кэппиэйкэм суох! Ол иһин күн аайы «Ы» буукубалаах уйаны булкуйабын…
Хайа муҥун, бүгүн мин уйабар туох эрэ кылбайбыт. Ыстанан тиийэн сулбу тардан ылбытым – балачча халыҥ сурук буолан биэрдэ. Кэмбиэргэ суруллубут аадырыстан ийэм буочарын тута биллим. Суруктан ураты перевод суох. Хоспор тахсан, баҕар, сурук быыһыгар кумааҕыга суулаан ыыппыттара буолуо диэн кэмбиэри арыйан көрбүтүм, көннөрү сурук буолан биэрдэ. Харчы суох!..
Хаһан да сурук суруйан мачайдамматах бэйэтэ, аҕам суруйбут. Харчы ыыппатаҕыттан төһө да кыһыйдарбын, олоро түһэн, адаархай буочарынан суруйан бадьаалаппытын ааҕан киирэн бардым.
«Оҕом, Ылдьаа, дорообо!
Биһиги олоруубут үчүгэй. Ийэҥ өлүөр. Сүөһү-ас этэҥҥэ турар. Дэриэбинэҕэ, кыра дьиэ иһинээҕи сүпсүлгэнтэн ураты, өлүү-сүтүү суох.
Каникулгар кэлэ сырыттаххына кэпсэппиппитин умнубакка, бинокль атыыластыҥ ини?..» –- (Мин манна аһыыр харчыта суох олоробун, оттон кини, кыра оҕоҕо дылы биноклунан иирэ олордоҕо!)
«…Аны сайын, эн кэллэргин эрэ, сол нөҥүө күнүгэр Үргүөрдээххэ айанныахпыт. Онуоха диэри мин манна айаҥҥа туох наадатын барытын бэлэмниэҕим. Бастакы былааммыт быһыытынан Невердиир массыынанан Быйааҕаҕа тиийэн баран, онтон эбэни таҥнары оҥочонон устан киирэрбит табыллыбат эбит.
Өйдүүр инигин, үөс сиргэ үөрэнэ киирээри, аҕам бокуонньуктуун аал охсунан айаннаабыппытын кэпсээбиппин? Ол бэйэтэ дьикти остуоруйа курдук айан этэ! Мундуруччу, Төҥүүттэ, Өнтү хайаларыгар өбүгэлэрбит ытык бэлиэлэрин сөргүтэн ааспыппыт. Ол мин, биһиги аймах олохпут суолун бэлиэлэрэ, олору эн, мин уолум, хайаатар да билиэх, сөргүтүөх уонна кэлиҥҥи ыччаттаргар хаалларыах тустааххын…» (Һэ! Дьэ, ол «уратылаах бэлиэлэринэн» эрэ итэҕэстийэн сылдьабын!)
«…Онон эн биһиги Өнньүөскэ диэри массыынанан тахсан баран, онтон ыла сатыы барыахтаахпыт. Түөрт уонча көһү, ама, икки эр бэрдэ уонча хонук иһигэр сатыы барыахпыт суоҕа дуо?» (Бу оҕонньор отой сатамматах! Түөрт уон көһү сатыы хаамтараары гыммыт дии?! Сорох институттан уопсайын икки ардыгар сатыы кэлэригэр да сөп буолар!) – «…Былыр эн эһэҥ туос тыыга түөрт куул бурдугу тиэнэн баран, ураҕаһынан чиэстэнэн, өрүһү өрө өксөйөн, түөрт уонча көс сиргэ үс күнүнэн тиийэрэ. Биһиги отох дьон сатыы да бардахпытына сөп.
Маҥнай Өнтү хайатыгар тиийиэхпит. Онно баар былыргы куорат курдук остуолба хайалары, суорба таас очуоһу дабайан ырайга тахсар ааркалаах аартыгы атын ханна да көрүөҥ суоҕа. Ол былыргы кириэппэс истиэнэтин курдук суорба таас очуос тэллэҕэр тиийдэххинэ, аарканан ырайга ыттар аартык көстүөҕэ, күөх да күөх халлаан, куба түүтэ былыттар эйиигин үрдүккэ угуйуохтара…
Онтон Төҥүүттэ төрдүгэр тиийэн хонуохпут. Бу эн эбэҥ, саха биир толуу дьахтарын, дойдута. Мин сэриигэ сырыттахпына эбэҥ нэһилиэгин дьонун булдунан иитэн олорбутун эйиэхэ бэрт элбэхтик кэпсээбитим. Онно, Төҥүүттэ төрдүгэр эбэҥ аах моҕол ураһаларын баҕаналара билигин да тураллар.
Ол кэнниттэн Мундуруччуга тиийэбит. Икки улуу очуос, икки модун бухатыыр күөн көрсөөрү күрдьүөттэһэ туралларын сөҕө-махтайа көрүөҥ. Ол эн төрдүҥ Үрүҥнүүр боотур тоҥус ааттааҕа Түгэс хоһууну кытта күөн көрсүспүт бэлиэтэ.
Мундуруччу төрдүнээҕи эйимҥэ бэрэбинэ саҕа биллэр искэхтэрин ыы тахсааччылар. Олортон биир саамай эмистэрин талан бултаан ыламмыт, күөстэнэн, сир-дойду иччилэрин аһатыахпыт. Ити ытык сиргэ хонон-өрөөн, өбүгэҥ Үрүҥнүүр боотур хаалларбыт бэлиэлэрин сөргүтүөхпүт.» (Отой остуоруйа курдук кэпсиир дии!)
«…Мундуруччуттан улуу үрэхтэри Сиибиктэни, Сылгылыыры ааһаммыт, мин ахтылҕаннаах дойдубар Үргүөрдээххэ тиийиэхпит. Үргүөрдээх хайатын хаардаах төбөтө айаннаан тиийиэхпит икки күн инниттэн былыт быыһыттан кылбааран, күн уотунан оонньоон дьиримнээн көрсүөҕэ!
Үргүөрдээх… Сир уһугар Европаҕа уот сэриигэ сылдьан, түҥ-балай хараҥаҕа, уулаах окуопа түгэҕэр сытан төһөлөөх аҕынным, бу эйиигиттэн баара эрэ түөрт уонча көстөөх сиргэ олорон, тиийэ сылдьыбатахпыттан төһөлөөх санаа ыарыыта оҥоһуннум этэй?! Эйиэхэ төрөөбүт буорбар, ахтылҕаннаах Үргүөрдээхпэр быйыл сайын, дьэ, тиийээ инибин!» – оҕонньор буочара одоҥ-додоҥ буолан барда. Дойдутун ахтыбыта итиччэ буоллаҕа дуу? Буукубалара улаата-улаата кыччыыллар, ардыгар тэтэрээт илииһигэр өрө-таҥнары бараннар бэрт аҕыйах строка буолан адаарыһаллар. Итирик киһи суруйбутун курдук! Баатыгарын, хаһан да арыгыны испэт бэйэтэ испиирдээх холбукатын арыйдаҕа дуу?
«…Эн биһиги мин оҕо эрдэхпиттэн хас чочумаас тааһын, хас сэппэрээгин, хас үүнэн турар маһын аахтара билэр аартыкпынан үөһэ, хаһан да ууллубат хаардаах төбөҕө дабайыахпыт. Анныбытыгар күөх да күөх аар тайҕа тэлгэниэ. Ол харах ылбатынан тэнийэр күөх баархаты хайа солоон, аалыы көмүс кумах хаймыылаах Амма эбэбит халлаан күөҕэ лиэнтэлии сыыйыллыа. Амма барахсан Үргүөрдээх аннынан икки үөстэнэн, ортотугар харыйа арыыланыа. Ол арыы хайа хапчааныттан сыылан киирбит үрүҥ туман быыһынан устан иһэр хараабылы санатыа…
Эн биһиги хаардаах чыпчаалга тиийиибитигэр тахсан эрэр күн уота чэмэличчи тыгыаҕа. Үргүөрдээх мэҥэ чыпчаалыттан тулабыт барыта ытыска уурбут курдук нэлэһийэн көстүөҕэ. Оччоҕо мин, эн миэхэ бэлэхтээбит бинокльгынан ыксаабакка, наҕыллык тулабын барытын анааран көрүөҕүм. Дойдум барахсан бинокль күүстээх тааһын курдат кэрэтин-дьиктитин барытын арыйыаҕа!..
Оччоҕо… Оччоҕо мин курдук дьоллоох киһи сир үрдүгэр суох буолуоҕа!!!
Тоойуом, түргэнник кэлэ оҕус!!!»
Оҕонньор букатын уйадыйан, буорайан, кэлин этиитин биир страницаҕа нэһиилэ батаран адаарыппыт, буукубаларын үрүт үрдүлэригэр суруйталаабыт. Аҕам уйан дууһатын саҥа арыйбыппыттан сонньуйа санаатым, харчы туһунан тугу да эппэтэҕиттэн эмиэ да кыһыйдым. Сурукпун сабан иһэн, ийэм буочарыгар хараҕым иҥнэ түстэ.
«Тоойуом, Ильюша!
Бинокль наадата суох! Аҕаҥ контузиятыттан сылтаан, хараҕын ыарыыта бэргээн, үс хонуктааҕыта көрбөт буолан хаалла. Кыл тиэтэлинэн куоракка киллэрэн, окулист-врачка көрдөрбүппүтүн: «Хойутаабыккыт!..» – диэн аккаастаан ыытта…
Тоойуом, аҕаҕын алы гынан сурукта суруй дуу! Букатын иэдэйииһи. Ийэҥ».
Аҕам?!..
Итэҕэйбэккэ сурукпун хос-хос ааҕыталаатым. Аахтаҕым аайы сурук ис хоһооно улам өйдөммөт буолан истэ, буукубалар силлиһэргэ дылы гыннылар…
Төһө өр олорбутум буолла, боруҥуй буолан барбыта. Эмискэ төбөбөр туох эрэ санаа «кылам» гынан ылла. Хап-сабар ойон туран ыскаабы арыйа баттаан, аһылыкка кыттыспыт уопсай харчыбытын укпут чэй бааҥкатын сулбу тардан таһаардым. Тоҕус уонча солкуобай баар эбит. Харчыны түүрэ харбаан ылан, сиирэ-халты сиэппэр симинээт, маҕаһыыҥҥа сүүрдүм. Сабылларын кыл-мүччү баттаһа тиийэммин бинокль атыылаһан бараммын, быһа аэропорка аастым…
– Аҕаа! Аҕаа! Эн биһиги хайаан да эн ахтылҕаннаах Үргүөрдээххэр барыахпыт!!!
Өнтү хайатыгар ырайга тахсар аартыгынан үрүҥ хопто былыттардаах күөх да күөх халлаан үөһэ ырайга ыттыахпыт! Төҥүүттэ төрдүгэр эбэм моҕол ураһатыгар аал уот оттон, хонон-өрөөн ааһыахпыт! Мундуруччу эйимиттэн искэҕин ыы тахсыбыт эмис били бултаан, сир-дойду иччилэрин аһатыахпыт! Эн миэхэ өбүгэлэрбит ытык бэлиэлэрин көрдөрүөҥ. Ол бэлиэлэри мин хойут уолбар сөхсүтэн көрдөрүөм. Ол курдук өбүгэ үгэһэ салҕанан иһиэҕэ!..
…Күннүк сиртэн Үргүөрдээх аастыйбыт төбөтүн умсугуйа көрүөхпүт! Оттон эн хас чочумаас тааһын, хас сэппэрээгин, хас үүнэн турар маһын аахтара билэр аартыккынан үөһэ дабайыахпыт! Анныбытыгар күөх баархат тыаны хайа солоон, аалыы көмүс кумах хаймыылаах Амма эбэбит барахсан халлаан күөҕэ лиэнтэлии сыыйыллыа…
Эн өбүгэҥ Үрүҥнүүр боотур, бар дьонун араҥаччылаары, өстөөхтөрүн кэтээбит чыпчаалыгар тураҥҥын, төрөөбүт дойдугун анааран көрүөҕүҥ. Күүстээх бинокль эйиэхэ дойдуҥ кэрэтин барытын арылыччы арыйан көрдөрүө!..
АҔАА!!!..
Чолбон. – 2025. – №11